Te kʼalal la jtsal spisil te bin ya snaʼulan koʼtan, ochon ta prekursor, jich jam ta jtojol jun be te la yakʼ jta bayal bendisionetik te ma jichuk maliybil kuʼun-ae (Efes. 3:20). ¿Bin-utʼil kʼot ta pasel? Yame jcholbeyex awaʼiyik kʼalalto ta sjajchibal te jkuxlejale.

Ayinon ta jaʼbil 1939 ta Berlín (Alemania) te kʼalal ayix cheʼoxeb u sjajchel-a te Segunda Guerra Mundial. Ta 1945 te kʼalal nopol ya xlajix-a te guerra, la yichʼtiklan chʼojel ta bombaetik te Berlín. Ta jun buelta ay jul bombaetik ta kaye te banti nainemotike, pero te joʼon sok te jfamilia la jtatik kʼoel jun anibal. Jich bitʼil xiʼbantik sba te kuxinel ta Berlín anotik bael ta Erfurt, jaʼ te banti ayin te jmamae.

Te jmama yak ta sleel sok spisil yoʼtan-a te smelelil kʼope. Jich yuʼun la skʼoponlan libroetik yuʼun pʼijil winiketik sok la yil te bin ya yakʼik ta nopel bayal ta chajp relijionetik, pero maba la sta te bin yak ta sleele. Ta 1948 bael, kʼot yulaʼtayotik chaʼtul testigoetik yuʼun Jehová. Te jmama la yikʼ ochel ta jnatik sok la spastiklanbey jojkʼoyeletik. Ma sta jun ora ta patil, jich la yalbotik sok te kijtsʼin achʼixe: «La jtaix te smelelil kʼope». Maba kʼax bayal tiempo te jajchotik ta beel ta tsoblejetik ta Erfurt.

Ta 1950 sujtotik ta Berlín, tey-a jajchotik ta beel ta kongregasion Berlín-Kreuzberg. Te kʼalal bootik ta nainel ta yan lugar teynix ta Berlín, kʼootik ta kongregasion Berlín-Tempelhof. Ta patil la yichʼ jaʼ te jmama, yan te joʼone ayto bin ya smakon ya kaʼiy-a. Yame jcholbeyex bin yuʼun.

Ta skaj te mero ya xkʼexawon ta kʼope, maʼyuk bayal bin juʼ kuʼun spasel ta stojol Dios ta yorail-abi. Manchukme ya xlokʼon ta scholel skʼop Dios-a, cheb jaʼbil maʼyuk machʼa juʼ kuʼun skʼoponel. Pero jelon jtalel te kʼalal kʼopojon sok ermanoetik te yakʼojik ta ilel te maba ya xiw yoʼtanik sok te jun yoʼtan yakʼoj sbaik ta stojol Jehová. Ay chaʼoxtulik te ochik ta campos de concentración nazis o ta karseletik ta Alemania oriental. Ay yantik te muken la yotsesik junetik ta Alemania oriental manchukme snaʼojik te ya xjuʼ ya yichʼik chukel yuʼune. Mero la skoltayon te ejemplo yuʼunike. Jich bitʼil te maba la sxiʼik te ya yichʼik chukel sok te ya yichʼik milel ta skaj spasbeyel  yaʼtel te Jehová sok skoltayel te ermanoetike, la jnop te ya skʼan ya jpas tulan te ya xkʼopojonxane.

Kʼunkʼun jajch ta chʼayel te kʼexlal ya kaʼiy te kʼalal la jchol skʼop Dios ta kampaña espesial ta 1955. Ta jun karta te lokʼ ta Informador, * te ermano Nathan Knorr la yal te bitʼil te kampaña ini, jaʼ jun ta spisil te mukʼul kampañaetike te schajpanoj te organisasion yuʼun te Dios. La yal teme jpisiltik ya x-aʼtejotik ta kampaña ini, jich ya kaʼiytik te maʼyuk yan u te jich jcholojtik skʼop Dios ta Balumilal te jayeb tiempo kʼaxemix tale. Ta melel, jich kʼot ta pasel. Ta patil bael la kakʼ jba ta stojol Jehová, ta 1956 pajal la kichʼ jaʼ sok te jpapa sok te kijtsʼin achʼixe. Pero ma jaluk ta patil, ay bin yan la skʼan la jta ta nopel te ya jpase.

Bayal jaʼbil jnaʼoj te jaʼnanix lek-a te ya x-ochon ta prekursor. Pero ma jichuk la jpas ta oranax. La jnop te nail ya x-ochon ta nop jun ta Berlín yuʼun ya jnop smanel biluketik ta yan nasionetik sok schonel bael biluketik. Te kʼalal lokʼon ta eskuela la jnop te ya skʼan ya x-ochon ta aʼtel yuʼun jich ya jpas te bin la jnope. Jaʼ yuʼun ta 1961 ochon ta aʼtel ta Hamburgo (Alemania) te banti ya xkʼot bayalxan barkoetik. Kʼaxto la jmulan te kaʼtel te jaʼ patilto la kijkʼitay te ya x-ochon ta prekursor. ¿Bin la skoltayon swenta jelon te snopojibal kuʼune?

Ya kalbey bayal wokol te Jehová te la stuuntes ermanoetik te bayal yutsil yoʼtanik, jaʼ la skoltayonik yuʼun ya xkʼot ta koʼtan te jaʼ nail ya skʼan ya jpas ta jkuxlejal te yaʼtel te Jehovae. Bayal kamigotak la yakʼbonik lekil ejemplo, melel ochik ta prekursor. Te ermano Erich Mundt te ikʼot bael ta campo de concentración jaʼnix jich la stijbon koʼtan yuʼun ya kakʼ smukʼul koʼtan ta stojol te Jehová. La yalbon kaʼiy te ay ermanoetik te pejkʼaj schʼuunel yoʼtanik ta skaj te jaʼnix la smukʼulin sba yoʼtanike. Yan stukel te machʼatik jkʼaxel la yakʼ smukʼul yoʼtanik ta stojol te Jehová, jun yoʼtan la yakʼ sbaik ta stojol sok la yakʼbeyik yip te kongregasion.

Te ermano Martin Poetzinger te aʼtej ta Kuerpo Gobernante, spisil-ora la yakʼbey smukʼul yoʼtan te ermanoetik, jich ya yaltiklanbey-a: «Te bin bayalxan skʼoplal ay kuʼuntike, jaʼ te maba ya xiwotike». Te kʼalal la jnopilan ta koʼtan te bin la yal te ermano, la kijkʼitay te kaʼtel, jich ochon ta prekursor ta junio yuʼun 1963. Ta melel, jaʼ te bin kʼax lek la jnop spasel ta jkuxlejale. Cheb u ta patil, te kʼalal jnopojix-a te ya xjajch jle yan kaʼtele, la yikʼonik yuʼun ya x-ochon ta prekursor espesial. Cheʼoxeb jaʼbil ta patil, la kichʼ ikʼel ta Eskuela yuʼun Galaad ta klase 44. La kil te la yakʼbon bayal bendision te Jehová te ma jichuk jmaliyoj-ae.

Te bin la jmulanxan ta Galaad jaʼ te bin la yakʼik ta nopel te ermano Nathan Knorr sok Lyman Swingle, te manchuk ora ya kakʼ jbatik ta tsalel yuʼun te wokolil ya jtatik te banti ya kichʼtik tikunele. Te ermanoetik-abi la stij koʼtantik te manchuk ya jkom jbatik ta spasbeyel yaʼtel te Jehová manchukme ay jwokoltik. Te ermano Knorr jich la yalbotik: «¿Bin ya xbajtʼ ta awoʼtanik yilel? ¿Jaʼbal te abak, te chʼin chanetik o te maʼyuk lek takʼin te banti ya xkʼoexe? ¿O jaʼbal ya xbajtʼ ta awoʼtanik yilel te teʼetik, nichimetik sok te tseʼelnax sit yelaw te ants winiketike? Pasaik tulan te kʼuxuk ta awoʼtanik te ants winiketike». Ta jun buelta, kʼalal te ermano Swingle yak ta scholel kaʼiytik bin yuʼun ay ermanoetik te oranax ya yakʼ sbaik ta tsalel yuʼun te wokolile, jteb ma kʼan okʼuk yuʼun. La skejchan jtsʼinuk te sdiskurso jaʼto te kʼalal lamaj yoʼtane. Mero la stijbon koʼtan te kʼalal la kile, jich yuʼun la kakʼ ta koʼtan te jun koʼtan ya kakʼ jba ta stojol te Cristo sok te ya jkoltay ta spisil-ora te yermanotake (Mat. 25:40).

Kʼalal kichʼojtikix akʼbeyel te j-asignasiontike, oxtul betelitaetik la sjojkʼoybotik banti la kichʼtik tikunel. Kʼalal te joʼtak la yalik te banti la yichʼik tikunele, kʼax lek te bin la yichʼik albeyel, yan stukel te kʼalal la kalbey yaʼiyik te la kichʼ tikunel ta República del Congo (República Democrática del Congo sbiil ta ora ini) ma la snaʼ bin la yalik, jichxanix la yalbonik: «Aaa, ¿ta Congo? Akʼame sjokinat te Jehová». Ta tiempo-abi ay bayal bin ya yichʼ alel ta swenta te guerra jajchem ta Congo, te miltamba tey-ae sok te bin yakalik ta spasel te soldadoetik te tojbilik yuʼun ya yaʼiyik milawe. Pero jaʼ la kakʼ ta koʼtan te bintik la jnop ta Galaad. Ta septiembre yuʼun 1967 te kʼalal mato jaluk la jpas jbakotik graduar, boon ta Kinsasa te kapital yuʼun Congo, jaʼ pajal boon sok te Heinrich Dehnbostel sok te Claude Lindsay.

Te kʼalal kʼootik ta Kinsasa, oxeb u la jnoptik te kʼopil francés. Ta patil, bootik ta sur yuʼun Congo ta Lubumbashi (Elisabethville sbiil ta nail) te nopol yiloj sba sok te frontera yuʼun Zambia. Nainotik ta sna misioneroetik te ay ta sentro yuʼun te Lubumbashi.

Ta Lubumbashi bayal te banti mato yichʼoj cholel-a te skʼop Diose, jaʼ yuʼun mero tseʼel koʼtantik te joʼotik nail la kakʼbeytik snaʼ te smelelil kʼop te ants winiketike. Maba kʼax bayal tiempo te bayal machʼatik la jtatik te la skʼan la snopik te skʼop Diose, ay ma xjuʼix kilbeltik-a. Jaʼnix jich la jcholbeytik skʼop Dios te j-aʼteletik yuʼun gobierno sok te polisiaetike. Tsobol machʼatik la yakʼik ta ilel te ay skʼoplal ta yoʼtanik te Bibliae sok te scholel skʼop Diose. Jich bitʼil te jteb ma spisil te ants winiketik ya xkʼopojik ta suajili, te joʼon sok te ermano Claude Lindsay la jnoptik te kʼopil-abi. Ta patil la kichʼtik tikunel ta jun kongregasion ta kʼopil suajili.

Ay bayal bin kʼax tʼujbil kʼax kuʼuntik ta scholel skʼop Dios, pero jaʼnix jich la jtatik wokol. Bayal buelta la kichʼtik lebeyel jmultik yuʼun soldadoetik te yakubenik sok skuchoj stujkʼik, jaʼnix jich ay la kichʼtik lebeyel jmultik yuʼun polisiaetik te ya x-utsʼinwanik. Ta jun buelta, te kʼalal ayotik ta tsoblej ta jnakotik, kʼot polisiaetik, la yikʼotik bael yuʼun ya kichʼtik ichʼel ta kʼop. Ta lugar-abi, la kichʼtik jujkanel ta lum kʼalaltoniwan ta las 10 de la noche, ta patil la kichʼtik koltayel bael.

Ta 1969 ochon ta superintendente yuʼun sirkuito. Te sirkuito la jta yilele, ay smakoj-euk te spamlej África, te sabana Africana sbiile. Ay namal ya xbeenon ta beetik te nojel ta ajchʼal sok te pimuben te sbelale. Ta jun chʼin lum te la kulaʼtaye, ya xway jkojt  meʼ mut sok te yalatak ta yeʼtal te jwayibe. Ma xchʼay ta koʼtan te ya xjajch ta kʼayoj te kʼalal nopol ya sakubix kʼinale. Pero jaʼnix jich ma xchʼay ta koʼtan te ay la jujkan jbatik ta skʼatinel kʼajkʼ sok te ermanoetik yuʼun ya kalbeytik skʼoplal skʼop Dios.

Jaʼnix jich tulan la kaʼiytik sitintayel te bin ya spasik te lotil ermanoetik te ochemik ta jun grupo te Kitawala * sbiile. Ay chaʼoxtulik te ayik ta kongregasion sok yichʼoj yaʼtelik. Te bin ya skʼanik te machʼatik ayik ta grupo ini, jaʼ te ya sloʼlayik te ermanoetike, pero maʼyuk tsobol juʼ yuʼunik sloʼlayel te ermanoetik te jun yoʼtanik ta stojol te Jehová (Jud. 12). Ta patil, te Jehová la slokʼes ta kongregasion te ants winiketik te skuyoj sbaik ta ermanoetik, jich jam te be yuʼun bayalxan ants winiketik talik ta stojol te smelelil kʼope.

Ta 1971 la kichʼ tikunel bael ta sukursal yuʼun Kinsasa. Tey-a la jpas bayal aʼteliletik, jich bitʼil yilel te kartaetik te ya yichʼ tikunel ta kongregasionetik sok te ya xjul tale, yilel te publikasionetik te ya yichʼ tikunel sok yilel te Departamento yuʼun Serbisio. La kichʼ nojptesel ta Betel te bin-utʼil ya xjuʼ ya jwentaintik te aʼtelil yuʼun te organisasion ta jun mukʼul nasion te banti maʼyuk lek beetik, lus sok karroetik yuʼun ya xbeenotik. Ay baeltik te cheʼoxebto u ta patil ya xkʼot te bin ya jtikuntik ta kongregasionetik. Te kʼalal ya xkʼot te abioneta ya yichʼ koesel te biluketik, ta patil ya yichʼ moesel ta chʼin barkoetik, pero ta skaj te ay pimil jaʼmal ta yutil te jaʼe wokol ya xbeen te chʼin barkoetik, jich yuʼun ya xjalaj bayal semana yuʼun ya xkʼot ta kongregasionetik. Manchukme ay te wokolil-abi sok yantikxan, yananix yichʼ pasel-a te aʼtelile.

Chajpnax la kil-a te ya xjuʼ ya spasik mukʼul tsoblejetik te ermanoetik manchukme jtebnax te stakʼinike. Ta sba sna tsʼisim ya spasik-a te plataforma, ta ak (pasto elefante) ya spasik-a te spajkʼul te nae, te ak ini jaʼnix jich ya sbalik yuʼun ya xjujkajik-a. Ya stuuntesik bambu ta steʼel te naetik sok ya yakʼbeyik steʼel ak ta smujkil, jaʼnix te ak ini ya stuuntesik ta spasel te mesaetike. Jich bitʼil maʼyuk sklaboik, ya stuuntesik spat teʼ yuʼun ya schukik-a swenta ya stsak yip te nae. Ta melel, yan ya kil-a te kʼax pʼijik te ermanoetik sok te ya sleik bin-utʼil ya spasik te bin ya xtuun yuʼunike. Mero kʼux la kaʼiy ta koʼtan te ermanoetik-abi. Bayal la jnaʼ te kʼalal la kichʼ tikunel ta yan asignasion.

Ta 1974 la kichʼ tikunel bael ta sukursal yuʼun Nairobi (Kenia). Ay bayal aʼtel ya skʼan pasel tey-a, melel te sukursal swentainej te scholel skʼop Dios ta 10 nasionetik te nopol ayike. Ta cheʼoxeb nasionetik-abi yichʼoj makel-a te scholel skʼop Diose. Ay bayal buelta la stikunonik ta yulaʼtayel te nasionetik-abi, kʼaxtoxan-a te Etiopía. Ta nasion-abi, te ermanoetik la yichʼik kontrainel sok la sitintayik tulan pruebaetik. Bayal ermanoetik la yichʼik utsʼinel ta jkʼaxel sok la yichʼik otsesel ta karsel, jaʼnix jich ay la yichʼik milel. Pero jich bitʼil te jun ayik sok te Jehová sok te talel kʼaxel lek yiloj sbaik te ermanoetike, jun yoʼtan la yakʼ sbaik.

Ta 1980 ay bin kʼax tʼujbil la jpas ta jkuxlejal, nujpunon sok te Gail Matheson te jaʼ slumal Canadá. Pajal ayinotik ta klase yuʼun Galaad. La yichʼ tikunel ta misionerail ta Bolivia. Spisil-ora la jtikunbey jbakotik karta. Te kʼalal kʼaxemix 12 jaʼbil-a, la kil jbakotik ta Nueva York, maba kʼax bayal tiempo ta patil nujpunotik ta Kenia. Ya kalbey bayal wokol te Gail yuʼun te stalel yichʼojbey spensar te Diose sok te lek ya yaʼiy sba sok te bin ay yuʼune. Jun ayon sok kʼalalto ta ora ini.

Ta 1986 ochon ta superintendente yuʼun sirkuito, ta yorailnix-abi ochemon ta Komite yuʼun Sukursal. Te joʼon sok te Gail la kulaʼtaytik kongregasionetik ta bayal nasionetik te jaʼ swentainej te sukursal yuʼun Kenia.

Ay bin kʼax tʼujbil kʼot ta pasel te ma xchʼay ta koʼtan, jaʼ te kʼalal la yichʼ pasel mukʼul tsoblej ta Asmara Eritrea ta 1992. Ta yorail-abi, maba makal te kaʼteltik tey-a. Te kʼalal yak ta leel jun lugar banti ya xkʼax kuʼuntik te mukʼul tsobleje, jaʼnax la yichʼ tael jun na te banti ya yichʼ kʼejel sit awal tsʼunubil. Jkʼaxel ma lek ta ilel-a, kʼaxtoxan te yutile. Pero ta yorail te tsobleje yan-nax la kil-a te kʼax tʼujbil jil yuʼunik te ermanoetik  te na te banti ya xjuʼ ya kichʼtik ta mukʼ te Jehová. Bayal familiaetik la yichʼik bael tʼujbil pakʼetik yuʼun ya smakik-a te banti ma lek ta ilel te spajkʼul te nae. Tʼujbil kʼax kuʼuntik te tsobleje sok tseʼel koʼtantik, kʼotik 1,279 ta tul ants winiketik.

Te kʼalal la kulaʼtaytik te kongregasionetike, yanyantik yilel-a te na te banti ya xjilotik, jaʼ-abi aynix swokolil. Ay ya xjilotik ta tʼujbil naetik te kʼax mukʼik te ayik ta stiʼil mar, pero ay ya xjilotik ta sna j-aʼteletik te pasbil ta lamina te banti kʼaxem ta 100 metro ay te sbañoule. Pero chikan banti ya xkʼootik, te bin ma xchʼay ta koʼtantik, jaʼ te kʼax tʼujbil ya xkʼax kʼajkʼal kuʼuntik ta scholel skʼop Dios sok te prekursoretik soknix te publikadoretik te mero ay sbujtsʼ yoʼtanik ta spasel te aʼtelile. Te kʼalal la kichʼtik tikunel bael ta yan lugar, bayal kamigotaktik jil kuʼuntik te mero la jnaʼtike.

Ta jaʼbil 1987 kʼalal ta 1992 ta bayal nasionetik te wentainbilik yuʼun te sukursal yuʼun Kenia la yichʼ akʼel permiso yuʼun ya jpas te kaʼteltik tey-ae. Ta nasionetik-abi, la yichʼ jamel sukursaletik sok ofisinaetik yuʼun tey ya yichʼ ilel-a te aʼtelile. Ta 1993 la kichʼtik tikunel ta Etiopía, ta ofisina yuʼun Adís Abeba. Ta nasion ini bayal jaʼbil muken la yichʼ pasel te aʼtelile, pero ta yorail-abi yakʼojix permiso te ajwalile.

Te Jehová yakʼojbey bendision te scholel skʼop Dios ta Etiopía. Bayal ermanoetik ochemik ta prekursor. Jaʼto tal ta 2012 kʼaxem ta 20% te publikadoretik ochemik ta prekursor regular ta jujun jaʼbil. Jaʼnix jich bayal ermanoetik yichʼojik pʼijubtesel ta bayal ta chajp eskuelaetik yuʼun te organisasion. Jaʼnix jich kʼaxem ta 120 sNail Tsoblejetik yichʼoj pasel. Ta 2004 spisil te machʼatik ya x-aʼtejik ta Betel bajtʼik ta yachʼil naetik te la yichʼik pasele. Teynix ta kʼinal-abi la yichʼ pasel jun sNail mukʼul tsoblej te mero ya xtuun yuʼun te ermanoetik ta Etiopía.

Te jayeb jaʼbil ayinotik ta Etiopía, la kamigoin jbatik ta lek sok te ermanoetik. Mero la stij koʼtantik te yutsil yoʼtanik sok te mero lek yoʼtanike. Pero ta skaj te la stsakotik chamele mato ayuk bayal tiempo te la kichʼtik tikunel bael ta sukursal yuʼun Europa central. Tey ya kichʼtik kanantayel-a, pero bayal ya jnaʼtik te ermanoetik ta Etiopía te mero kʼux ta koʼtantike.

Ta melel, kilojtik bin-utʼil te Jehová yakʼoj te ya xmukʼub te aʼtelil yuʼune (1 Cor. 3:6, 9). Kʼalal la jcholbey yaʼiy skʼop Dios chaʼoxtul winiketik yuʼun Ruanda te talemik ta aʼtel ta mina yuʼun Copperbelt ta Congo, maʼyuk publikadoretik ta Ruanda, pero ta ora ini kʼaxemix 30,000 ta tul. Ta 1967 ayniwan 6,000 ta tul publikadoretik ta República Democrática del Congo, pero ta ora ini ayniwan 230,000 ta tul publikadoretik. Ta Snaʼojibal slajel te Jesús ta 2018, kʼaxem ta jun millón te machʼatik kʼotike. Ta ora ini, kʼaxemix ta 100,000 ta tul publikadoretik ayik ta spisil te nasionetik te la yichʼik wentainel yuʼun te sukursal yuʼun Kenia.

Kʼaxemix ta 50 jaʼbil te la skoltayon te Jehová ta swenta bayal ermanoetik yuʼun ya x-ochon ta abatinel ta tiempo kompleto. Manchukme yato xkʼexawon ta kʼop, jaʼ smukʼulinej koʼtan ta jkʼaxel te Jehovae. Spisil te bin kʼax ta jkuxlejal ta África, skoltayejon swenta ya jnaʼ maliywanej sok te tikʼon-a te bin ay kuʼune. Te joʼon sok te kiname, kʼax bayal skʼoplal ta koʼtantik te ermanoetik te mero ya yakʼik ta ilel slekil yoʼtanik, te ma xyakʼ sbaik ta stsalel yuʼun te wokolil sok te jaʼ smukʼulinej yoʼtanik te Jehová. Ya kalbey bayal wokol te Jehová te yakʼoj ta ilel yutsil yoʼtan ta jtojol. Ta melel, te Jehová yakʼojbon bayal bendisionetik te ma jichuk jmaliyoj-ae (Sal. 37:4).