«PAPA», «PAPI», «TIO». Jich ya yalbonik bayal achʼix keremetik ta Betel. Ta ora ini ayix 89 kaʼbilal, ya jmulan te jich ya yalbonike. Te bitʼil jich ya yakʼbonik kil skʼuxul yoʼtanik jich ya kil te jaʼ majtʼanil ya yakʼbon te Jehová yuʼun te ayix 72 jaʼbil kakʼoj jba ta abatinel ta stojol ta spisil-ora. Ta swenta spisil te bin kiloj te jayeb jaʼbil abatinemon ta stojole ya xjuʼ ya kalbey ta jamal te achʼix keremetik-abi te ay bin lek ya staik yuʼun te yaʼtelik teme ma xpejkʼaj yoʼtanike (2 Crón. 15:7).

Te jmeʼ jtat lokʼik bael ta Ucrania, bajtʼik ta Canadá. Jilik ta nainel ta Rossburn te ay ta provincia yuʼun Manitoba. Te jmamae la yakʼ ta kʼinal waxaktul kerem sok waxaktul achʼix, maʼyuk lo-alaletik. Joʼon te schanlajunebalone. Te jtate bayal skʼoplal ta yoʼtan te Biblia, ta jujun domingo ta sab ya skʼoponbotik, pero ya skuy te jaʼ baemxan yoʼtanik ta stakʼin te ants winiketik te jwolwanejetike ma jaʼuk ta skoltayele. Bayal buelta yuʼun-nax ya stseʼlay jich ya sjojkʼoy: «¿Machʼa la stoj te Jesús ta scholel skʼop Dios sok ta yakʼel nojptesel?».

Chantul jbankil sok chantul jwix la schʼuunik te smelelil kʼope. Te jwix Rose abatin ta precursora jaʼto kʼalal laj. Ta slajibalix skuxlejal la spas tulan ta stijbeyel yoʼtan te ants winiketik te akʼa yaʼiyik te sKʼop Dios. Jich ya yalbey yaʼiyik: «Yame jkʼan ya kilat ta achʼ balumilal». Ta sjajchibal te jbankil Ted jaʼ predicador te mero ya yalbey skʼoplal te infierno. Ta jujun domingo ta sab ya yal skʼop Dios ta radio sok ma xlujb ta yalbeyel yaʼiy te ants winiketik te ya xbajtʼik ta kʼajkʼel sbajtʼelkʼinal te machʼatik ma sujtes yoʼtanike. Pero ta patil bael och ta j-abat yuʼun Jehová te mero jun yoʼtan sok spisil yoʼtan aʼtej ta stojol.

Jun buelta ta junio ta 1944 kʼalal sujton talel ta eskuela la jta ta mesa ta sweʼibal jna te foyeto La regeneración venidera del mundo. * La jkʼopon te sbabial pajina, te schebal, ma la jkʼan kijkʼitay skʼoponel jaʼto te laj kuʼune. Kʼalal laj jkʼoponbel jnopojix ta koʼtan-a te ya jkʼan ya x-abatinon ta stojol Jehová jich bitʼil la spas te Jesuse.

¿Machʼa la yakʼ jilel te foyetoe? Te jbankil Steve la yalbon te kʼaxik chaʼtul winiketik te ya schonik libro sok foyetoetik. La yalbon: «La jman ini, melel pekʼel stojol joʼebnax centavo». Ta yan domingo chaʼtalik ta  jnatik te winiketik sok la yalbotik te testigoik yuʼun Jehová sok te ya stuuntesik te Biblia ta yakʼbeyel sujtib te jojkʼoyeletik ya spasik te ants winiketike. Mero la jmulantik, melel te jmeʼ jtatik la snojptesotik ta yichʼel ta mukʼ te sKʼop Diose. Jaʼnix jich te winiketik la yalbotik te cheʼoxeb kʼajkʼal ta patil ya spasik mukʼul tsoblej te Testigoetik ta Winnipeg, tey nainem-a te jwix Elsie. La jta ta nopel te ya xboone.

Boon ta Winnipeg ta bisikleta te 320 kilometro sbelal. La jtejkʼan jba ta Kelwood te banti nainemik-a te chaʼtul Testigoetik te la yulaʼtayotike. Kʼalal tey ayon-a, kʼoon ta tsoblej sok la kil bin yilel te kongregasion ya yalike. Jaʼnix jich la jnop te ya skʼan ya scholik skʼop Dios ta nanatik te winiketik, antsetik sok achʼix keremetik jich bitʼil la spas te Jesús.

Ta Winnipeg la jta jba sok te jbankil Jack te jaʼnix jich tal ta mukʼul tsoblej, tal ta norte ta provincia yuʼun Ontario. Ta sbabial kʼajkʼal yuʼun te mukʼul tsobleje kʼax ta anunsio te ay ichʼ-jaʼ tey-a. La jnopkotik sok te Jack te ya kichʼtik jaʼ ta mukʼul tsobleje. Koʼtantik te oranax ya x-ochotik ta precursor te kʼalal kichʼojtikix jaʼ-ae. Kʼaxeltonax-a te mukʼul tsobleje, och ta precursor te Jack. Te joʼone 16 kaʼbilal-a, jaʼ yuʼun yato skʼan ya xboon ta eskuela, pero ta yan jaʼbil ochon ta precursor regular.

Kʼalal ochon ta precursor jajchon ta abatinel sok te hermano Stan Nicolson ta lum Souris ta provincia yuʼun Manitoba. Oranax la jta ta ilel te ay ma kʼunuk ta pasel te abatinel ta precursor. Kʼunkʼun laj bael te jtakʼintike, pero ma la kijkʼitaytik scholel skʼop Dios. Jun buelta te sjunal kʼajkʼal la jcholtik skʼop Dios, bayal jwiʼnalkotik-a te kʼalal sujtotik ta jnatik sok jkʼaxel maʼyuk jtakʼintik-a. Ma jnaʼkotik te ay bin ya xkʼot jtatik ta stiʼ jnatik, ay machʼa kʼot yijkʼitay bayal weʼelil. Maʼyuk bin-ora la jnaʼtik machʼa kʼot yijkʼitay. Kʼax lek weʼotik-a. Te kʼalal laj te ue, mero moem kalal-a. ¡Jaʼ mukʼul majtʼanil la yakʼbotik te Jehová yuʼun te ma pejkʼaj koʼtantike!

Cheʼoxeb u ta patil la kichʼkotik tikunel ta lum Gilbert Plains ta stojol norte yuʼun Souris te 240 kilometroniwan yiloj sba sok. Ta skʼajkʼalel-a, jujun kongregasion ay stablero te banti chikan ta ilel jayeb ora ya scholik skʼop Dios ta jujun u. Kʼalal la kil te pejkʼaj te yaʼtel te kongregasion ta jun u, la kakʼ jun discurso yuʼun ya kakʼbey snaʼ te hermanoetik te ya skʼan ya xmo yaʼtelik. Kʼalal laj te tsoblej jtul precursora te ayix yaʼbilal sok te ma Testigouk te smamlale, sok yaʼlel sit jich la yalbon: «La jpas tulan hermano, pero teynax kʼalal juʼ kuʼun-a». Jajchon ta okʼel-euk sok la jkʼanbey perdon.

Te j-batetik yuʼun Dios te pekʼelto yaʼbilalik sok te bayal bin yato xjuʼ spasbelike, ya xjuʼ oranax ay bin ya xchʼayik ta spasel sok te ma lek ya yaʼiy sbaik yuʼun ta patil. Jich kʼax ta jtojol. Pero jtaoj ta ilel te ma skʼan ya xpejkʼaj koʼtantik kʼalal ya xchʼayotik, jaʼ lek te ya xpʼijubotik yuʼun sok te ya kakʼbeytikxan yipal. Teme jun awoʼtan ya x-abatinatxan ta stojol te Diose yame ata bayal bendision.

Te kʼalal 21 kaʼbilal-a la jta mukʼul majtʼanil, jaʼ te boon ta clase 14 yuʼun te Pʼijubtesel yuʼun skʼop Dios ta Galaad, la jpas jbatik graduar ta febrero yuʼun 1950. Jteb ma sta olil te machʼatik kʼootik ta pʼijubtesele, la kichʼtik tikunel ta provincia yuʼun Quebec ta Canadá, tey-a ya xkʼopojik ta francés. Tey la yichʼik kontrainel ta jkʼaxel te Testigoetike. Te joʼone la stikunonik ta Val-dʼOr te jaʼ lugar te banti ya slokʼesik oro. Jun buelta bootik sok jtsojb hermanoetik ta scholel skʼop Dios ta Val-Senneville te slakʼoj sba sok te Val-dʼOr. Te sacerdote ta lugar-abi la yal te ya smajotik teme ma xlokʼotik bael ta oranax. La kal ta stojol te j-aʼteletik te smul te sacerdote, la stoj multa yuʼun. *

Te wokolil-abi sok yantikxan och skʼoplalik ta «Tulan kʼop jajch ta Quebec» te jich kʼot sbiile. Te provincia yuʼun Quebec kʼaxem ta trescientos jaʼbil wentainbil-a yuʼun te Iglesia Católica, jaʼ yuʼun te sacerdoteetik sok te machʼatik ay yaʼtelik ta politika te jun-nax ayike jajch skontrainik te testigoetik yuʼun Jehová. Tulan kʼax kuʼunkotik tey-a. Manchukme ma bayalotik maba la kakʼkotik te ya xpejkʼaj koʼtantik. Te ants winiketik ta Quebec te yoʼtan ya snaʼbeyik sba Jehová la smulanik te smelelil kʼop, juʼ kuʼun yakʼbeyel nojptesel bayal ta tul te patil ochik ta  j-abat yuʼun Jehová. La kakʼbey nojptesel yuʼun skʼop Dios jun familia te lajuntulik, spisilik la yakʼ sbaik ta abatinel ta stojol Jehová. La yakʼik ta ilel te ma xiw yoʼtanik, te ejemplo yuʼunike la stijbey yoʼtan yantik yuʼun jaʼnix jich ya yijkʼitayik te Iglesia Católica. Ma la kijkʼitaytik scholel skʼop Dios, ta patil bael juʼ kuʼuntik stsalel te tulan kʼop jajch ta jtojoltik tey ta Quebec.

Ta 1956 la stikunonik ta Haití. Jteb ma spisil te misioneroetik te ayik ta abatinel tey-a wokol ya yilik snopel te kʼopil francés. Manchukme jiche, te ants winiketik ya schʼam yaʼiyik te skʼop Diose. Te misionero Stanley Boggus jich la yal: «Chamnax ya kilkotik te ya skoltayotik te ants winiketik swenta ya jnopkotik te skʼopike». Ta sjajchibale ma tulan la kaʼiy te joʼone, melel la jnop francés ta Quebec. Pero ta patil la kilkotik te jteb ma spisiluk te hermanoetik ta lum-abi jaʼnax ya xkʼopojik ta kʼopil criollo haitiano. Jaʼ yuʼun teme ya jkʼantik te ay bin lek ya xlokʼ jpasbelkotike, ya skʼan te ya jnoptik te kʼopil ya stuuntesik tey-a. Juʼ kuʼunkotik sok bayal majtʼanil la jtakotik ta swenta te la jpaskotik tulane.

Swenta ya yichʼikxan koltayel te hermanoetike, te Jtsojb Jwolwanejetik la yalik te yakuk jkʼasestik te La Atalaya sok yantikxan junetik ta kʼopil criollo haitiano. Te bitʼil jich la jpastike oranax mo yajtalul te machʼatik ya xbajtʼik ta tsoblej ta spamal te lum-abi. Ta 1950 ayix 99 ta tul jcholkʼopetik ta Haití. Pero ta 1960 kʼaxemix ta 800 ta tul-a. Patil la yikʼonik ta Betel. Ta 1961 la kilbey yutsilal te la kakʼ nojptesel ta Pʼijubtesel yuʼun Spasel yaʼtel Dios ta swenta ancianoetik sok siervo ministerialetik. La kakʼbeykotik pʼijubtesel 40 ta tul ancianoetik sok precursoretik espesial. Ta mukʼul tsoblej yuʼun enero ta 1962 la jtijbeykotik yoʼtan te hermanoetik te tey slumalik te tsʼakal ay yuʼunik te bin ya yichʼ kʼanel te yakuk smukʼubtesikxan te yaʼtelike, ay machʼatik te akʼbot yaʼtelik ta precursor espesial. Kʼot ta pasel ta mero yorail, melel nopol ya xjajch kontrainel-a.

Ta 23 yuʼun enero ta 1962 te kʼalal lajelto-a te mukʼul tsobleje, tal polisiaetik ta Betel. Te joʼone sok te misionero Andrew DʼAmico la kichʼkotik chukel bael, sok la spojbotik bael spisil te junetik yuʼun ¡Despertad! 8 yuʼun enero 1962 te ay ta kʼopil francés. Te revista-abi yichʼoj jun articulo te ya yalbey skʼoplal te bintik lokʼ ta bayal periodikoetik ta francés te la  yalik te kʼayemik ta spasel espiritismo (vudú) ta Haití. Ay machʼatik ma la smulanik te jich la yichʼ alele sok la yalik te la yichʼ tsʼibayel ta Betel yuʼun Haití te articulo-abi. Cheʼoxeb semana ta patil, te misioneroetik la kichʼkotik tenel lokʼel ta lum-abi. * Pero te hermanoetik yuʼun Haití ma la yijkʼitayik scholel ta leknax te skʼop Diose, melel jich yichʼojik nojptesel-a. Bayal ya yakʼbon stseʼelil koʼtan te kʼalal ya xjul ta koʼtan te mero kujch yuʼunike sok te la stsakxan yip te schʼuunel yoʼtanike. Ta ora ini ayix yuʼunik te Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras ta kʼopil criollo haitiano, chamnax ta aʼiyel-abi, melel te namey tale la jkuytik te maʼyuk bin-ora jich ya xkʼot ta pasel.

Ta patil te aʼtejon ta Haití la kichʼ tikunel ta abatinel ta misionero ta República Centroafricana. Te kʼalal kʼax bael kʼajkʼal, la kichʼ kaʼtel ta superintendente yuʼun circuito, ta patil ta superintendente yuʼun sucursal.

Ta yorail-abi, mel-oʼtantik sba te bin yilel te sNail Tsoblejetike. Te joʼone la jnop stsobel ak yuʼun ya jpasbey smujkil na. Chamnax ya yilik te ants winiketik te ya xkʼaxik tey-a te kʼalal ya yilonik ta aʼtele. Pero jaʼnix jich tijbot yoʼtanik yuʼun te hermanoetik ta yakʼbeyel yipal ta spasel sNail Tsoblejetik sok ta slekubtesel te pasbilikixe. Te jwolwanejetik yuʼun relijion ya slabanotik-a, melel te iglesiaetik yuʼunike lamina smujkil stukel. Pero ma chebaj koʼtantik yuʼun, ma la jkom jbatik ta spasel sNail Tsoblejetik te ak smujkile. Pero te jwolwanejetik la smak yeik kʼalal kʼax tulan yikʼal jaʼal ta Bangui te jaʼ kapital. Te tulan ikʼ la slik moel te smujkil yuʼun lamina yuʼun jun iglesia, lechajtik jilel ta yolil kaye yuʼun centro. Yan stukel te smujkil te sNail Tsoblejetik kuʼuntike kujch yuʼun. Swenta ya xjuʼ ta ilel ta lek te aʼtelil ta spamal te nasione, la jpastik jun sucursal sok sna misioneroetik, tsʼakal joʼeb u jalajotik ta spasel. *

Ta 1976 la yichʼ makel te yaʼtel te Testigoetik ta República Centroafricana, jaʼ yuʼun la stikunonik bael ta Yamena te jaʼ kapital yuʼun Chad te jaʼ slakʼoj te República Centroafricana. Te bin lek la jtae jaʼ te la jnaʼbey sba te Happy te talem ta Camerún, jaʼ jtul precursora espesial te mero ay sbujtsʼ yoʼtan ta spasel yaʼtel Dios. Nujpunotik ta 1 yuʼun abril ta 1978. Pero mel-oʼtantik sba te jaʼnix ta u-abi jajch guerra tey-a, jaʼ yuʼun bootik ta anel ta sur yuʼun te nasion bitʼil la spasik bayal ants winiketik. Kʼalal laj te guerra sujtotik tal ta jnatik, la jtatik ta ilel te la stuuntesik te jnatike. Ma jaʼuknax chʼay te junetik yuʼun skʼop Dios, jaʼnix jich chʼay te skʼuʼ la slap te Happy kʼalal nujpunotik soknix te jbiluktik la kichʼtik kʼebanbeyele. Pero ma la kakʼtik pejkʼajuk te koʼtantike, melel lek ayotik jchebaltik sok koʼtantik te ya x-abatinotikxan ta stojol te Jehová.

Chebniwan jaʼbil ta patil ya xjuʼ ya spasix yaʼtelik-a te Testigoetik ta República Centroafricana. Chaʼsujtonkotik tey-a, ochonkotik ta aʼtel ta yulaʼtayel kongregasionetik. Nainemotik-a ta jun karro te jich yilel bitʼil combi te yichʼoj jun wayibal te ya xjuʼ ta puxel, sok yawil jaʼ te ya x-och 200 litro tey-a sok jun tut refrigerador te ya x-aʼtej sok gas soknix jun estufa. Wokol ya kaʼiytik te kʼalal ay banti ya xbootik. Ta jun buelta 117 buelta la jtatik polisiaetik ta be.

Te skʼuxul kʼajkʼal tey-a bayal buelta ya sta kʼoel 50 grados centígrados. Ay wokol ya kaʼiytik te ya jtsobtik spisil te jaʼ te ya xtuun ta akʼ ichʼ-jaʼ ta mukʼul tsoblejetik. Jaʼ yuʼun te hermanoetik ya xbajtʼ sjokʼik sbe takin mukʼul jaʼ, jich kʼun ta kʼun ya schʼamik spisil te jaʼ ya xtuun ta yakʼel ichʼ-jaʼe, jteb ma spisil-ora ta tambo ya yichʼik jaʼ te hermanoetike.

Ta 1980 la kichʼtik tikunel ta Nigeria te banti cheb jaʼbil sok olil aʼtejotik ta yilel sok ta schajpanel te bin ya yichʼ tuuntesel ta spasel te yachʼil sucursal. Te hermanoetik smanojik ta nail tal jun almacén te chaʼkaje, ya skʼan ya yichʼ tujkiyel sok te ya yichʼ pasel yan buelta te banti ya yichʼ tuuntesele. Jun buelta ta sab mero toyol banti moon ta skoltayel te hermanoetike. Ta olil kʼajkʼal bael kʼalal koon tal jaʼnix la jtʼun koel te banti moone. Pero ay banti tujkiybilix-a, jaʼ  yuʼun ma la jta bin la jtekʼ, chʼayon koel. Jich yilel te mero la jlajin jbae, pero kʼalal la kakʼ ta lokʼesel radiografía sok la yilon ta lek te doktore, jich la yalbey te Happy: «Ma xa amel awoʼtan. Jaʼnax laj jtebuk schial sbakel, ta jun-nax semana lekniwan ayix-a».

Ta 1986 bootik ta Costa de Marfil banti abatinon bitʼil superintendente yuʼun circuito. Ta circuito ay kongregasionetik yuʼun te Burkina Faso te slakʼoj sba sok te Costa de Marfil. Maʼyuk la jnop te cheʼoxeb jaʼbil ta patil ya xnainotik cheʼoxeb jaʼbil ta Burkina.

Ta 2003 te kʼalal jalajemotikix 47 jaʼbil ta Costa de Marfil, sujton sok te Happy ta Canadá yuʼun ya x-aʼtejotik ta Betel. Te juntike ya yal te Canadá jlumalkotik, pero jich ya kaʼiykotik te jaʼ jlumaltik te África.

Ta patil, ta 2007 te kʼalal ayix 79 kaʼbilal-a chaʼsujtotik ta África. La kichʼtik tikunel ta Burkina Faso banti aʼtejon ta Komite yuʼun nasion. Ta patil bael te banti aʼtejotike la yichʼ tuuntesel ta ofisina yuʼun skʼasesel kʼop te la yichʼ wentainel yuʼun te sucursal yuʼun Benín. Ta agosto 2013 la kichʼtik tikunel bael ta Betel yuʼun Benín.

Manchukme maʼyuk bayal bin ya xjuʼ ya jpasix, yato jmulanbey yutsil te scholel skʼop Dios. Te ancianoetik sok te kinam skoltayejonik te oxeb jaʼbil kʼaxeltoe yuʼun ya xjuʼ ya yichʼik jaʼ chaʼtul machʼatik la kakʼbey nojptesel yuʼun Biblia, jaʼ te Gédéon sok te Frégis, mero tseʼel koʼtan yuʼun. Ta ora ini schebalik mero ay yip yoʼtanik ta abatinel ta stojol te Jehová.

Ta slajibal, te joʼon sok te Happy la kichʼtik tikunel bael ta sucursal yuʼun Sudáfrica, banti te hermanoetik sok yutsil yoʼtanik ya skanantayonik ta lek. Te Sudáfrica jaʼ te sjukebal nasion banti abatinemon. Ta octubre 2017 la jtatik kʼax lekil bendision. La kichʼtik ikʼel kʼalal la yichʼ akʼel ta stojol Jehová te banti ya yichʼ ilel spisil te kaʼteltik ta swolol Balumilal te ay ta Warwick, Nueva York. Maʼyuk bin-ora ya xchʼay ta koʼtantik te bin yilel kʼaxe.

Te Anuario 1994 ya yal ta pajina 255: «Jich ya kalbeytik yaʼiy spisil te machʼatik bayalix jaʼbil yakik ta abatinel ta stojol Jehová: “Acʼahic fuersa soc ma me xpehcʼaj awoʼtanic, yuʼun ay bin yac atahic yuʼun te awaʼtelique”» (2 Crón. 15:7). Te joʼon sok te Happy jnopoj ta koʼtantik te jich ya jpastik sok te ya jtijbeytik yoʼtan yantik te jichuknix ya spasike.