Jun jaʼbil ta patil la yichʼik albeyel te betelitaetik te ya skʼanik voluntarioetik te ya xbajtik ta aʼtel ta Betel yuʼun Sudáfrica te banti ya yichʼ akʼel jun yachʼil máquina. La jap jba ta voluntario sok la yakʼbon stseʼelil koʼtan te kʼalal la kichʼ tsaele. Jaʼnix jich la yichʼik tsael oxtul betelitaetik te talemik ta Canadá jaʼ te: Dennis Leech, Bill McLellan sok Ken Nordin. La kichʼtik albeyel te jaʼnax ya x-ikʼototik bael.

La jkʼopon ta teléfono te jmama sok jich la kalbey: «Mamá, ay bin ya jkʼan ya kalbat, ya xboon ta Sudáfrica». Maʼyuk bayal ya xkʼopoj te jmamae, pero bayal schʼuunel yoʼtan sok yamigoinej ta lek te Jehová. Maʼyuk bayal bin la yalbon, pero jnaʼoj te ya skoltayone. Te jpapa sok te jmama maʼyuk bin-ora la yalbonik te maʼuke manchukme la smel yoʼtanik, melel namal te banti ya xboone.

Nail bootik ta Betel yuʼun Brooklyn te banti la kichʼtik pʼijubtesel oxeb u yuʼun ya jnoptik stijel jun máquina yuʼun impresión. Patil bootik ta Ciudad del Cabo (Sudáfrica), te aytonax 20 kaʼbilal-a. Kʼalal kʼootik ta Ciudad del Cabo jajchotik ta viaje ta ajkʼabal ta tren yuʼun bootik ta Johannesburgo. Te kʼalal sakub kʼinal kʼootik ta jun takin lum te Karroo sbiil. Bayal stanul sok kʼax kʼux kʼajkʼal tey-a. Ta jchanebaltik la kiltik lokʼel ta ventana sok la jojkʼoybey jbatik te bantiwan ayotik. Cheʼoxeb jaʼbil ta patil, chaʼkʼaxotik te ta lum ini sok la jtatik ta ilel te lek yoʼtanik te ants winiketik tey-ae.

Te bin la jpas ta cheʼoxeb jaʼbil, jaʼ te la jtuuntes jun máquina te linotipia sbiil. Te bin aʼtelil ya jpase, jaʼ te ya jchajpantik ta lek te letraetik yuʼun ya yichʼ pasel imprimir te revistaetik yuʼun Te J-Ilkʼinal ta toyol sok te ¡Wikʼame asit! Te sucursal ya spas imprimir revistaetik ta yanyantik kʼopiletik te ya xkʼopojik ta África, pero ma jaʼuknax ya xjil ta Sudáfrica jaʼnix jich ya xbajt ta yantik nacionetik. La yakʼ stseʼelil koʼtantik te bitʼil bayal la yichʼ tuuntesel te yachʼil máquina.

Ta patil aʼtejon ta jun oficina yuʼun jun fábrica te ban ya yichʼ pasel imprimir bayal publicacionetik, ya yichʼ tikunel sok ya yichʼ kʼasesel  ta yanyantik kʼopiletik. Bayal kaʼtel sok tseʼel koʼtan yuʼun.

Ta 1968 nujpunon sok te Laura Bowen te nopol ay sna ta Betel. Jaʼ precursora sok ya x-aʼtej yuʼun ya yotses ta jun te bintik kʼasesbil ta jun kʼopil yuʼun te Departamento yuʼun Traducción. Ta skʼajkʼalel-abi, te machʼatik nujpunelto ma xjuʼ ya xjilik ta Betel, jaʼ yuʼun la kichʼ kaʼteltik jich bitʼil precursor especial. La jmel koʼtan yuʼun, melel te kʼalal lajuneb jaʼbil ayon ta Betel ay jweʼel kuchʼel, ay banti ya xnainon, jaʼ yuʼun ¿binwan-utʼil ya jtatik te bin ya xtuun kuʼuntik kʼalal ayotik ta precursor especial? Ta jujun u ta jujuntul ya kichʼtik 25 rands (te jaʼ te 35 dólar ta yorail-abi) jaʼnax ya kichʼtik teme ya tsʼakaj kuʼuntik te jayeb publicacionetik ya kichʼtik kʼanbeyel, jayeb ora ya jpastik sok te revisitaetik. Sok te takʼin ini tey ya jtojtik-a te renta, te jweʼeltik, te carro, te poxiletik sok yantikxan.

La kichʼtik akʼel bael ta jun grupo ta lum yuʼun Durban, ta stiʼil te océano Índico. Bayal ants winiketik tey-a te talemik ta India. Bayal jaʼ stsʼumbalik te machʼatik tey ikʼbilik ta aʼtel tey-a te banti ya yichʼ pasel azúcar ta siglo diecinueve. Ta ora ini yanyantikix-a te yaʼtelike, pero maba la yijkitayik te scostumbreik sok te sweʼel yuchʼelik, yato spasik te weʼelil te yichʼoj curry sok ya xkʼopojik ta inglés, jich maba wokol la kiltik scholbeyel skʼop Dios.

Te precursor especialetik ya skʼan ya yakʼik 150 ora ta jujun u ta scholel skʼop Dios, jaʼ yuʼun te Laura sok te joʼon la kaltik te ya jcholtik wakeb-ora te skʼop Dios ta sbabial kʼajkʼal. Maʼyuk jrevisitatik sok j-estudiotik, jaʼ yuʼun wakeb-ora ya jcholtik skʼop Dios ta nanatik te banti kʼax kʼux te kʼajkʼale. Te kʼalal jtsʼinix la jcholtik-a te skʼop Dios, la kil te jreloj, pero la kil te jaʼtonax 40 minutos jpasbeltik-a, jaʼ yuʼun la jojkʼoybey jbatik teme ya xjuʼ kuʼuntik spasel te 150 ora.

Ma jal la jchajpantik ta lek te bin ya jkʼan ya jpastik. Ta jujun kʼajkʼal ya jpastik sándwiches sok ya kakʼtik sopa o café ta jun termo. Te kʼalal ya jkʼan ya jkux koʼtantik, ya jkojtantik te carro ta axinal. Ay bayal buelta ya xtal ta jtsʼeeltik chʼin achʼix keremetik, te chajpnax ya yilotik-a. Pero cheʼoxeb kʼajkʼal ta patil la jtatik ta ilel te oranax ya xkʼax te kʼajkʼale.

La yakʼ stseʼelil koʼtantik te juʼ la jcholbeytik skʼop Dios te ants winiketik ta territorio-abi. La jtatik ta ilel te ya x-ichʼawanik ta mukʼ, lek yoʼtanik, ya x-otseswan ta snaik sok kʼux ta yoʼtanik te Diose. Bayal hinduetik la yaʼiyik te skʼop Diose, ya smulanik snopel ta swenta te Jehová, te Jesús, te Biblia, te lamalkʼinal te ya x-ayin ta Nichimal Kʼinal sok te ya xchaʼkuxaj te machʼatik lajemikixe. Jun jaʼbil ta patil ayix 20 te machʼatik ya jnojptestik ta Biblia. Te jweʼeltik ya jpastik ta sna jun familia te ya kakʼbeytik nojptesel. ¡Kʼax tseʼel koʼtantik-a!

Pero ta patil la kichʼtik akʼbeyel yan asignación, la kichʼtik tikunel bael jich bitʼil circuito ta costa yuʼun océano Índico. Ta jujun semana ya xjilotik ta nainel ta sna jun familia yuʼun te congregación te ya kulaʼtaytik sok ya jcholtik skʼop Dios soknix te publicadoretik yuʼun jich ya sta smukʼul yoʼtanik-a. Jich ya yilotik bitʼil sfamiliaik, ya jmulantik te ya x-ayinotik sok te yal snichʼnabik soknix te schambalamik. Jich kʼax cheb jaʼbil kuʼuntik, jaʼto te kʼalal la kichʼtik albeyel ta Betel te yakuk chaʼsujtotik tey-ae. Jich la kalbeyik: «Kʼax tseʼel koʼtantik te ban ayotike». Manchukme jich-abi la kaltik te ya xbootik te ban ya kichʼtik tikunele.

Te kaʼtel te la kichʼ te Betel jaʼ ta Departamento yuʼun Servicio, te banti la jokin ta aʼtel bayal hermanoetik te pʼijubenikix ta lek. Ta yorail-abi te superintendente yuʼun circuito te kʼalal ya yulaʼtay jun congregación, ya yakʼbey bael snaʼ te sucursal. Jich te Departamento yuʼun Servicio ya yakʼbey bael jun carta te congregregacionetik. Te cartae ya yakʼbey smukʼul yoʼtan te hermanoetik sok  yantikxan te bin ya xtuun yuʼunik. Tulan ya x-aʼtej te secretarioetik yuʼun ya skʼasesik ta inglés te informeetik yuʼun te superintendenteetik yuʼun circuito ta kʼopil yuʼun te xhosa sok te zulú. Ta patil ya skʼasesik ta kʼopiletik ta África te cartaetik ya yakʼ te sucursal te ay ta inglés. La kalbey bayal wokol te traductoretik te bitʼil la skoltayonik ta snaʼel te wokoliletik ya xkʼax yuʼunik te hermanoetike.

Ta yorail-abi te machʼatik ayik ta Sudáfrica yichʼojik pʼajel te jich naʼbil sba bitʼil apartheid. Jujun stsob tsʼumbalil parte parte ayik ta kuxinel sok ma xjuʼ ya skʼopon sbaik sok te machʼatik yanyantik stsʼumbalik. Te hermanoetik jaʼnax ya xjuʼ ya skʼoponik sok ya scholbeyik skʼop Dios te machʼatik ya xkʼopoj ta skʼopiknix sok ya xbajtik ta tsoblej.

Spisil-ora la kichʼ tikunel ta territorioetik te ya xkʼopojik ta inglés, maʼyuk ban jnaʼbeyoj sbaik-a te machʼatik ayik ta África. Pero ta ora ini ya xjuʼ ya jnopix te scostumbreik sok te stsʼumbalik. La jnaʼ te bintik wokolil ya xkʼax yuʼunik te hermanoetik ta skaj te scostumbreik sok te bintik schʼuunej ta slumalik. Ay bayal yip yoʼtanik, melel la spʼajik te costumbreetik te maʼyuk ta Biblia sok la spʼajik te bin ya spasik te j-akʼchameletik, pero kujch yuʼunik te kontrainel yuʼun te sfamiliaik sok ta slumalik. Kʼax pobreik te ants winiketik sok ay maʼyuk baemik ta escuela, pero ya yichʼik ta mukʼ te bin ya yal te Bibliae.

Aʼtejon ta skoltaybeyel skʼoplal yuʼun ya kichʼtik akʼbeyel permiso te ayuk jreligiontik sok te ma jchʼik jbatik ta política. La yakʼbon smukʼul koʼtan yilel te schʼuunel yoʼtanik, te toj ya yakʼ sbaik sok te ma xiwik te achʼix keremetik Testigoetik te la yichʼik lokʼesel ta escuela yuʼun ma la spasik oracionetik sok ma la skʼayojtayik te kʼayojiletik ta swenta te religión.

Te hermanoetik yuʼun Suazilandia (te ta ora ini Esuatini sbiil). tulan kʼax swokolik. Kʼalal laj te ajwalil Sobhuza kʼanbotik te akʼa yichʼik ta mukʼ te bitʼil lajemix te ajwalile. Te winiketik albotik te akʼa sjoch stsotsil sjolik sok te antsetik albotik te kʼax komuk ya setʼ te stsotsil sjolik. Bayal hermanoetik sok hermanaetik la yichʼik nutsel ta skaj te bitʼil ma la yichʼik ta mukʼ te machʼatik lajemikixe. La stij  koʼtantik te bitʼil jun yoʼtan la yakʼ sbaik ta stojol te Jehová. Te hermanoetik ta África bayal bin la snojptesotik ta swenta te jun yoʼtan la yakʼ sbaik sok te ay slamalil yoʼtanik, jaʼ la smukʼubtes te schʼuunel koʼtantike.

Ta 1981 te kʼalal chaʼsujton ta imprenta koltaywanon ta stuuntesel computadoraetik yuʼun ya yichʼ pasel imprimir te publicacionetik, la jmulantik te bitʼil yak ya jelonel te bin-utʼil ya yichʼ pasel imprimir. Jtul representante yuʼun jun empresa la yalbey te sucursal te akʼa spas prueba jun máquina te fotocomponedora sbiil, jaʼ yuʼun la jmantik joʼeb fotocomponedora jaʼ ma la yichʼix tuuntesel-a te linotipiaetik sok la yichʼ manel jun yachʼil rotativa. Jich yuʼun bayalix publicacionetik ya yichʼ pasel imprimir.

Te stuuntesel te computadoraetik jaʼnix jich la skoltayotik ta stuuntesel te MEPS, te jaʼ jun yachʼil programa swenta ya yichʼ chajpanel te publicacionetik ta yanyantik kʼopiletik, bayal bintik la yichʼ pasel (Is. 60:17). Ta jchanebaltik nujpunotik sok lekil precursoraetik te kʼux ta yoʼtanik te Jehová. Te Bill sok te joʼone ayotikto ta Betel, pero te Ken sok te Dennis nopol ayik ta kuxinel te ban ay te sfamiliaik.

Te aʼtelil ta Betel yak ta mukʼubel, jaʼ yuʼun bayalix publicacionetik ta yanyantik kʼopiletik ya jpastik imprimir sok ya kichʼ akʼel bael ta yanyantik Beteletik. Jaʼ yuʼun ya jkʼantik te ayuk yan yachʼil Betel. Te hermanoetik la spasik te yachʼil Betel ta Oeste yuʼun Johannesburgo sok la spasik dedicar ta 1987. Bayal la jmulan te la kil te bitʼil mukʼub bael te aʼtelil sok te bayal jaʼbil aʼtejon ta Comité yuʼun Sucursal ta Sudáfrica.

Ta 2001 yan-nax sba la kaʼiytik-a te bitʼil la kichʼtik ikʼel jich bitʼil Comite yuʼun Sucursal ta Estados Unidos. Manchukme jmeloj koʼtantik-a te ya kijkitaytik te kaʼteltik sok te kamigotaktik ta Sudáfrica, pero ya yakʼbotik stseʼelil koʼtantik te bitʼil ya jtatik yan yachʼil jfamiliatik ta Betel yuʼun Estados Unidos.

Ya jmel koʼtantik yuʼun te ya kijkitaytik te smama te Laura te ayix yaʼbilal, melel ma xjuʼ ya jkoltaytik teme ayotik ta Nueva York, pero te oxtul yijtsʼinab te Laura la sjap sbaik yuʼun ya skoltayik te smamaike sok te ya yakʼbeyik te bin ya xtuun yuʼune. La yalbotik te bitʼil ma xjuʼ ya x-abatinik ta tiempo completo, te bitʼil ya skanantay te smamaike ya skoltayotik yuʼun jich ma xkijkitaytik te j-asignaciontik. La kalbeytik bayal wokol yuʼun te bitʼil jich la spasike.

Te jbankil sok te yinam te ayik ta kuxinel ta Toronto (Canadá), jaʼnix jich la skoltayonik ta skanantayel te jmama te stukelxanix ay, pero ayix 20 jaʼbil te yakik ta kuxinel sok. Ya kaltik bayal wokol yuʼun te bitʼil la skanantayik ta lek jaʼto kʼalal laj, te kʼalal mato jaluk jkʼoeltik-a te ta Nueva York. Jaʼ jun mukʼul bendición te ya skoltayotik te jfamiliatik manchukme ay bin ya yijkitay spasel ta skuxlejalik sok te wokol ta pasele.

Bayalix tal jaʼbil te j-asignacion ta Estados Unidos jaʼ te ya jpastik imprimir publicacionetik te bayalix yichʼoj jelontesel sok achʼtonax yakon ta aʼtel ta Departamento yuʼun Compra. Ya yakʼbon stseʼelil koʼtan te bitʼil aʼtejemon 20 jaʼbil ta Betel te banti ayniwan 5,000 betelitaetik sok ayniwan 2,000 voluntarioetik.

Te ayix tal 60 jaʼbil ma jnopojtik-a te liʼi ya x-ayinotik, bayal skoltayejon te Laura. ¡Kʼax tseʼel koʼtantik! Leknax kaʼiyoj jbatik yuʼun te bitʼil kichʼojtik yanyantik asignacionetik sok te aʼtejemon sok yanyantik hermanoetik. Tey ochem skʼoplal-euk-a te hermanoetik te ya x-aʼtejik ta yanyantik beteletik ta swolol Balumilal. Maʼyukix bayal te kaʼtel ta skaj te ayix 80 kaʼbilale pero ay bayal jchʼiel hermanoetik te ya xjuʼ ya spasike.

Jtul salmista jich la stsʼibay: «Bayel me yutsil te nación te ha Dios yuʼun te Jehová» (Sal. 33:12). Yuʼun-nix melel-a, ya kal bayal wokol yuʼun te bitʼil ayon ta aʼtel ta stojol te Jehová sok te pueblo yuʼune.