¿BIN yuʼun te jich kʼot ta pasele? Ya jcholbeyex awaʼiyik. Ayinon ta 29 yuʼun julio 1929, chʼion ta tut lum yuʼun Bulacán, ta Filipinas. Ta yorail-abi maʼyuk lek stakʼin-a te nasion, jich yuʼun maʼyuk lek jtakʼintik-a. Cheʼoxeb jaʼbil ta patil jajch te guerrae. Tutonto-a te kʼalal jich kʼot ta pasele. Te soldadoetik yuʼun Japón la yochintayik te Filipinas, jich bitʼil namal te banti ayotik ta nainele maba la staotik ta lek te guerrae. Jaʼ ya kaʼiy te bin yak ta kʼoel ta pasel ta swenta te bin ya yalik te ants winiketike, melel maʼyuk jradiotik, jtelebisiontik sok periodikoetik.

Waxaktul alnichʼanotik, joʼon te schebale. Te kʼalal waxakeb kaʼbilal-ae, te jmamuch sok te jchuchuʼ meʼel la yikʼonik bael ta snaik. Manchukme catolicootik-a, te jmamuche maʼyuk la stsa te bintik la skʼopone sok ay junetik yuʼun ta swenta skʼop Dios te akʼbil yuʼun te yamigotake. Yato xjul ta koʼtan te la yakʼbon kil te foyetoetik Protección, Seguridad sok te Descubierta ta kʼopil tagalo * soknix jpajk Biblia. Kʼaxto ya jmulan skʼoponel-a te Bibliae, kʼaxemtoxan-a te schanebal Evangelioetike. Jaʼ la stijbon koʼtan ta stʼunel te Cristoe (Juan 10:27).

Ta jaʼbil 1945 lokʼik bael ta Filipinas te soldadoetik yuʼun Japón. Ta yorail-abi te jmeʼ jtate la yalbonik te yakuk sujton ta jnae. Te jmamuch la yalbon te akʼa jchʼuunbey skʼop te jmeʼ jtate, jaʼ yuʼun sujton.

Ta patil bael, ta diciembre yuʼun 1945, ta jlumal kʼot scholik skʼop Dios chaʼoxtul testigoetik yuʼun Jehová te jajchemik ta Angat. Jtul winik te ayix yaʼbilale kʼot ta jnakotik sok la scholbotik te bin ya yal te Biblia ta swenta te «slajibal cʼahcʼal[e]» (2 Timoteo 3:1-5). La yikʼotik ta snopel te Biblia sok jtsojb ants winiketik ta tut lum te nopol aye. Maba bajtʼik stukel te jmeʼ jtate, yan te joʼone boon. Ayniwan veinte ta tul ants winiketik stsoboj sbaik tey-a sok ay machʼatik ya spasik jojkʼoyeletik ta swenta te bintik ya schol te Bibliae.

Ma kʼot ta koʼtan spisil te bintik yakik ta scholele, jaʼ yuʼun lokʼon bael. Te kʼalal yakonix ta lokʼel  bael-ae kajik ta kʼayoj. Kʼaxto la jmulan te kʼayojil te jich jilonxane. Te kʼalal laj yoʼtanik ta kʼayoje, la yichʼ kʼoponel Dios. Jaʼnix jich la kichʼkotik ikʼel ta jun tsoblej te ya yichʼ pasel ta yan domingo ta Angat.

Ayniwan ocho kilometro beenotik kʼalalto ta sna te familia Cruz, te banti ya yichʼ pasel te tsobleje. Kʼotikniwan cincuenta ta tul ants winiketik sok yan-nax la kil te ya snaʼik yakʼel ta lek skomentarioik te alaletik ta swenta te bintik kʼubul ya yakʼ ta nopel te Bibliae. Te kʼalal cheʼoxebix buelta jkʼoel ta tsoblejetik-ae, te hermano Damian Santos te jaʼ jtul precursor te ayix yaʼbilal sok te kʼax ta presidente, la yalbon te ya xjuʼ xjilon ta wayel ta sna. Jteb ma sjunaluk ajkʼabal la kalbeytik skʼoplal te Bibliae.

Ta yorail-abi, bayalotik te oranax chʼi te schʼuunel koʼtantik te kʼalal la jnoptik te bintik sjajchibal ya skʼan nopel ta Biblia. Mato ayuk bayal kʼajkʼal yakotik ta kʼoel ta tsoblejetik-a te kʼalal la kichʼtik jojkʼoybeyel teme ya jkʼan ya kichʼtik jaʼe. Te joʼone la kal te yake, kʼoemix ta lek ta koʼtan-a te ya jkʼan ya x-abatinon ta stojol te Cristoe (Colosenses 3:24). Bootik ta jun mukʼul jaʼ te nopol aye, chaʼtul la kichʼtik jaʼ tey-a ta 15 yuʼun febrero 1946.

Te bitʼil kichʼojtikix jaʼe kʼot ta koʼtantik te ya skʼan ya jkʼayinbeytik stalel te Jesús sok te ya jcholtik te skʼop Diose. Te jtate ma la smulan sok jich la yal: «Mato ayuk lek awaʼbilal yuʼun ya x-ochat ta scholel skʼop Dios. Te bitʼil la awichʼix mulel ta mukʼul jaʼe, ma skʼan ya yal te ya x-ochat ta scholel skʼop Dios yuʼun». La jcholbey yaʼiy te jich ya skʼan Dios te ya jcholtik te lek yachʼil kʼop yuʼun te Wentainel yuʼune (Mateo 24:14). Jich la kalbeyxan ta patil: «Ya jkʼan ya jkʼotes ta pasel te bin jamal la kalbey te Diose». Jaʼ yuʼun la yuton te jtat jich bitʼil la kal ta sjajchibale. Jkʼaxel ma la smulan te ya jchol te skʼop Diose. Jaʼ te sbabial buelta la kijkʼitay jilel spisil swenta ya xkʼot ta pasel kuʼun te bintik jnopoj ya jpas ta stojol te Diose.

Te Familia Cruz la yikʼonik ta snaik ta Angat. Te familia-abi la stijbon koʼtan sok te Nora te jaʼ xutil yantsil nichʼanik yuʼun ya x-ochotik ta precursor. Ochotik ta precursor ta 1 yuʼun noviembre 1947. Te Nora bajtʼ schol skʼop Dios ta yan tut lum, yan te joʼone jilon ta Angat.

Ayix oxeb jaʼbil ayon ta abatinel ta precursor regular kʼalal te Earl Stewart te talem ta Betel la yakʼ jun discurso te kʼaxem ta quinientos ta tul la yaʼiyik stojol ta plaza yuʼun te Angat. Ta inglés la yakʼ te discursoe, ta patil la jchol ta kʼopil tagalo te bin tulanxan skʼoplale. Jaʼnax jukeb jaʼbil ochon ta eskuela, pero te maestroetike jteb ma spisiluk-ora ya skʼoponotik ta inglés-a. Te bin la skoltayonxan ta snopel ta lek te inglés, jaʼ te la jkʼopon te junetik ta inglés te lokʼemik skʼoplal ta Biblia, melel maʼyuk bayal junetik kuʼuntik ta kʼopil tagalo. Jaʼ la skoltayon-abi ta skʼasesel ta tagalo te discurso-abi sok yantikxan discursoetik ta inglés.

Ta kʼajkʼal-abi te kʼalal la jkʼasesbey ta tagalo te sdiscurso te hermano Stewart, la yalbey te kongregasion te yak slebel chaʼtul precursoretik te Betel yuʼun ya xbajtʼik ta aʼtel tey-a. Ya skʼanik koltayel-a, melel te misioneroetik ya xbajtʼik ta Mukʼul tsoblej te la sbiilin «Aumento de la Teocracia», te la yichʼ pasel ta jaʼbil 1950 ta Nueva York (Estados Unidos). Joʼon la kichʼ ikʼel, jich yuʼun la jchaʼkijkʼitay yan lugar te banti kʼayemonix-ae, pero jaʼ ta swenta te boon ta aʼtel ta Betel.

Jajchon ta aʼtel ta Betel ta 19 yuʼun junio 1950. Te Betel ay ta jun mukʼul na te namey pasbilix sok joytaybil ta niwak teʼetik te jun ektarea smakoje. Ayniwan 12 ta tul jchʼieletik te yakik ta aʼtel tey-ae. Ta sab ya xkoltaywanon ta kosina. Ta patil, ta baluneb ora bael ya jux pakʼ te banti ya yichʼ sakʼel te pakʼetike. Te bintik ya jpas ta sabe jichnix ya jpas ta tibiltik. Te kʼalal sujtik tal te misioneroetik ta mukʼul tsoblej internacional, tey jilonxan ta aʼtel ta Betel. Joʼon ya jchajpan-a te revistaetik te ya yichʼ tikunel bael ta correo, ya jtikunbey bael te revistaetik te machʼatik skʼanojike sok ya jmaliy te machʼatik ya xkʼotike. Spisil la jpas te bin la yalbonike.

Ta jaʼbil 1952, joʼon sok wakebxan ta tul filipinoetik ay bin lek la kichʼtik albeyel. La kichʼtik ikʼel ta Pʼijubtesel yuʼun skʼop Dios ta Galaad ta clase numero 20. Bayal bintik la kiltik ta Estados Unidos te maʼyuk kilojtik-a sok yan-nax la kiltik. Ta melel, ma pajaluk sok te bin ay ta jlumalkotike.

 La jnoptik stuuntesel te electrodomésticos sok aparatoetik te maʼyuk kilojtik-ae. Jaʼnix jich yan yilel-a te kʼinale. Jun buelta lokʼon ta kaye ta sab, saknax la kil spisil. Jaʼ te sbabial buelta la kil te meʼ sike. Jich la jnaʼ te mero sike.

Pero spisil te bin kʼax kuʼuntik, maba ya spaj te mukʼul majtʼanil te la kichʼtik ikʼel ta Pʼijubtesel yuʼun skʼop Dios ta Galaad. Te jpʼijubteswanejetike bayal bin-utʼil ya xnojpteswanik te kʼax lekiknaxe. La skoltayotik ta snopelxan ta lek te junetike sok ta slebeyelxan ta lek skʼoplal. Te pʼijubtesel la kichʼ ta Galaad kʼax bayal la skoltayon ta schʼiteselxan te schʼuunel koʼtane.

Te kʼalal la jpas jba graduar, la stikunonik bael cheʼoxeb kʼajkʼal ta precursor espesial ta Bronx ta lum yuʼun Nueva York. Ta julio yuʼun 1953 boon ta Mukʼul tsoblej «Sociedad del Nuevo Mundo» te teynix la yichʼ pasel ta lum-abi. Te kʼalal laj te mukʼul tsobleje, la yakʼbonik yachʼil asignasion ta Filipinas.

Te hermanoetik ta Betel la yalbonik te ya xjajch kulaʼtay kongregasionetike. Jaʼ te aʼtelil te ya yakʼbonxan jtʼun ta lek te Cristoe, melel been ta tut lumetik sok ta mukʼul lumetik te namal ayik ta swenta skanantayel te tuminchijetik yuʼun te Jehovae (1 Pedro 2:21). Te bantito smakoj te circuito kuʼune jteb ma spisiluk jaʼ te yolil te lum Luzón, te mukʼul isla yuʼun te Filipinas. Tey smakoj-a te Bulacán, Nueva Écija, Tarlac sok te Zambales. Swenta ya xkʼoon ta lumetik-abi ya xkʼaxon ta witsetik yuʼun te Sierra Madre te chujkʼultik sbelale. Te karroetik yuʼun pasaje ma xkʼotik teyto-a. Jaʼ yuʼun ya jkʼanbey te machʼatik ya stijik trailer te yakuk yakʼonik moel ta sba te teʼetik ya skuchike. Jteb ma spisilik ya yikʼonik bael, manchukme ma mero lek bael tey-a.

Jteb ma spisil yachʼil-a te kongregasionetik sok maʼyuk bayalik. Bayal la yalik wokol te hermanoetik te la jkoltaylan ta schajpanel ta lek te tsoblejetik sok te bitʼil ya scholik te skʼop Diose.

Ta patil, la stikunonik bael ta yan circuito te smakoj spisil te skʼinal Bicol sok te smakoj bayal grupoetik te namal ayike. Tey ta lum-abi bayal precursor espesial ya scholik skʼop Dios ta yachʼil territorioetik. Ta jun na te banti kʼaxon ta nainele, te baño jaʼnax jutul chʼen te yichʼoj chaʼlejch tablaetik te banti ya xtejkʼajotike. Te kʼalal la jtekʼ te tablaetike pajal chʼayon koel sok. Jalajon ta spokel jba yuʼun ya xjuʼ xboon ta weʼel.

Ta skʼajkʼalel te yakon ta yulaʼtayel-a te kongregasionetike, jajch jnaʼ te Nora, ta yorail-abi jaʼix precursora espesial ta lum Dumaguete, la sjach yaʼtel ta precursora ta Bulacán. Te joʼone bajtʼ kulaʼtay sok bayal tiempo la jkʼopon jbatik ta karta. Ta jaʼbil 1956 nujpunotik. Ta sbabial semana jnujpuneltik-ae bajtʼ kulaʼtaytik jun kongregasion ta isla yuʼun Rapu  Rapu. Namal beenotik sok kʼaxotik ta mukʼul witsetik, pero kʼaxto la jmulan aʼtel sok te kinam ta skoltayel te hermanoetik te namal ayik ta nainele.

Jteb ma sta chaneb jaʼbil yakotikix ta yulaʼtayel kongregasionetik-a te kʼalal la kichʼtik ikʼel ta aʼtel ta Betel. Julotik ta enero yuʼun 1960, ta ora ini yakotikto ta aʼtel ta Betel. Bayal bintik jnopoj ta swenta te ya x-aʼtejon sok te hermanoetik te yichʼoj mukʼ yaʼtelike. Te Norae spasoj chaʼoxchajp aʼteliletik ta Betel.

Te abatinel ta Betel yakʼojbon kil te jayebto mukʼuben te scholel skʼop Dios ta Filipinas. Te kʼalal talon ta sbabial buelta te kʼalal mato nujpunemon-ae, ayniwan 10,000 ta tul jcholkʼopetik ta spisil te nasione. Ta ora ini, kʼaxemix ta 200,000 ta tul. Tey ajtaybilik-euk te 435 ta tul te ya x-aʼtejik ta Betel te ya xkoltaywanik ta scholel te skʼop Diose.

Te bitʼil mukʼub te aʼtelile, la kiltik te ya skʼan te mukʼukxan te Betele. Te Jtsojb Jwolwanejetike la skʼanbotik te akʼa jletik kʼinal swenta ya yichʼ mukʼubtesel te Betele. Te joʼon sok te superintendente yuʼun imprenta bootik ta sjojkʼoybeyel ta jujuntul te jpatxujktik teme ya skʼan ya schonik te skʼinalike. Maʼyuk machʼa snopoj te ya schone sok ay jtul te jich la yalbotike: «Te chinootike maba ya schonbajotik, joʼotik ya xmanbajotik».

Pero ta jun kʼajkʼal, ay jtul jpatxujktik te la sjojkʼoybotik teme ya jkʼan ya jmanbeytik te skʼinale, melel yalaj xbajtʼ ta nainel ta Estados Unidos. Te bitʼil jich la spas te winike jaʼ la sjam te be yuʼun ya xjuʼ ta pasel-a te aʼtelile. Ay yan jpatxujktik te la schonbotik te skʼinale sok la stijbey yoʼtan yantik yuʼun jichnix ya spasik-euk. Jaʼnix jich la jmanbeytik skʼinal te chino te la yal te maba ya schone. Maba jalaj te mukʼub te skʼinal te Betele. Jamal kʼot ta koʼtan te jaʼ Jehová te jich la skʼan ya xkʼot ta pasele.

Ta 1950 joʼon te machʼa jchʼielonxan ta Betel. Ta ora ini, joʼon sok te kinam meʼel mamalotikxan ta stojol te yantike. Maba ya jsut koʼtan te bitʼil la jtʼun te Cristoe jaʼ chikan te banti la yikʼon baele. Melelnix-a te la snutson lokʼel ta sna te jtate, pero te Jehová yakʼojbon jun mukʼul familia, jaʼ te hermanoetike. Kʼoem ta lek ta koʼtan te yananix skoltayotik-a te Jehová chikan bin asignasion ya kichʼtik akʼbeyele. Te joʼon sok te Nora kʼax bayal ya kalbeytik wokol te Dios ta swenta spisil te bintik tʼujbil yakʼojbotike. Ya jtijbeytik yoʼtan te yantik te akʼa stsajik te Jehová (Malaquías 3:10).

Ta jun buelta, te Jesús jich la yalbey jtul jkʼanpatan te Mateo Leví sbiile: «Laʼ, tʼunawon». ¿Bin la spas te jkʼanpatane? Te Biblia ya yal te la «stehcʼan sba, la yihquitay hilel spisil, la stʼun bahel» (Lucas 5:27, 28). Bayal bintik kijkʼitayoj ta swenta stʼunel te Jesuse. Ya kalbeyex sok spisil koʼtan te jichuk yak apasik-euk swenta ya amulanik te jayebto bendision ya yakʼ te Diose.