TA YAʼBILAL 1935 talel, te jmeʼ jtat te James sok Jessie Sinclair sbiilik bajtʼik ta nainel ta Bronx te jaʼ jpam lum ta skʼinal te smakoj te Nueva York. Tey la snaʼbey sbaik te Willie Sneddon te jaʼnix jich talem ta Escocia. Te kʼalal aytonax cheʼoxeb minuto snaʼbel sbaik-a jajchik ta kʼop ta swenta sfamiliaik. Jichme kʼot ta pasel te kʼalal cheʼoxebxanix jaʼbil ya skʼan ya x-ayinon ta kʼinal.

Te jmeʼe la yalbey te Willie te la sjikʼ jaʼ te stat sok te sbankil ta mar te ay ta Norte te kʼalal nopol ya xjajchix-a te 1 Guerra Mundial. Te tsakchay barko te banti yakik ta baele la smaj sba sok jun bomba. Te Willie te jaʼ testigo yuʼun Jehová jich la yalbey te jmeʼe: «Ay ta infierno te atate». Te jmeʼe jaʼme jich te yan-nax ta aʼiyel-a te bitʼil la snaʼbey skʼoplal te smelelile.

Ma la smulan te jmeʼ te bin albote, melel snaʼoj te lekil winik kʼax ta kʼinal te state. Tey-abi te Willie jich la yalbeyxan te jmeʼe: «¿Lekbalxan ya awaʼiy aba teme ya kalbat te jaʼnix jich te Jesús kʼot ta infierno?». Te jmeʼe jul ta yoʼtan te oración snopoj ta iglesia te ya yal te ko ta infierno te Jesús sok te chaʼkuxaj ta yoxebal kʼajkʼal. Jaʼ yuʼun te jmeʼe la sjojkʼoybey sba bin yuʼun bajtʼ te Jesús te banti ya yichʼik kastigo ta kʼajkʼ te chopol ants winiketike. Jich te jmeʼe ikʼbot yoʼtan ta snaʼbeyel swentail te bin smelelile. Jajch ta bael ta tsoblejetik ta kongregasion ta Bronx sok la yichʼ jaʼ ta 1940.

Ta yorail-abi maba ya yichʼ alel ta lek te ya skʼan ya snopik te skʼop Dios te meʼil tatiletik sok te yal snichʼnabike. Kʼalal tutonto-ae jaʼ ya skanantayon jilel te jtat kʼalal te jmeʼ ya xbajtʼ ta tsoblejetik sok ta scholel skʼop Dios ta slajibal semana. Cheʼoxeb jaʼbil ta patil te joʼon sok te jtate jajchotik ta bael ta tsoblejetik sok te jmeʼe. Te jmeʼe mero ya schol skʼop Dios sok bayal machʼatik ya snojptes ta Biblia. Ta jun tiempo la stsob sbaik ta yichʼel te nojptesel, melel nopolnax ay snaik. Te kʼalal ya xlokʼon ta bakasion ta eskuela ya jokin ta scholel skʼop Dios te jmeʼe. Jich bayal bin la jnop ta Biblia sok la jnop-euk bin-utʼil ya xjuʼ ya jcholbey yaʼiyik te yantik te bin ya yale.

Ya xkʼexawon ta yalel ya kaʼiy te maʼyuk lek skʼoplal ya kil te bin smelelil jnopoj ta skʼop Dios te kʼalal tutonto-ae. Yanax kal te aynanix ta koʼtan-a te smelelile. Jaʼukmeto te kʼalal ayix 12 kaʼbilal-a ochon ta jcholkʼop, teyto  talel maba kijkʼitayoj scholel te skʼop Diose. Te kʼalal ayix 16 kaʼbilal-ae la kakʼ jkuxlejal ta stojol Jehová sok la kichʼ jaʼ ta 24 yuʼun julio ta 1954 ta jun mukʼul tsoblej ta Toronto (Canadá).

Ta jkongregasion ay hermanoetik te yakik ta aʼtel ta Betel o te aʼtejemik ta Betel. Te hermanoetik ini bayal bin la stijbonik ta koʼtan spasel. Kʼax ya jmulan te bitʼil ya xkʼopojik ta komonsitil sok te bitʼil leknax ya scholik te bin ya yal te Biblia. Te maestroetik kuʼun ya skʼanik te ya xboon ta universidad, jaʼukmeto te joʼone koʼtan te ya xboon ta Betel. Jaʼ yuʼun ta mukʼul tsoblej ta Toronto la kotses jun solicitud. La jchaʼkotses yan solicitud ta mukʼul tsoblej ta yan jaʼbil te la yichʼ pasel ta Nueva York ta Estadio de los Yankees. Ta patil bael te kʼalal 17 kaʼbilal-a la kichʼ ikʼel yuʼun ya xjajchon ta aʼtel ta Betel yuʼun Brooklyn ta 19 yuʼun septiembre ta 1955. Ta schebal kʼajkʼal jkʼoel ta Betel, boon te banti ya yichʼ tsʼisel o lapʼel junetik te ay ta numero 117 yuʼun te kaye Adams. Jaʼ te banti jilon ta aʼtele. Maba jalaj te jajch jtuuntes te alzadora de pliegos te jaʼ jun makina te ya yakʼ ta 32 pajina te jujuntsojb te ya spase sok te ya schajpan jilel yuʼun yan makina ya stsʼis te libroetike.

Te kʼalal kʼaxemix jun u te ayon ta aʼtel te banti ya yichʼ tsʼisel o lapʼel junetik, la stikunonik ta Departamento yuʼun skʼanel junetik, melel ya jnaʼ tsʼibajel ta makina. Ta yorail-abi, ay hermanoetik sok hermanaetik te ya stsʼibayik ta makina ta tut lechel takʼin te dirección yuʼun te machʼatik ya skʼanik te ya xtikunbotik ta spisil-ora te La Atalaya sok ¡Despertad! Cheʼoxeb u ta patil kʼaxon ta Departamento yuʼun stikunel junetik. Te Klaus Jensen te jaʼ ay ta swenta yilel te Departamento, la sjojkʼoybon teme ya jkʼan ya jkoltay te machʼa ya stij te karro ta yichʼel bael ta banti ya xlokʼ barkoetik te kajaetik yuʼun junetik te ya xbajtʼ ta yan nasionetik. Jaʼnix jich ya skʼan ya kichʼkotik bael te revistaetik ta ofisina  yuʼun correo yuʼun ya jtikuntik bael ta stojol te kongregasionetik yuʼun Estados Unidos. Ta yorail-abi, jkʼaxel yaubenon, jaʼnax 57 kalal-a, jaʼ yuʼun te hermano la yal te tey ya jtsakxan kip-a. ¡Melelnix-a te bin la yal te hermano Jensen! La stsak yip jbakʼetal, melel bayal buelta boon te banti ya xlokʼ te barkoetik sok ta ofisina yuʼun correo.

Te Departamento yuʼun skʼanel junetik jaʼnix jich ay ta swenta yilel-a te revistaetik te ya skʼanik te kongregasionetike. Jich la jnaʼbey sbiil bayal ta chajp kʼopiletik te ya yichʼ pasel imprimir te revistaetik kuʼuntik ta Brooklyn. Jteb ma spisil te kʼopiletik maʼyuk kaʼiyoj sbiilik, jaʼukmeto kʼax tseʼel koʼtan te la jnaʼ te bayal ta mil revistaetik ya yichʼ tikunel ta nasionetik te kʼax namalike. Ta tiempo-abi, maba ya jnaʼ-a te ya jta ta patil te tʼujbil aʼtelil ta yulaʼtayel bayal nasionetik ini.

Ta 1961 la kichʼ tikunel ta Tesorería, te machʼa ya yilbon kaʼtel-a jaʼ te hermano Grant Suiter. Cheʼoxeb jaʼbil ta patil la yalbonik te yakuk xboon ta ofisina yuʼun te hermano Nathan Knorr, te jaʼ te machʼa ya yil-a te aʼtelil yuʼun te organisasion. Te hermano Knorr la yalbon te jtul hermano te ya x-aʼtej soke ya xlokʼ bael jun u yuʼun ya xbajtʼ ta Pʼijubtesel yuʼun Spasel yaʼtel Dios sok te ya xbajtʼ aʼtejuk ta Departamento yuʼun Servicio te kʼalal ya sujt talele. La yalbon te akʼa kichʼ jilel te yaʼtel sok te yakuk x-aʼtejon sok te hermano Don Adams. Te hermano ini jaʼ te machʼa la kakʼbey te solicitud ta mukʼul tsoblej ta jaʼbil 1955 yuʼun ya x-aʼtejon ta Betel. Chaʼtulxan hermanoetik te tey jul jtaikix-a jaʼ te Robert Wallen sok te Charles Molohan. Jchanebalkotik kʼaxem ta cincuenta jaʼbil jun-nax aʼtejotik. Jkʼaxel jmulanej aʼtel sok hermanoetik te jkʼaxel jun yoʼtanik ta stojol te Diose sok te bayal schʼuunel yoʼtanike (Salmo 133:1).

Ta 1970 la kichʼ akʼbeyel yachʼil aʼtelil, ta jujun o cheʼcheb jaʼbil ya xboon ta cheʼoxeb semana ta yulaʼtayel bayal Beteletik yuʼun te Watch Tower Society. Te bin swentail te ya xboon ta ulaʼ  te visitas de zona sbiil ta namey talel, jaʼ te ya kakʼbey yip schʼuunel yoʼtan te machʼatik ayik ta Betel sok te misioneroetik soknix te ya kiltiklan te junetik yuʼun te Beteletik. Juʼ la jnaʼbey sba hermanoetik te kʼotik ta sbabial Pʼijubtesel yuʼun skʼop Dios ta Galaad te la yichʼtiklan pasele, te hermanoetik ini bayal jaʼbil ta patil te kʼotik ta pʼijubtesel yakikto ta abatinel-a ta yan nasionetik te banti tikunbilik baele. Kʼaxem ta noventa nasionetik kulaʼtayoj ta spasel te aʼtelil ini. Jaʼ tʼujbil aʼtelil te jich jpasoje.

Te jayeb ta tul ya x-aʼtejonkotik ta Betel yuʼun Brooklyn ya kichʼtik tikunel ta kongregasionetik te ayik ta Nueva York, te joʼone la stikunonik ta jun kongregasion ta Bronx. Mukʼub te sbabial kongregasion ta Bronx, jaʼ yuʼun lokʼ yan kongregasion tey-a. Te sbabial kongregasion ayine la yichʼ jeltayel sbiil ta Kongregasion Upper Bronx, tey ya xboon ta tsoblejetik-a.

Ta yaʼbilal 1965 talel, jun familia te Letonia slumalik te la snaʼbeyik skʼoplal te smelelil kʼop ta sur yuʼun Bronx, talik ta nainel ta banti nopol ay te jkongregasione. Te Livija te jaʼ wixil, och ta precursora regular te kʼalal lokʼ ta eskuela. Cheʼoxeb u ta patil bajtʼ ta abatinel ta jun lugar ta Massachusetts te banti ya skʼanik koltayel ta scholel skʼop Dios. Te joʼone ya jtsʼibaybey bael karta yuʼun ya kalbey bin-utʼil yak ta bael te kongregasion, yan stukel jaʼ ya yalbon te bin lek yak ta kʼaxel yuʼun ta scholel skʼop Dios ta Boston.

Cheʼoxeb jaʼbil ta patil och ta precursora espesial te Livija. Jich bitʼil yoʼtan ya spas chikan te bantito kʼalal ya xjuʼ yuʼun ta stojol Jehová, la snojes-euk jun solicitud yuʼun ya xbajtʼ ta Betel, la yichʼ ikʼel ta aʼtel ta 1971. ¡Jich yilel te ay bin yak yakʼbelon jnaʼ te Jehová! Nujpunonkotik ta 27 yuʼun octubre ta 1973, kʼax mukʼul majtʼanil la kaʼiykotik te jaʼ la skʼasesbotik te discurso te hermano Knorr. Melel te bin ya yal te Proverbios 18:22: «Te machʼa ya sta yihnam ha ya sta te bin lec soc ya sta cʼuxultayel yuʼun Dios». Te Jehová yakʼbeyejotik mukʼul bendision, te joʼon sok te Livija kʼaxemix ta cuarenta jaʼbil te ayotik ta abatinel ta Betel. Jaʼnix jich yakotikto ta bael ta tsoblejetik ta jun kongregasion teynix ta Bronx.

Kʼax bayal la jmulan te la jokin ta aʼtel te hermano Knorr te jaʼ j-aʼtel winik te kʼux ta yoʼtan te smelelil kʼop sok te bayal skʼoplal ta yoʼtan te misioneroetike. Te banti la yichʼik tikunel bael bayal misioneroetik jaʼik te sbabial testigoetik ta nasion. Ta 1976 te hermano Knorr tsakot ta cáncer, kʼax tulan la kaʼiykotik te la kilbeykotik swokol ta skaj te chamele. Jun buelta te kʼalal puchʼulix ta wayibal-ae la skʼanbon te ay bin ya jkʼoponbey te nopolix ya yichʼ pasel imprimir. La yalbon te yakuk kikʼ talel te hermano Frederick Franz yuʼun ya yaʼiy-euk. Ta patil bael la kaʼiy te jaʼ skʼoponbeyoj talel jun tiempo junetik te nopol ya yichʼix pasel imprimir, melel maba ya yilix ta lek kʼinal te hermano Franz.

Te hermano laj ta jaʼbil 1977. Te machʼatik la jnaʼbeykotik sba sok kʼux ta koʼtankotik la yakʼ smukʼul koʼtantik te jun yoʼtan laj spasbel yaʼtel Jehová liʼ ta Balumilal (Apocalipsis 2: 10). Jaʼ jil ta swenta te hermano Franz te aʼtelil te kʼalal laj te hermano Knorr.

Ta yorail-abi, secretarioon yuʼun te hermano Milton Henschel te bayal jaʼbil aʼtej sok te hermano Knorr. La yalbon te jaʼ ya xbajtʼxan ta koʼtan skoltayel te hermano Franz chikan te bantito ya skʼan koltayele. Jteb ma spisil-ora ya jkʼoponbey te junetik te nopol ya yichʼix pasel imprimir. Kʼax bayal te bintik ya xjil ta sjol sok yan ta ilel te mero maʼyuk bin ya xchʼaybot yoʼtan yuʼun te kʼalal ya schʼam yaʼiy te bin ya xkʼoponbote. Kʼax lek ya kaʼiy te aʼtejon sok te hermano jaʼto te kʼalal laj spasbel yaʼtel Dios liʼ ta Balumilal ta diciembre ta 1992.

Te jmeʼ jtate jaʼnix jich jun yoʼtanik ta stojol Jehová lajik bael, koʼtanukix te ya kiltiklan ta balumilal te lekubenixe (Juan 5:28, 29). Ma chikan bitʼil kʼaxem te 61 jaʼbil aʼtejemon ta Betel. Te bitʼil pajal ya x-aʼtejotik sok hermanoetik soknix hermanaetik ta stojol te kermanotaktik ta swolol Balumilale, jich ya kaʼiy te maʼyuk bin ya spaj te ya xjuʼ ya yakʼbotik te balumilale. Te Livija sok te joʼone ya xjuʼ ya kaltik sok spisil koʼtantik te jaʼ kiptik kʼoem ta jtojolkotik «te stseʼelil yoʼtan te Jehová» ta spisil te jayeb jaʼbil abatinemotik ta spisil-ora ta stojole (Nehemías 8:10).

Ma ta swentauk jtul ants winik te yak ta aʼtel te organisasion yuʼun Jehová, te aʼtelil yuʼun yakʼel ta nopel te smelelil ta swenta te Ajwalinel o Wentainel yuʼun te Diose maba ya xtejkʼaj chikan bin ya xkʼot ta pasel. Kʼax bayal jmulanej sok jaʼ tʼujbil majtʼanil te jayeb tiempo aʼtejemon sok bayal hermanoetik sok hermanaetik te jun yoʼtanik ta stojol te Diose. Jteb ma spisil te hermanoetik te tsabilik yuʼun ya xbajtʼik ta chʼulchan te la jokin ta aʼtele, maba liʼ ayikix ta Balumilal. Jaʼukmeto ya kal bayal wokol te jun aʼtejon sok te hermanoetik ini te jun yoʼtanik sok te bayal schʼuunel yoʼtanik ta spasbeyel yaʼtel te Jehová.