Te jmeʼ jtat la snopik te skʼop Dios ta 1920 te kʼalal matoba nujpunemik-ae. Te joʼon ayinon ta Inglaterra ta 1939. Te kʼalal chʼinonto-ae ya xboon ta tsoblejetik sok ya jmulan te Eskuela yuʼun Ministerio Teokratiko. Ya xjul ta koʼtan te jich yaʼiyel te wojeytonax te la jkʼases te sbabial j-asignasion. Te bitʼil aytonax wakeb kaʼbilal-ae, moon ta jun kaja yuʼun jich ya jta-a te atril. La yakʼbon bayal xiwel te kʼalal la kil te nojel ta ermanoetik te ayix yaʼbilalike.

Te jtat la xchajpanbon jun presentasion yuʼun ya jtuuntes te kʼalal ya xlokʼon ta scholel skʼop Dios. Te sbabial buelta te lokʼon jtukel ta scholel skʼop Dios, aytonax waxakeb kaʼbilal-a. Te winik te lokʼ tale, la skʼopon te presentasion sok oranax la skʼan te libro «Sea Dios veraz». Kʼax bayal stseʼelil koʼtan la kaʼiy, jaʼ yuʼun oranax bajt kalbey te jtate. Te tsoblejetik sok te scholel skʼop Dios la yakʼbon bayal stseʼelil koʼtan sok la skoltayon ta schʼitesel ta koʼtan spasbeyel yaʼtel te Jehová ta spisil-ora.

Te smelelil nojptesel yuʼun te Biblia kʼotxan lek ta koʼtan kʼalal te jtat la skʼanbon Te J-ilkʼinal ta toyol. Jich te kʼalal ya xjule, oranax ya jkʼopon. Kʼalal chʼi te smukʼul koʼtan ta stojol te Jehová, la kakʼ jkuxlejal ta stojol.

Ta jaʼbil 1950, te joʼon sok te jmeʼ jtat bootik ta Nueva York ta jun mukʼul tsoblej te sbiilinej «Aumento de la Teocracia». Te programa yuʼun te juebes 3 yuʼun agosto jich yichʼoj te sbiil «Día del misionero». Te diskurso yuʼun te ichʼ-jaʼ, jaʼ la yakʼ te ermano Carey Barber, patil abatin ta Kuerpo Gobernante. Te kʼalal la spasbotik te cheb jojkʼoyel, te joʼon la jtejkʼan jba, jich awunon: «¡Laj!».  Manchukme buluchebnax kaʼbilal-a, pero ya jnaʼ te kʼax mukʼ skʼoplal te bin ya xjajchon ta spasele. Jaʼukmeto, ya jxiʼ te ya x-ochon ta jaʼe, melel ma jnaʼ nuxel-a. Te jtajun la sjokinon bael te banti ya kichʼ jaʼ sok la yalbon te manchuk ya jmel koʼtane. Ta melel jich la kaʼiy te ajkʼnax kʼax, ma la kaʼiy te la jtekʼbey yeʼtal te pisina. Jtul ermano la yakʼbon kichʼ jaʼ sok jtul la slokʼeson ta pisina. Jaʼto tal-abi, te Jehová skoltayejon ta stojobtesel te be kuʼune.

Te kʼalal ya xlokʼon ta eskuela te bin ya jkʼan ya jpase, jaʼ te ya x-ochon ta prekursor. Pero te maestroetik la sujonik yuʼun ya x-ochonxan ta unibersidad la jchʼuunbey te skʼopike. Pero ta patil la jnop te ma xjuʼ kuʼun te yichʼel ta mukʼ te Jehová sok te ya xboon ta unibersidad, jaʼ yuʼun la kijkitay. La jkʼopon te Jehová sok la jtsʼibaybey jun karta te maestroetik, te banti la kalbeyik te ya kijkitay te unibersidad. Ta swenta te ay smukʼul koʼtan ta stojol te Jehová, ochon ta prekursor.

Jajchon ta aʼtel ta tiempo kompleto ta julio ta 1957 ta lum Wellingborough. La kalbey te ermanoetik ta Betel yuʼun Londres te yakuk slebonik jtul ermano prekursor te ay spʼijil yuʼun ya jokin ta aʼtel. Te Bert Vaisey jaʼ jtul ermano te mero ya smulan aʼtel, jaʼ la spʼijubteson sok la skoltayon ta spasel jun programa yuʼun scholel skʼop Dios. Ta kongregasion ay waktul ermanaetik te ayix yaʼbilalik, te ermano Vaisey sok te joʼon. Te kʼalal ya jchajpan jba ta swenta te tsoblejetik sok te ya kakʼ jkomentario, bayalxan chʼi te smukʼul koʼtan ta stojol te Jehová sok jich ya kakʼ ta ilel te ay schʼuunel koʼtan.

Te kʼalal lokʼemonix ta chukel-a ta skaj te ma la jkʼan ochon ta soldado, la jnaʼbey sba jtul prekursora espesial te Barbara sbiil. Nujpunotik ta 1959 sok la jkʼantik te ya xbootik ta scholel skʼop Dios, jaʼ chikan te banti ya kichʼtik tikunel bael. Ta nailal la kichʼtik tikunel bael ta Lancashire ta noroeste yuʼun Inglaterra. Ta patil ta enero ta 1961, la kichʼtik ikʼel ta Betel yuʼun Londres yuʼun ya kichʼ jun kurso ta Eskuela yuʼun Ministerio del Reino te ya xjalaj jun u. Te kʼalal laj te kursoe chajpnax la kaʼiy-a te la kichʼ akʼbeyel kaʼtel jich bitʼil superintendente yuʼun sirkuito. La kichʼ kapasitasion cheb semana ta lum Birmingham yuʼun jtul superintendente te pʼijuben ta lek, jaʼnix jich la yichʼ albeyel te Barbara te ya xjuʼ ya sjokinon. Ta patil la kichʼtik tikunel ta Lancashire sok ta Cheshire.

Ta agosto 1962 te kʼalal ayotik ta bakasion-a, te Betel la stikunbotik tal jun karta. Pero ¿bin ya yal te kartae? ¡Jaʼ te solisitud yuʼun ya xbootik ta eskuela yuʼun Galaad! Te Barbara sok te joʼon la jkʼopontik te Jehová, la jnojestik te solisitud sok oranax la jtikuntik bael ta Betel. Joʼeb u ta patil, bootik ta Brooklyn (Nueva York) yuʼun ya x-ochotik  ta klase numero 38 yuʼun Galaad te ya xjalaj lajuneb u te kursoe.

Ta Galaad ma jaʼuknax la jnoptik ta swenta te skʼop Dios sok te organisasion, jaʼnix jich ta stojol te kermanotaktik. Mato ayuk 25 kaʼbilaltik-a, jaʼ yuʼun bayal bin la jnoptik ta stojol te joʼtaktik ta kurso. Jich la kil bitʼil jun majtanil te jujun kʼajkʼal la jokin te ermano Fred Rusk. Jun te bin la jnop jaʼ te spisil-ora ya skʼan ya jtuuntes te Biblia te kʼalal ya kakʼ tojobtesel. Te machʼatik la yakʼik diskursoetik, jaʼ ermanoetik te pʼijubenikix ta lek jich bitʼil te ermano Nathan Knorr, Frederick Franz sok Karl Klein. Sok la jnopbeytik stalel te ermano Alexander Macmillan te spisil-ora ay spekʼelil yoʼtan. Jaʼ la yakʼ jun diskurso te la skoltayotik ta stabeyel swentail bin-utʼil te Jehová la stojobtes te lum yuʼun ta 1914 sok ta sjajchibal 1919.

Ta slajibal te kurso te ermano Knorr la yalbotik te ya stikunotik bael ta África Burundi sbiil. Bootik ta ora ta biblioteka yuʼun te Betel ta sleel jun Anuario yuʼun ya kiltik jayeb jcholkʼopetik ay tey-a. Pero maʼyuk la jtatik, ya xbootik ta jun territorio te banti maʼyuk yichʼoj cholel skʼop Dios, jaʼ jun lum te maʼyuk lek kaʼiyojbeytik skʼoplale. Bayal xiwotik, pero te orasion jaʼ la skoltayotik yuʼun ya xlamaj te koʼtantik.

Ta yachʼil j-asignasiontike, yan-nax la kiltik-a te lumkʼinal, te kostumbreetik soknix te skʼopike. Jajchotik ta snopel te kʼopil francés. Jaʼnix jich la jletik te banti ya xkuxinotik. Cheb kʼajkʼal ta patil, la yulaʼtayotik te Harry Arnott jtul joytik ta klase yuʼun Galaad, te yak ta bael ta s-asignasion ta Zambia sok jaʼ la skoltayotik ta sleel te banti ya xkuxinotik. Pero jajch skontrainotik te j-aʼtel patanetik tey-ae, ta skaj te ma snaʼik machʼa-a te testigoetik yuʼun Jehová. Te kʼalal jajch jmulantik te j-asignasiontik, la kichʼtik albeyel te ma xjuʼ ya xjilotik tey-a teme ma jlokʼestik te permiso yuʼun aʼtel. Ma juʼ te tey ya xjilotik-a, jaʼ yuʼun bootik ta Uganda.

Ya xiwotik te kʼalal ya xbootik ta Uganda, melel maʼyuk kuʼuntik te permiso, pero ay smukʼul koʼtantik ta stojol te Jehová. Jtul ermano te talem ta Canadá juʼ yuʼun scholbeyel te polisiaetik te jwokoltike. Ta swenta te koltayel yuʼun te ermano, juʼ kuʼuntik skʼanel  permiso cheʼoxebuk u yuʼun ya xjilotik tey-a. Tey la kiltik-a te koltayel yuʼun Jehová.

Te yachʼil j-asignasiontik yichʼojix cholel skʼop Dios tey-a manchukme jaʼnax ay 28 ta tul testigoetik ta spisil te lum Uganda. Ta territorio bayal la jtatik ants winiketik te ya xkʼopojik ta ingles. Pero kʼot ta koʼtantik teme ya jkʼantik te ya yakʼbeyikxan yipal, ya skʼan te joʼotik ya jnoptik cheʼoxebuk kʼopiletik te ya xkʼopojik tey-ae. Jaʼ yuʼun kajotik ta snopel te kʼopil luganda, melel jaʼ jich ya xkʼopojik bayal ta tul ants winiketik ta Kampala. Bayal jaʼbil jalajotik ta snopel ta lek te kʼopile, pero chiknaj ta ilel te kʼot ta yoʼtan te ants winiketik te kʼalal la jcholbeytik te skʼop Diose. Kʼot ta koʼtantik te bin ya xtuun yuʼun te j-estudianteetik ta swenta te schʼuunel yoʼtanik sok la schol kaʼiytik te bin yaʼiyel ya yaʼiy sbaik yuʼun te bin yakik ta snopel.

Jich te bin-utʼil sok stseʼelil koʼtantik ayotik ta sleel te ants winiketik te sok spekʼelil yoʼtan ya schʼam yaʼiyik te skʼop Diose, la kichʼtikxan yan aʼtelil te maba jmaliyojtik-ae, jaʼ te sbeentayel lumetik jich bitʼil superintendente biajante. Te Betel ta Kenia jaʼ te machʼa la stikunotik ta sbeentayel te lume, jaʼ la jletik te lugaretik te banti ya xjuʼ jtikuntik bael te prekursor espesialetik. Bayal buelta la jtatik ants winiketik te jkʼaxel maʼyuk kʼopojemik sok te testigoetik yuʼun Jehová, bayal te machʼatik la yotsesotik ta snaik. Jich la kaʼiytik te ayotik ta jnatik sok jaʼnix jich la schajpanbotik te jweʼeltik.

Sok la kichʼtik albeyel te ya xbootik ta biaje te cheb kʼajkʼal ya xbeenotik ta tren. Ta Kampala kʼalal ta puerto yuʼun Mombasa ta Kenia, ta patil mootik ta jun barko kʼalalto ta islas Seychelles ta océano Índico. Jaʼto tal ta jaʼbil 1965 sok 1972, la kulaʼtaytik bayal buelta te islaetik ini te joʼon sok te Barbara, te banti jaʼnax ay cheb jcholkʼopetik. Ta skʼajkʼalel-abi la yichʼ pasel jun grupo tey-a te ta patil kʼatpʼuj ta jun kongregasion te bayal ya x-aʼtejike. Jaʼnix jich la jbeentaytik yantik lumetik jich bitʼil te Eritrea, Etiopía sok Sudán ta yulaʼtayel te ermanoetik.

Ta Uganda jelon te stalel te ajwaliletik, te soldadoetik jajch skontrain sbaik te jalaj bayal jaʼbil. Jaʼ la skoltayon yuʼun ya xkʼot ta koʼtan te mukʼ skʼoplal te ya jchʼuuntik te mantalil ta swenta yakʼbeyel te «César te bintic yuʼun César» (Mar. 12:17). Sok spisil te machʼatik yan slumalik, la yichʼik albeyel te yakuk snajkan sbiilik ta jun ofisina yuʼun polisia te nopol ay ta snaike. La jchʼuuntik spasel ta oranax. Ta patil kʼalal yakotik ta bael ta Kampala ta karro sok yan misionero, la smakotik ta be te polisiaetike. Kʼax bayal xiwotik yuʼun. La kichʼtik lebeyel jmultik te jaʼlaj jtsajtaywanejotik, jaʼ yuʼun la kichʼtik ikʼel bael ta ofisina yuʼun polisia. Tey la jcholbeytik yaʼiyik te misionerootik te lamal koʼtantik sok te ma jchʼik jbatik ta kʼop soknix la kalbeytik te ochemix ta jun te jbiiltike. Pero maba la yichʼotik ta wenta, jaʼ yuʼun la yikʼotik bael ta yan ofisina yuʼun polisia te nopol ay ta jnatike. Te ay jtul polisia-a te la yilotik te kʼalal la kotses jbiiltik, la snaʼbotik jbatik sok la yal te yakuk kichʼtik koltayel bael. ¡Kʼax tseʼel koʼtan la kaʼiy jbatik!

Ta yorail-abi, spisil ora ya jtatik soldadoetik ta karretera. Kʼax wokol ya kaʼiytik-a, kʼaxto-a te kʼalal yakubenik-a te soldadoetike. Jaʼ yuʼun spisil-ora ya jkʼopontik Dios,  pero te kʼalal lek ya xkʼaxotik lamalnax kʼinal ya kaʼiytik. Pero ta jaʼbil 1973 te ajwaliletik la yalik ta jamal te yakuk yijkitayik te lum Uganda spisil te misioneroetik te yan slumalike ¡Kʼax la jmel koʼtantik yuʼun!

Yan buelta la kichʼtik jelbeyel te j-asignasiontik, la kichʼtik tikunel ta Costa yuʼun Marfil ta África occidental. Jaʼ ini la sjelontes te jkuxlejaltike, melel la jnoptik yan kostumbreetik, ya xkʼopojotik yan buelta ta kʼopil francés sok la jkʼaytes jbatik ta kuxinel sok yantik misioneroetik te yanyantik slumalik. Pero spisil-ora la kiltik te koltayel yuʼun te Jehová kʼalal bayal ants winiketik te pekʼel yoʼtanik ya skʼan yaʼiyik te skʼop Dios. Melel ay smukʼul koʼtantik ta stojol te Jehová sok jaʼ yak ta stojobtesbelotik.

Ta repentenax la kichʼtik albeyel jun notisia te yichʼojlaj kanser te Barbara, jich yuʼun bootik bayal buelta ta Europa yuʼun tey ya yichʼ poxtayel-a, pero ta jaʼbil 1983 ma juʼix kuʼuntik-a, jaʼ yuʼun la kijkitaytik jilel te j-asignasiontik ta África. Kʼax tulan la kaʼiytik ta jchebaltik.

Te kʼalal ayotikix ta Betel yuʼun Londres, batsʼejxan te schamel jich cham te Barbarae. Te koltayel yuʼun te ermanoetik ta Betel bayal la skoltayon. Jun matrimonio la skoltayonik ta bayal yuʼun ya xkʼayon-a sok te ayuk smukʼul koʼtan ta stojol te Jehová. Ta patil la jnaʼbey sba jtul ermana te Ann sbiil, te ya x-aʼtej cheʼoxeb kʼajkʼal ta Betel sok aʼtejem ta prekursora espesial. Chikan ta ilel te kʼux ta yoʼtan te Jehová sok te tulan ay te schʼuunel yoʼtan, jaʼ yuʼun ta jaʼbil 1989 nujpunotik, jaʼtonix tal-abi yakotik ta abatinel ta Betel yuʼun Londres.

Ta 1995 kʼalal ta 2018, la kulaʼtay jteb ma sta 60 mukʼul lumetik jich bitʼil representante yuʼun te sentral mundial (o superintendente yuʼun zona, te jich sbiil ta namey). Jaʼ la skoltayon ta yilel te bin-utʼil te Jehová ya smajtantes te j-abatetik yuʼun chikan bin ya xjelon ta skuxlejalik.

Ta jaʼbil 2017 sujton yan buelta ta yulaʼtayel te lum yuʼun África. Kʼax tʼujbil la kaʼiy te juʼ la kikʼ bael te Ann ta sbabial buelta ta lum Burundi sok la kiltik te bayalix ermanoetik ta lum-abi. Ta jaʼbil 1964 ay jun kaye te tey ya jchol skʼop Dios ta nanatik-a, ta ora ini ayix jun tʼujbil Betel tey-a te ya swentain kʼaxem 15.500 ta tul publikadoretik.

Kʼalal la kichʼ akʼbeyel te programa ta swenta te lumetik te ya kulaʼtay ta jaʼbil 2018, la yakʼbon stseʼelil koʼtan kʼalal la kil te ay ta lista te Costa yuʼun Marfil. Kʼalal kʼootik ta mukʼul nasion Abiyán, jich la kaʼiy te ayon ta jnae. Ta Betel jajchon ta yilel te numeroetik yuʼun telefono sok la kilbey te sbiil te jpat jxujk sok jich la kil te ya jnaʼbey sbae, te Sossou sbiil. La jkuy te jaʼ jtul ermano te aʼtej ta superintendente te kʼalal ayon ta Abiyán, pero ma jaʼuk, jaʼix te snichʼane.

Te Jehová skʼotesoj ta pasel te bin yaloje. Te wokolil kʼaxem ta jkuxlejal, yakʼojbon jnop teme ay smukʼul koʼtantik ta stojol te Jehová, yananix stojobtes-a te be kuʼuntik. Ya jkʼantik sok spisil koʼtantik te ya xbeenotik ta be te ya yikʼotik bael ta kuxinel ta sbajtelkʼinal ta achʼ Balumilal (Prov. 4:18).