Te jpapa John Mills sbiil, la yichʼ jaʼ ta Nueva York ta 1913 te kʼalal 25 yaʼbilal-ae. Te ermano Russell jaʼ la skʼases te diskurso yuʼun ichʼjaʼ. Ta patil bael te jpapa bajtʼ ta nainel ta isla de Trinidad te banti nujpun sok te Constance Farmer te jaʼ jtul estudiante yuʼun Biblia te mero ya yakʼbey yipale. Tey la skoltay-a te yamigo William Brown * ta yakʼel ta ilel te «Foto-Drama de la Creación». Jich la spas kʼalalto ta jaʼbil 1923 kʼalal te ermano Brown sok te yinam la yichʼik tikunel ta África Occidental. Te jmeʼ jtat te tsabilik yuʼun ya xbajtʼik ta chʼulchan, jilik ta nainel ta Trinidad.

Te jmeʼ jtate ayin nueve ta tul yal snichʼnabik. Te sbabiale la yakʼbeyik sbiilin Rutherford, melel jich sbiil te presidente yuʼun te Sociedad Watch Tower. Ta patil, ayinon te joʼone ta 30 yuʼun disiembre ta 1922. La yakʼbonik jbiilin Woodworth (manchukme Worth ya yalbonik), melel Clayton Woodworth sbiil te direktor yuʼun te rebista The Golden Age (ta kʼajkʼal ini jaʼ te rebista ¡Wikʼame asit!). Te jmeʼ jtate la yotsesotik ta eskuela, pero te bin bajtʼxan ta yoʼtanik snojptesbelotike, jaʼ te jaʼuk ya kakʼbeytik yipal spasbeyel yaʼtel te Diose. Te jmamae ya snaʼ ta lek scholel kaʼiytik te bin ya yal te skʼop Dios yuʼun lekuk te bin ya jtatik ta nopel. Te jpapa mero ya smulan scholel kaʼiytik te aʼiyejetik lokʼem ta Biblia, ya stijulan sba sok bayalxan bin ya spas swenta kuxul ya kiltik kʼoem-a te machʼa ya scholbey skʼoplale.

Bayal bin lek lokʼ yuʼunik-a te bitʼil jich la spasike. Te joʼtul winikotike, oxtul bootik ta Eskuela yuʼun Galaad sok oxtul jwixitak abatinik bayal jaʼbil ta prekursora ta Trinidad y Tobago. Ta swenta te nojptesel sok te lekil ejemplo yuʼun te jmeʼ jtate, la stsʼunotik kʼoem «ta sna Jehová» jich bitʼil ya yal te Salmo 92:13. Te bitʼil la stij koʼtantike, jaʼ la skoltayotik yuʼun ya xnichinotik kʼoem ta «amaqʼuetic yuʼun te Sna te Dios cuʼuntique».

Ya yichʼ chapel ta jna-a te banti ya yichʼ cholel te skʼop Diose. Te prekursoretik tey ya stsob sbaik-a,  jaʼ bayal buelta la yalbeyik skʼoplal te ermano George Young, jtul misionero te Canadá slumal te kʼot ta ulaʼtaywanej ta Trinidad. Jaʼnix jich te jmeʼ jtat, bayal bin leknax ya yalik ta swenta te ermanoetik Brown te la sjokinik ta scholel skʼop Dios, pero te ayikix ta África Occidental. Spisil-abi la stijbon koʼtan swenta ya xjajch jchol te skʼop Dios kʼalal 10 kaʼbilal-ae.

Ta yorail tal-abi te rebista kuʼuntike, ya yal ta jamal te bin ya spas te lotil relijionetik, te sbikʼtal yoʼtan te jchonbajeletik sok te bintik chopol ya spas te politikae. Te jololetik yuʼun relijion ma la smulanik, jaʼ yuʼun ta jaʼbil 1936 la sujik te gobernador interino ta Trinidad ta yakʼel mantal te manchuk ya yichʼix pukel te junetik ya slokʼes te Watch Tower. La jnakʼtik te junetik sok la jtuuntestik jaʼto te laj kuʼuntike. La jpastik marchaetik sok desfile ta bisikleta ta spukel tratadoetik sok yakʼel ta ilel letreroetik. Ay jun grupo te ya schol skʼop Dios te talem ta lum Tunapuna te ya stuuntesik karro te ay sbosinaul, la jokintik bael kʼalal ta lumetik te namal ayik ta isla. Ta swenta te bintik tʼujbil kʼax kuʼuntik ta scholel skʼop Dios sok te ermanoetik, jich la kichʼ jaʼ te kʼalal 16 kaʼbilal-ae.

Te bintik la yakʼbon jnop te jmeʼ jtat sok yantikxan te bintik kʼax ta jkuxlejale, la stijbon koʼtan yuʼun ya x-ochon ta misionero. Maba chʼayem ta koʼtan-a te ya jkʼan x-ochon ta misionero kʼalal boon ta isla yuʼun Aruba ta 1944 ta scholel skʼop Dios sok te ermano Edmund Cummings. Bayal la yakʼ stseʼelil koʼtantik kʼalal diez ta tul ants winiketik kʼotik ta Snaʼojibal slajel te Jesús ta 1945. Jun jaʼbil ta patil jajch te sbabial kongregasion ta isla.

Ta patil bael, la jcholbey skʼop Dios jtul joy ta aʼtel te Oris Williams sbiil. Sok spisil yoʼtan ya skoltaybey skʼoplal-a te bin akʼbil snop ta srelijione. Jaʼukmeto te kʼalal la snop te Biblia, kʼot ta yoʼtan te bin smelelil ya yakʼ ta nopel te sKʼop Diose, jich la yichʼ jaʼ ta 5 yuʼun enero ta 1947. Ta patil jajch jmulan jbatik, jich nujpunotik. Ta nobiembre 1950 och ta prekursora. Bayal bintik tʼujbil kʼax ta jkuxlejaltik.

Ta jaʼbil 1955 la kichʼtik ikʼel ta Eskuela yuʼun Galaad, jaʼ yuʼun la kijkʼitaytik te kaʼteltik, la jchontik te jnatik sok yantikxan jbiluktik, jich la kijkʼitaytik te Aruba. Ta 29 yuʼun julio 1956, la jpas jbatik graduar ta klase 27 yuʼun Galaad sok la kichʼtik tikunel bael ta Nigeria.

Ta patilxan bael jich la yal te Oris: «Te espiritu yuʼun Jehová ya skoltayat swenta ya xkujch awuʼun te wokolil ya ata ta awaʼtel ta misionero. Te joʼone ma jichuk jnopoj-a te ya jkʼan x-ochon ta misioneroil bitʼil te jmamlale. Jaʼ ya jkʼan-a te ayuk jna sok te ay kalatake. Pero jelon snopojibal kuʼun kʼalal kʼot ta koʼtan te ya skʼan cholel ta oranax te lek yachʼil kʼope. Jaʼ yuʼun te kʼalal la jpas jbatik graduar ta Galaad, jich jnopoj ta koʼtan-a te ya xbajtʼ jchol skʼop Dios jich bitʼil misionera. Te kʼalal ochotik bael ta barko te Queen Mary sbiil, te ermano Worth Thornton te ya x-aʼtej ta s-ofisina te ermano Knorr bajtʼ yijkʼitayotik jilel sok la yalbotik te ya x-abatinotik ta Betel. Bayal la jmel koʼtan yuʼun, melel ma jichuk jnop-a, pero oranax kʼayon ta spasel te aʼtelil tey-ae sok la jmulan. Bayal aʼtelil la jpas ta Betel. Te bin la jmulanxane, jaʼ te aʼtelil ta resepsionista, melel ya jmulan skoltayel te ants winiketik. Te kʼalal aʼtejon ta resepsionista ya jmulan te ya xkʼopojon sok te ya jkʼases tiempo sok te ermanoetik ta Nigeria. Te kʼalal ya xkʼotik ta Betel yatinejik kʼoel tan, lujbenik, takin yoʼtanik sok bayal swiʼnalik. Ta melel kʼax lek ya kaʼiy jba te la jkoltaylan swenta lek sok kʼuxultaybil ya yaʼiy sbaik. Spisil te bin la jpase, jaʼ chʼul aʼtelil ta stojol Jehová, jaʼ yuʼun ya yakʼbon stseʼelil koʼtan sok lek ya kaʼiy jba yuʼun». Ta melel spisil te aʼtelil ya jpastik ta stojol te Jehová ya skoltayotik yuʼun ya xnichinotik ta swenta Dios.

Ta jaʼbil 1961 te kʼalal jtsoboj jba sok-a te jfamilia ta Trinidad, te ermano Brown la schol kaʼiytik bintik tʼujbil kʼax yuʼunik ta África. Te joʼone jaʼ la kalbey te bitʼil yak ta yichʼel yip te aʼtelil yuʼun Jehová ta Nigeria. Te ermano Brown sok skʼuxul yoʼtan la speton sok la yalbey te jpapa: «Johnny, te jaʼate maʼyuk bin-ora kʼoat ta África, yan te Woodworth kʼoem stukel». Te jpapa jich la yal yuʼun: «Mame xa akom aba Woodworth, pasaxan tulan». Te yip koʼtan la yakʼbon te jpapa sok te ermano Brown te kʼax tulan te schʼuunel yoʼtanike, la stijbonxan koʼtan yuʼun ya x-aʼtejon ta stojol Dios te banti kʼalal ya xjuʼ kuʼune.

Ta 1962 la jta tʼujbil majtʼanil, boon ta klase 37 yuʼun Galaad te banti la kichʼ akʼbeyelxan nojptesel lajuneb u. Te ermano Wilfred Gooch te jaʼ superintendente yuʼun sukursal ta Nigeria kʼot ta  klase 38 sok la yichʼ tikunel bael ta Inglaterra. Joʼon la yakʼbonik jilel te yaʼtele. Jichnix la jpas bitʼil te ermano Brown, bayal banti boon ta ulaʼtaywanej, la jnaʼbey sba te ermanoetik ta Nigeria, jich kʼux la kaʼiytiklan ta koʼtan. Manchukme ma jichuk ay sbilukik te bitʼil machʼatik kuxulik ta nasionetik te ay stakʼinike, te stseʼelil sok te sbujtsʼ yoʼtanik, ya yakʼ ta ilel ta jamal te ma jaʼuk ya yichʼ tael tseʼel-oʼtanil ta swenta te takʼin o te biluketike. Manchukme jich-abi, kʼax bayal yutsil ya kiltik te maʼyuk yabakul te skʼuʼ spakʼik, te lekiknax ta ilel sok te leknax chapalik ya xkʼotik ta tsobleje. Bayal machʼatik ya xkʼotik ta mukʼul tsoblejetik ta kamion sok ta bolekajas, * te jaʼ autobus te ya yichʼ tuuntesel tey-ae. Ay autobusetik te ay bintik tsʼibaybil tey-a, jich bitʼil ini: «Kʼalal bayal tʼulutʼul jaʼ ya xnoj mukʼul mar».

¡Mero smelelil te bin tsʼibaybil tey-a! Ay skʼoplal te aʼtelil ya jpastik ta jujuntule, te joʼon sok te kiname ya jpastik te bin ay ta jwentatike. Ta 1974 te Nigeria jaʼ schebal nasion te la sta kʼoel 100,000 ta tul jcholkʼopetik jich bitʼil Estados Unidos. Ta melel, yak ta mukʼubel-a te kaʼteltike.

Te kʼalal yak ta mukʼubel-a te kaʼteltike, jajch te guerra ta Nigeria ta jaʼbil 1967 jalaj kʼalal ta 1970. Te ermanoetik te nainemik ta stiʼil te mukʼul jaʼ Níger ta slokʼib kʼajkʼal, ta stsʼeel te lum Biafra, maba la yichʼik ilel bayal u yuʼun te sukursal. Ma jaʼuknax ya skʼan ya kiltik te swokolike, ya skʼan ya kichʼbeytik bael weʼelil ta swenta skʼop Dios te ermanoetike. Jich bitʼil la kal ta sjajchibale, bayal buelta solotik kʼaxel ta mukʼul jaʼ, ta jujun buelta te ya solotik kʼaxele ya jkʼopontik-a te Jehová sok jaʼ smukʼulinej koʼtantik.

Ma xchʼay ta koʼtan te bintik kʼot ta pasele. Bayal wokolil ya xjuʼ ya jtatik-a, melel te soldadoetik oranax ya xtujkʼaywanik, jaʼnix jich ya xjuʼ ya stsakotik chamel o yantikxan wokolil. Ta jujun buelta te ya solotik kʼaxel ta mukʼul jaʼe, ya xjuʼ ya kichʼtik milel. Kʼax wokol-a te ya xkʼaxotik te banti yakʼoj sbaik te soldadoetik yuʼun te ajwalile, melel ya skuyik te ay bin chopol ya jpastike. Pero jaʼ wokolxan-a te ya solotik kʼaxel ta stsʼeel te lum Biafra. Ta jun ajkʼabal, solon kʼaxel ta mukʼul jaʼ ta lum Asaba ta jun kanoa kʼalal ta Onitsha yuʼun ya xboon ta lum Enugu ta yakʼbeyel smukʼul yoʼtanik te superintendenteetik yuʼun sirkuito. Ta jun buelta boon ta yakʼbeyel yip yoʼtanik te ansianoetik ta Aba, banti ma xjuʼ ta tuuntesel lus ta ajkʼabal. Ta jun buelta ta Port Harcourt oranax la jlajintik te tsoblej sok jun orasion, melel te soldadoetik yuʼun te ajwalile solik kʼaxel te banti ayik te skontratak te ay ta slokʼibal te lum Biafra.

Te tsoblejetik-abi ya xkoltayot te ermanoetik yuʼun ya jultesbeytik ta yoʼtanik te kʼux aʼiybilik yuʼun te Jehová sok te kanantaybilik yuʼune, jaʼnix jich ya kakʼbeytik yil ta Biblia te ma skʼan ya schʼik sbaik ta balumilal sok te junuk ayike. Te ermanoetik ta Nigeria kujch yuʼunik te tulan wokoliletik-abi. Jaʼ tulanxan te kʼuxul oʼtanil ya yakʼik ta ilel te bitʼil te pʼajaw ya yakʼik ta ilel te ants winiketike sok jun-nax la yakʼ sbaik manchukme bayal kontrainel ta stojolik. Jaʼ jun mukʼul majtʼanil te la jkoltay te ermanoetik ta yorail te tulan wokolile.

Ta jaʼbil 1969 te ermano Milton Henschel jaʼ kʼot ta presidente yuʼun te mukʼul tsoblej Internasional «Paz en la Tierra» ta Estadio Yankees (Nueva York). Joʼon la jkoltay te ermano Henschel sok bayal bin la jnop ta stojol. Te bin la jnope bayal la skoltayon, melel ta jaʼbil 1970 la yichʼ pasel te mukʼul tsoblej Internasional «Hombres de Buena Voluntad» ta Lagos (Nigeria). Jaʼnax ta swenta te bendision yuʼun Jehová te juʼ kuʼuntik spasel te mukul tsoblejetik kʼalal kʼaxeltonax-a te guerrae. Ta mukʼul tsoblej-abi, kʼotik 121,128 ta tul ants winiketik ta 17 ta chajp kʼopiletik te maʼyuk jich kʼoem ta pasel-ae. Te ermano Knorr sok te Henschel sok yantikxan ermanoetik kʼotik ta jun abion te pasbil rentar, lokʼik bael ta Estados Unidos kʼalal ta Inglaterra te banti la yichʼ pasel te mukʼul tsobleje. La yichʼik jaʼ 3,775 ta tul yachʼil jnopojeletik, jaʼ-abi maʼyuk jich kʼoem ta pasel jaʼto tal ta Pentecostés. Maʼyuk banti jich bayal aʼtejemon-a ta schajpanel te mukʼul tsoblej-abi. Bayal mo yajtalul te jcholkʼopetike.

Kʼaxem ta 30 jaʼbil abatinon ta Nigeria, ay aʼtejon jich bitʼil superintendente yuʼun sirkuito sok superintendente yuʼun zona ta África Occidental. La yalik bayal wokol te misioneroetik bitʼil la yichʼik akʼbeyel smukʼul yoʼtanik sok te lek la yichʼik ilel ta jujuntule. Jaʼ jun mukʼul majtʼanil la kil te la jultesbey ta yoʼtanik te maba chʼaybilik ta oʼtanile. Te aʼtelil la jpase la snojpteson te ya skʼan ya kakʼbeytik yilik ta jujuntul te ermanoetik te yutsil koʼtantik yuʼun jun-nax  ya x-abatinik ta stojol Jehová sok te ayuk yip te organisasion.

Jaʼnax ta swenta te koltayel yuʼun Jehová, juʼ kuʼuntik sitintayel te chamel sok te guerra ta Nigeria. Spisil-ora la kiltik te bendision yuʼun Jehová. Te Oris jich ya schol:

«Ta jchebaltik bayal buelta la stsakotik paludismo (malaria). Ta jun buelta, te Worth lajelix-a te kʼalal kʼot ta ospital yuʼun Lagos. La yalbonik te maniwan xlekubixe, pero lekubto. Te kʼalal wijkʼ site la scholbey yaʼiy te Wentainel yuʼun Dios jtul winik te Nwambiwe sbiil, jaʼ te enfermero te ilot yuʼune. Ta patil, bajtʼ kulaʼtaytik yuʼun ya kakʼbeytikxan snop te bin ya yal te Biblia. Kʼot ta yoʼtan te smelelil kʼop sok och ta ansiano yuʼun kongregasion ta lum Aba. Jaʼnix jich bayal ants winiketik la jkoltay-euk, jich bitʼil musulmanetik te skuyojik te yichʼojik ta mukʼ Dios pero kʼotik ta j-abatetik yuʼun Jehová. Bayal la jmulantik te la jnaʼbeytik sba sok te kʼux la kaʼiy ta koʼtantik te ermanoetik ta Nigeria, te stsʼumbalik, skostumbreik sok te skʼopike».

Jaʼ te bin la jnoptikxane: teme ya jkʼantik te lek ya xlokʼ te kaʼteltik kʼalal ya x-abatinotik ta yan nasion, ya skʼan ya jnoptik skʼuxultayel te ermanoetik manchukme yan stsʼumbalik.

Ta jaʼbil 1987 jelon te kaʼteltike. La kichʼtik albeyel te ma x-aʼtejotikix ta Betel ta Nigeria yuʼun ya xbootik ta scholel skʼop Dios ta tʼujbil isla Santa Lucía ta Caribe. Jaʼ jun tʼujbil aʼtelil, pero aynix la jtatik wokoliletik. Ta África, te winiketik kʼayemik te ya xnujpunik sok bayal antsetik, pero ta Santa Lucía maba ya xnujpunik ta stojol jues te kʼalal ya yikʼ sbaike. Ta swenta yuʼel te sKʼop Diose, bayal te machʼatik yakik ta snopel te Biblia tijbot yoʼtanik ta sjeltayel te snopojibal yuʼunik.

Kʼalal kʼax bael te jaʼbile, kʼunkʼun kaj ta pejkʼajel te kiptike. Jaʼ yuʼun ta swenta skʼuxul yoʼtan te Jtsojb Jwolwanejetik ta 2005 la yikʼotik sujtel te banti ya yichʼ ilel te aʼtelil yuʼun te stestigotak Jehová ta Brooklyn (Nueva York). Ta 2015 laj te Oris, ma xjuʼ ta cholel te skʼuxul la kaʼiye. Ta jujun kʼajkʼal ya kalbey wokol te Jehová ta swenta te Oris. Melel bayal la skoltayon ta abatinel, jaʼ jtul ants te bayal skʼuxul yoʼtane. La jkʼan sok spisil koʼtan te 68 jaʼbil nujpunemon soke. La jtatik ta ilel teme ya jkʼantik te tseʼel koʼtantik ta jnujpuneltik sok ta kongregasion ya skʼan ya kichʼtik ta mukʼ te machʼatik ay yaʼtelik, te spisil-ora ya jpasbey jbatik perdon, te pekʼeluk koʼtantik sok yakʼel ta ilel ta jkuxlejaltik te sit te chʼul espiritue.

Kʼalal ay la jmel koʼtantik o pejkʼaj yip koʼtantik, la jkʼanbeytik te Jehová te yakuk yakʼbey bendision te bitʼil yakotik ta spasel tulane. Jaʼ la skoltayotik ta slekubtesel te jtaleltik sok spisil-ora la kiltik te lekilal la jtatik yuʼune, pero ta patil bael aytome bin lekxan ya xtal (Is. 60:17; 2 Cor. 13:11).

Ta Trinidad y Tobago ayix 9,892 ta tul te ochikix ta smelelil relijione, te Jehová la yakʼbey bendision te yaʼtelik te jmeʼ jtat sok te yantikxan ermanoetike. Ta lum Aruba, bayal ermanoetik koltaywanik ta yakʼbeyel yip yoʼtan te sbabial kongregasion te banti abatinone. Ta isla ini ayix 14 kongregasionetik te bayal sbujtsʼ yoʼtanike. Ta Nigeria staojix kʼoel 381,398 ta tul jcholkʼopetik. Ta isla Santa Lucía ayix 783 ta tul jcholkʼopetik te ya skoltaybeyik skʼoplal te Wentainel yuʼun Jehová.

Kʼaxemix ta 90 kaʼbilal. Te Salmo 92:14 ya yal te machʼatik tsʼunbilik ta sna Jehová «ya to sitin[ik] aunque mamali[ki]x» sok «ay me yipic soc stalel yaxic». Ya kalbey bayal wokol te Jehová ta swenta te la kakʼ jkuxlejal ta abatinel ta stojole. Te bintik tʼujbil la yakʼbonik jnop te jmeʼ jtat sok te ermanoetik la stijbon koʼtan yuʼun ya x-abatinon ta stojol Jehová sok spisil koʼtan. Ta swenta te skʼuxul yoʼtan te ma x-ijkʼitaywane, te Jehová la yakʼ te ya xnichinon ta amakʼetik yuʼun (Sal. 92:13).