TA LIBRO yuʼun Ester bayal buelta ya yalbey skʼoplal te Mardoqueo. Jaʼ jtul judío-winik te aʼtej ta sna te ajwalil yuʼun Persia ta sjajchibal te yoʼebal siglo te kʼalal mato talem-a te Cristo, «ta yorahil te Asuero» (ta ora ini jich naʼbil sba bitʼil te ajwalil Jerjes I). Te Mardoqueo la sjin te bin yichʼoj chapel skʼoplal yuʼun ya yichʼ milel te ajwalile. Te ajwalil bayal la yal wokol yuʼun, jaʼ yuʼun la yal ta mantal te yakuk yichʼ ichʼel ta mukʼ te Mardoqueo ta komonsitil. Ta patil, te kʼalal laj te Hamán, te jaʼ skontra te Mardoqueo sok te yantik judioetik, te ajwalil la yakʼbey mukʼ yaʼtel te Mardoqueo. Jaʼ yuʼun te Mardoqueo juʼ la yal ta mantal te manchuk ya yichʼ milel te judioetik te kuxinemik ta Persia (Est. 1:1; 2:5, 21-23; 8:1, 2; 9:16).

Ta sjajchibal te siglo 20, chaʼoxtul historiadoretik la yalik te ma meleluk te bin ya yal te libro yuʼun Ester sok te manix ayuk bin-ora ayin-a te Mardoqueo. Pero ta 1941 te arqueologoetik ay bin la staik te ya yakʼ ta ilel te yuʼun-nix melel-a te bin ya yal te Biblia ta swenta te Mardoqueo. ¿Binwan-a?

Ay bin la yichʼ tael te tsʼibaybil ta persa te jaʼ ya yalbey skʼoplal jtul winik te Marduka sbiil (Mardoqueo ta español), jaʼ te machʼa ay ta swenta yilel te takʼin o contador ta Susa. Te kʼalal la yichʼ tael-abi, te Arthur Ungnad, te machʼa ya yilbey skʼoplal ta swenta te historia ta lugar-abi, la yal te bin la yichʼ taele «jaʼnax tey tsʼibaybil sbiil-a te Mardoqueo jich bitʼil ta Biblia».

Jaʼto te kʼalal te Arthur Ungnad la yal te kʼopetik-abi, la yichʼ kʼasesel ta bayal ta chajp kʼopil te bin la yichʼ taele. Teyme ochem skʼoplal-euk-a te tablillas de Persépolis, te la yichʼ tael ta ruinaetik te ban ya yichʼ tsobel te takʼin, te nopol ay ta tsʼajkʼetik yuʼun te lugar-abi. Te tablillaetik ini, jaʼto la yichʼ pasel te kʼalal ay ta ajwalil-a te Jerjes I. Yichʼoj tsʼibayel ta kʼop elamita sok yichʼoj bayal biililetik te ya yalbey skʼoplal ta libro yuʼun Ester. a

Bayal tablillaetik ya yalbey skʼoplal te Marduka, te jaʼ jtul tsʼibojom yuʼun Susa te kʼalal jaʼ ay ta ajwalil-a te Jerjes I. Ta jun tablilla ya yal te Marduka jaʼ jkʼasesejkʼop. Jaʼ-abi pajal sok te bin ya yal te Biblia ta swenta te Mardoqueo. Jaʼ jtul j-abat yuʼun te ajwalil Asuero (Jerjes I), ya snaʼ cheb kʼopil sok kʼayem-a te ya xnajkaj ta yochibal sna te ajwalil yuʼun Susa (Est. 2:19, 21; 3:3). Ta ochibal ini, jaʼ jun mukʼul na te banti ya x-aʼtejik te machʼatik yichʼoj mukʼ yaʼtelik.

Jich te bin-utʼil la kiltikix, ta tablillaetik pajalnix te bin ya yalbey skʼoplal te Marduka sok te bin ya yalbey skʼoplal te Mardoqueo ta libro yuʼun Ester. Ta yorailnix kuxinik, pajal slumalik sok pajalnax te banti aʼtejike. Jich yilel te Mardoqueo jaʼnix-a te Marduka.