AYINON ta jaʼbil 1923 ta Hemsworth, te jaʼ jpam lum ta Yorkshire (Inglaterra). Te jbankile Bob sbiil. Kʼalal ayniwan baluneb kaʼbilal-a, te jtat te jkʼaxel ma lek ya yil te chaʼlam yoʼtan te jwolwanejetik yuʼun te relijionetik, la sta ta leel libroetik te ya yal ta jamal te bin maba lek ya spas te lotil relijion. Yan la yaʼiy te bin ya yal te libroetike. Cheʼoxeb jaʼbil ta patil, tal ta jnakotik jtul winik te Bob Atkinson sbiil, la yakʼ kaʼiykotik ta jun gramófono jun discurso yuʼun te hermano Rutherford. La jtakotik ta ilel te bin ya yal te discursoe talemnix ta stojol te machʼatik spasojik te libroetike. Te jmeʼ jtate la yalbeyik te Bob te yakuk xtal ta weʼel ta jnakotik ta jujun ajkʼabal swenta ya sutbotik te jojkʼoyeletik ay kuʼuntik ta swenta te Biblia, ta melel bayal te jojkʼoyeletik kuʼuntike. Te hermano la yikʼotik yuʼun ya xbootik ta tsoblejetik te ya yichʼik pasel ta sna yan hermano te bayal kilometro snamalil ay te snae. Oranax jajchotik ta bael, jajch tut kongregasion ta Hemsworth. Ta patil bael, jajchik ta jilel ta jnakotik hermanoetik te ya x-aʼtejik ta siervos de zona, te superintendenteetik yuʼun circuito sbiilik ta ora ini, jaʼnix jich jajch kikʼkotik ta weʼel te precursoretik. Bayal bin lek la jnop ta swenta te la jokinlanike.

Te jfamilia ayik ta sjachel jun negosio-a, jaʼukmeto te jtate jich la yalbey te jbankile: «Teme ya akʼan ya x-ochat ta precursor, kijkʼitaytik te negosio, jich chapalatixme-abi». Jich yuʼun te Bob kʼalal 21 yaʼbilal-a la sta ta nopel te ya xbajtʼ ta abatinel ta precursor. Cheb jaʼbil ta patil, kʼalal 16 kaʼbilal-a jaʼnix jich ochon ta precursora. Jteb ma spisil-ora jtukel ya xlokʼon ta scholel skʼop Dios ta yolil semana, jaʼ ya kichʼ bael te gramófono sok jun tarjeta de testimonio. Jaʼukmeto te Jehová la yakʼbon bendision, la yakʼbon jtul machʼa ya jnojptes te oranax och ta j-abat yuʼun Dios. Ta patil bael, bayal machʼatik ta sfamilia la schʼuunik te smelelil kʼope. Ta yan jaʼbil, la kichʼ kaʼtel ta precursora espesial, jaʼ la jokin jba sok te Mary Henshall. La kichʼtik tikunel bael te banti maʼyuk machʼa ya schol skʼop Dios ta jpam lum ta Cheshire.

Ta skʼajkʼalel-abi, jaʼ yorail te 2 Guerra Mundial, te antsetik la kichʼtik pasel ta mantal te ya jkoltaytik te soldadoetike. Jich bitʼil kakʼoj jbatik ta abatinel ta stojol Dios, te precursorotik espesial la jkuytik te libre ya kichʼtik ijkʼitayel yuʼun te juesetik jich bitʼil yantik te ayik ta yan relijionetik. Jaʼukmeto ma jichuk la spasik  te juesetik, jich yuʼun la yalik te ya x-ochon ta karsel 31 kʼajkʼal. Jun jaʼbil ta patil, kʼalal tsʼakaj 19 kaʼbilal la kakʼ ta tsʼibayel jbiil swenta ya kakʼ ta naʼel te ay bintik ma xjuʼ ya jpas ta swenta te bin jchʼuuneje. Chebto buelta kʼoon ta stojol juesetik, jaʼukmeto libre jilon schebal buelta. Ta spisil te tiempo-abi, jich la kaʼiy te stsakojon ta jkʼab te Jehová, te yak skoltaybelon sok te schʼul espiritu sok te yak yakʼbelon kipe (Isaías 41:10, 13).

Ta jaʼbil 1946 la jnaʼbey sba te Arthur Matthews. Lajelto ta lokʼel ta karsel-a, oxeb u ayin tey-a ta skaj te ma la skʼan bajtʼ ta guerra. Te Arthur bajtʼ ta abatinel ta Hemsworth te banti ay ta precursor espesial te Dennis te jaʼ sbankile. Akʼbot snopik te smelelil kʼop yuʼun te statik te kʼalal tutikto-ae sok la yichʼik jaʼ te kʼalal jchʼieliktoe. Te kʼalal mato jaluk skʼoel ta Hemsworth te Arthur, la yichʼ tikunel bael ta Irlanda te Dennis. Te jmeʼ jtate la staik ta nopel te ya yikʼik ta nainel ta snaik te Arthur, melel tulan ya x-aʼtej jich bitʼil precursor sok mero la smulanbeyik te stalele. Te kʼalal ya xbajtʼ kulaʼtayik, te joʼon sok te Arthur ya jap jbatik ta sukʼel te platoetike. Ta patil bael jajch jtsʼibaybey jbakotik karta. Manchukme te Arthur otsesot oxebxan u ta karsel ta 1948, nujpunotik ta enero yuʼun 1949. Te bin ya jkʼankotik ta jchebaltik, jaʼ te maba ya kijkʼitaytik te abatinel ta stojol Dios ta spisil-ora. Ma biluknax bitʼil ya jlajin te jtakʼinkotike, sok te kʼalal jocholotik ya jlekotik aʼtel te kʼalal yorail ya xlokʼ sit awal tsʼunubiletik. Ta swenta te koltayel yuʼun Jehová, juʼ abatinotikxan ta precursor.

Jun jaʼbil ta patil, la kichʼtik ikʼel ta abatinel ta Irlanda del Norte. Bootik ta Armagh, patil ta Newry te banti jteb ma spisilik catolicoetik. Tey-a mero ya spʼajik yantik relijion, jaʼ yuʼun ya skʼan te pʼij ya kakʼ jbatik te kʼalal ya jcholtik skʼop Dios. Te tsoblejetik ya yichʼ pasel ta sna jtul hermano sok yinam te 16 kilometro snamalil ta jnakotike. Waxaktulniwan te ya xkʼootik ta tsoblejetike. Teme ay ya xjilotik tey-a, ya xwayotik ta piso, te kʼalal ya sakub kʼinal mero lek ya xweʼotik. Ya yakʼbon bayal stseʼelil koʼtan snaʼel te ay bayal hermanoetik ta ora ini ta lugaretik-abi.

Te jbankil sok te yinam te Lottie sbiil yakikix ta abatinel-a ta precursor espesial ta Irlanda del Norte. Pajal bootik ta jun mukʼul tsoblej ta jaʼbil 1952 ta Belfast. Te hermano te la yikʼotik jilel ta sna jaʼnix jich yikʼoj ta sna te Pryce Hughes te jaʼ ya swentain te Betel yuʼun Gran Bretaña ta yorail-abi. Ta jun ajkʼabal la kalbeytik skʼoplal te foyeto El camino de Dios es el de amor, te lajelto ta lokʼel te la yichʼ chajpanel ta stojol te machʼatik slumalik Irlanda. Te hermano Hughes la yal te wokol ta cholbeyel yaʼiyik skʼop Dios te catolicoetik ta República de Irlanda. Yakik ta lokʼesel te hermanoetik ta snaik te yak smajanbelike sok te sacerdoteetik yak sjukbelik te ants winiketik ta yutsʼinlanel. Ta patil jich la yalxan: «Yakotik ta sleel machʼatik nujpunemik te ay skarroik sok te ya skʼan ya x-aʼtejik ta kampaña ta spukel te foyeto ta spamal te nasione». * Te bin la kalbeytike jaʼ te bin la kalix ta sjajchibale: «¡Te joʼotik ya xjuʼ xboonkotik!».

Ta Dublín, te precursoretik spisil-ora ay banti ya xjuʼ xjilik, jaʼ ta sna te hermana Rutland te jaʼ smeʼik kʼoem  te bayalix jaʼbil jun yoʼtan yakʼoj sba ta abatinel ta stojol Jehová. Te jchanebalkotik nainotik ta sna sok la jchontik jteb jbiluktik. Patil bootik ta smanel jkojt karro, jchanebalkotik la jten jbakotik ochel ta moto con sidecar (te jaʼ jun moto te tsʼakbil sok tut karro) te jaʼ yuʼun te Bob. La jmankotik jkojt te tuunbilix sok la jkʼanbeykotik te yajwal te yakuk yichʼ talel ta jnakotik, melel maʼyuk machʼa ya snaʼ stijel karro ta jchanebalkotik. Te Arthur sjunal tibiltik najkaj ta swayib, la snop te yichʼoj jun palanca yuʼun cambio, och spas bin-utʼil ya xbajtʼ stij te karroe. Ta sab ta yan kʼajkʼal, kʼalal te Arthur yak ta spasel tulan ta slokʼesel ta yawil te karroe, kʼot te Mildred Will te jaʼ jtul misionera te nujpun ta patil sok te hermano John Barr. ¡Ya snaʼ stijel karro stukel! La snojptesotik ta stijel jtebuk, ta jtsʼinxan chapal ayotikix yuʼun ya xbootik.

Ta patil, ya skʼan ya jlekotik banti ya xjuʼ xnainotik. La kichʼtik albeyel te ma lekuk te ya xjilotik ta jun remolque, melel ya xjuʼ ya schikʼik te machʼatik ya skontrainotike. Jaʼ yuʼun och jlekotik na, jaʼukmeto te bitʼil ma la jtatik, wayonkotik ta jkarrokotik. Ta yan kʼajkʼal jaʼnax la jtakotik jun remolque te yichʼoj cheb tut wayibal. Jaʼ la jnainkotik. Yan la kilkotik-a te ay machʼatik la yakʼ jmajankotik skʼinalik yuʼun ya kakʼtik jilel tey-a te remolque. Ya jcholkotik skʼop Dios ta 20 kilometro snamalil te banti kakʼojkotik jilel te remolque. Ta patil ya kikʼkotik bael ta yan lugar, tey-abi ya sujtotik ta scholel skʼop Dios te banti kijkʼitayojtik-a.

Maba la kiltik bayal wokol kʼalal la kulaʼtaytik spisil te naetik ta sureste yuʼun Irlanda. Kʼaxem ta 20,000 foyeto la jpuk-kotik sok la kakʼbeytik sna te Betel yuʼun Gran Bretaña sbiil te machʼatik la smulanik te skʼop Diose. Ya yakʼbon stseʼelil koʼtan yaʼiyel te ayix bayal ta cien Testigoetik tey-a.

Cheʼoxeb jaʼbil ta patil la kichʼtik tikunel ta sur yuʼun Londres. Cheʼoxeb semana ta patil, kʼoponot tal ta Betel te Arthur yuʼun ya x-albot te ya x-och ta aʼtel ta superintendente yuʼun circuito ta yan kʼajkʼal. Patil te la yichʼ pʼijubtesel jun semana, bootik ta Escocia te banti ay te circuito te ya kulaʼtaytike. Te Arthur maba juʼ la schajpanix te discursoetik ya skʼasese, jaʼukmeto jich stalel te ma spʼaj aʼteliletik te tulanike. ¡Kʼax bayal ya yakʼbon yip koʼtan te ejemplo yuʼune! Bayal la jmulankotik te yachʼil aʼtelil ini. Jich bitʼil bayalix jaʼbil te yakotik ta scholel skʼop Dios te banti maʼyuk hermanoetike, jaʼ bendision la kaʼiytik te ayinotikix ta yolil bayal hermanoetik.

Te Arthur la yichʼ ikʼel ta Pʼijubtesel yuʼun sKʼop Dios ta Galaad ta 1962. Lajuneb u ya xjalaj te nojptesele, te joʼone maba ikʼbilon-a, jaʼ yuʼun wokol la kaʼiytik stael ta nopel bin ya jpaskotik. La jtakotik ta nopel te jaʼ lek te ya xbajtʼ ta Galaad te jaʼ tʼujbil majtʼanile, manchukme jtukel ya xjilon. La stikunonik sujtel ta Hemsworth yuʼun ya x-abatinon bitʼil precursora espesial. Jun jaʼbil ta patil, kʼalal sujt talel te Arthur la yichʼ akʼbeyel yaʼtel ta superintendente yuʼun distrito. Te bantito ay ta jwentakotik yilel smakoj te Escocia, te norte yuʼun Inglaterra sok te Irlanda del Norte.

Ta jaʼbil 1964, te Arthur akʼbot yachʼil yaʼtel. Jaʼ och swentain te Betel yuʼun Irlanda. Bayal jmulanejkotik te  aʼtelil ta yulaʼtayel circuito sok distrito, jaʼ yuʼun yak ta nijkʼel koʼtan jtebuk te ya xjelon te bin ya jpaskotike. Jaʼukmeto, ta ora ini ya kal bayal wokol te la jta te tʼujbil aʼtelil ta Betel. Kiloj ta lek te kʼalal ya jchʼuuntik spasel te bin ya yakʼ jpastik te Jehová manchukme ma jaʼuk te bin ya jmulantikxane, spisil-ora ya yakʼbotik bendision. Ta Betel aʼtejon ta ofisina, ta yotseslanel junetik ta kaja, ta spasel weʼelil sok ta skusel na. Jaʼnix jich ay baeltik ya x-aʼtejotik ta yulaʼtayel distrito, jich la jnaʼbeytik sba hermanoetik ta spamal te nasione. Jaʼnix jich la kilkotik te ochik ta Testigo te machʼatik la kakʼbeytik nojptesel yuʼun Biblia. Ta swenta spisil ini, jkʼaxel jun koʼtan jbatik kʼot sok te hermanoetik te ayik ta Irlanda te jich kʼotik bitʼil jfamiliatik. ¡Kʼax mukʼul bendision ya kaʼiy!

Te sbabial asamblea internacional ta Irlanda la yichʼ pasel ta 1965 ta Dublín. * Manchukme bayal machʼatik ma skʼanik te ya yichʼ pasel, kʼax lek kʼot ta pasel. La jtsob jbatik 3,948 ta tul, la yichʼik jaʼ 65 ta tul. Te 3,500 ta tul hermanoetik te talemik ta yantik nasion jilik ta sna te machʼatik nopol ay snaik te banti la yichʼ pasel te mukʼul tsoblej ta Dublín. Te machʼatik la schapik te mukʼul tsobleje akʼbotik jun karta te banti albotik wokol sok bayal machʼatik la yalik ta jamal te la smulanik te lek stalelik la yakʼik ta ilel te hermanoetike. Bayal bin lek lokʼ ta swenta te mukʼul tsoblej ta Irlanda.

Ta jaʼbil 1966, te Betel yuʼun Dublín jaʼ jajch swentain te norte sok sur yuʼun te Irlanda, te bin la yichʼ pasel ma pajaluk sok te bin yilel ay te isla te ma junuk ay ta swenta politika sok relijion. Kʼax tʼujbil ta ilel te bayal machʼatik catolicoetik-a la schʼuunik te smelelil kʼop sok jun-nax jajchik ta aʼtel sok te hermanoetik te yan srelijionik ta nail talele.

Ta jaʼbil 2011 ay bin oranax jelon ta jkuxlejalkotik. Te Betel yuʼun Gran Bretaña sok yuʼun Irlanda la yichʼik tsobel ta jun-nax, te joʼotike la kichʼtik albeyel te yakuk xbootik ta Betel yuʼun Londres. Ta yorail-abi, mero jmeloj koʼtan ta swenta te tsakbil ta chamel te jmamlale. Te doktoretik la staik ta ilel te yichʼoj te chamel te Parkinson sbiil. Ta 20 yuʼun mayo ta 2015, te kʼalal ayix sesenta y seis jaʼbil te jokinej jbatik ta abatinel, laj te jmamlal te kʼax kʼux ta koʼtane.

Ta jaʼbil te lajelikto ta kʼaxele, bayal jmeloj koʼtan sok kʼux te bitʼil kʼaxem talel kuʼune. Spisil-ora ya skoltayon-a te Arthur, bayal ya jnaʼ yuʼun. Jaʼukmeto te kʼalal ya xkʼaxotik ta tulan wokolil, ya yichʼxan yip te bitʼil jun ayotik sok Jehová. Jaʼnix jich yakʼbeyojon bayal smukʼul koʼtan te ya kil te mero kʼux aʼiybil ta oʼtanil te Arthur yuʼun te hermanoetik. Ay stikunbeyojonik karta kamigotak te ayik ta Irlanda, Gran Bretaña sok Estados Unidos. Te kartaetik-abi bayal skoltayejon, jaʼnix jich te smukʼul koʼtan yakʼbeyojon te Dennis te jaʼ sbankil te Arthur soknix te yinam te Mavis sbiil sok te jsobrina Ruth sok Judy, ma xlaj kalbel te bantito kʼalal skoltayejone.

Ay jun texto ta Biblia te ya yakʼbon bayal smukʼul koʼtane. Jaʼ te Isaías 30:18 te jich ya yal: «Te Jehová yac ta smahliyel te ya scʼuxultayex; tseʼel yoʼtan te ya yaʼbeyex awilic te scʼuxul yoʼtan, como te Jehová ha Dios te toj ya xchahpanwan. ¡Bayel me yutsilic spisil machʼatic ha ya smahliyic!». Ya yakʼbon bayal smukʼul koʼtan te ya jnaʼ te jun yoʼtan yak ta smaliyel Jehová te ya slajin spisil te jwokoltike sok te ya yakʼbotik tʼujbil aʼteliletik ta achʼ Balumilale.

Kʼalal ya kil spisil te bin jpasoj ta jkuxlejale, jamal ya kil te jaʼ Jehová te machʼa swentainoj sok yakʼbeyoj bendision te aʼtelil yuʼun scholel skʼop Dios ta Irlanda. Kʼax tseʼel koʼtan ta swenta te ay bin la jpas jtebuk ta skoltayel te yaʼtel Jehová. Yuʼun-nix jich-a, te Jehová ya yakʼbotik bendision kʼalal ya jpastik te bin ya yalbotike.