Ayinon ta 1935 ta Darlaston (Inglaterra), ta Black Country, te ya skʼan ya yal «país negro». Jich la sbiilin, melel ay bayal fabricaetik te ya slokʼesik bayal ijkʼal chʼail. Kʼalal ay chaneb kaʼbilal-a, te jmeʼ jtat jajchik ta snopel te Biblia sok te testigoetik yuʼun Jehová. Kʼalal ayix 14 o 15 kaʼbilal-a, kʼot ta koʼtan te jaʼ smelelil sok la kichʼ jaʼ te kʼalal 16 kaʼbilal-a, ta 1952.

Ta yorail-abi, jajchon ta snopel jun aʼtelil ta jun fábrica te banti ya yichʼ pasel te bintik ya xtuun yuʼun te carroetik. Jajch snojptesonik ta aʼtel jich bitʼil secretario corporativo sok bayal ya jmulan-a.

Ta jun buelta, jtul superintendente viajante la sjojkʼoybon teme ya xjuʼ ya jkʼases te Estudio yuʼun Libro ta Congregación te ya yichʼ pasel ta olil semana ta jcongregacion ta Willenhall. Ma la jnaʼix bin la jpas-a, melel ta yorail-abi ya xboon ta cheb congregación. Ta yolil semana ya xboon ta jun congregación te nopol ay te ban ya x-aʼtejon, ta Bromsgrove, te 32 kilómetro yiloj sba sok te jnae. Ta slajibal semana ya xboon ta congregación te banti ay te jmeʼ jtat, ta Willenhall.

Te bitʼil ya jkʼan ya jpasbeyxan yaʼtel te Jehová, la jchʼuun te bin la yalbon te superintendente, manchukme ya skʼan ya kijkitay te kaʼtel te bayal ya jmulan-a. Te bitʼil jaʼ la kakʼ te la stuunteson te Jehová bayal lekilal la jta ta jkuxlejal.

Kʼalal ya xboon-a ta congregación yuʼun Bromsgrove, la jnaʼbey sba jtul hermana te Anne sbiil, mero lek stalel, tʼujbil sok jaʼ baem ta yoʼtan spasbeyel yaʼtel te Jehová. Nujpunotik ta 1957. Jaʼto tal-abi bayal jmulanojtik spasbeyel yaʼtel te Jehová, ochotik ta precursor regular, precursor especial, ta viajante sok aʼtejotik ta Betel. Bayal yakʼojbon stseʼelil koʼtan te Anne.

Ta 1966 kʼootik ta clase número 42 yuʼun Galaad. ¡Kʼax tʼujbil la kiltik! La kichʼtik tikunel bael ta Malaui, te bayal machʼatik ya yalik te jaʼ te skʼuxul yoʼtan te África, melel kʼax  leknax stalelik te ants winiketik sok ya x-otseswan ta snaik. Pero ma jalajotik tey-a.

Ta 1 yuʼun febrero ta 1967 kʼootik ta Malaui. Ta jun u la kichʼtik akʼbeyel jun curso yuʼun ya jnoptik-a te kʼopil te ya xkʼopojik tey-a, ta patil ochotik ta aʼtel jich bitʼil superintendente yuʼun distrito. Bootik ta jun Kaiser Jeep. Te carro-abi bayuk banti ya xjuʼ ya xkʼax soknix ta mukʼul jaʼ. Pero te kuʼuntike ma jichuk, wokoltik ya xkʼax ta mukʼul jaʼ. Ay ya xjilotik ta na te pasbil ta ajchʼal sok pasbil ta ak te sjole. Jaʼ yuʼun te kʼalal ay jaʼal, ya kakʼtik lona ta yalanil te jol nae yuʼun jich ma x-och-a te jaʼale. Wokol la kiltik, ¡pero bayal la jmulantik!

Ta abril la kil te ay ta jajchel kʼopetik ta lum-abi. La kaʼiy ta radio te bin la yal te presidente yuʼun Malaui, te doctor Hastings Banda, la yal te malaj stoj spatanik te testigoetik yuʼun Jehová sok yalaj schʼik jbatik ta política. Pero te bin la yale manix meleluk-a. Te bin maba ya smulanike jaʼ te ma jchʼik jbatik ta política sok ma jpastik votar.

Ta septiembre, te periódico la yal te presidente la slebey smul te hermanoetik, kʼalal la yal te yalaj sjachik kʼop ta bayuk. Patil la yal te ya smakbey yaʼtel te testigoetik yuʼun Jehová. Jich kʼot ta pasel ta 20 yuʼun octubre ta 1967. Ta patil, te policiaetik la yochintayik te Betel, la smakik sok la stenik bael ta yan nación te misioneroetik.

Oxeb kʼajkʼal la kichʼtik chukel, la kichʼtik tikunel bael ta jun nación te Mauricio sbiil. Pero te j-aʼtel patanetik ma la yakʼik te teyuk ya xjilotik jich bitʼil misionero, jaʼ yuʼun te organización la stikunotik bael ta Rodesia (ta ora ini jaʼ te Zimbabue). Kʼalal kʼootik la skʼoponotik jtul policía te kʼax chopol yoʼtan sok  ma la yakʼotik ochel sok jich la yal: «La awichʼik tenel lokʼel ta Malaui, ma la awichʼik akʼel jilel ta Mauricio sok ta ora ini liʼ ayex ta skajnax te maʼyuk banti ya xjilex». Te Anne och ta okʼel. ¡Jich yilel te maʼyuk banti ya xjuʼ ya xjilotik! Ta yorail-abi te bin-nax ya jkʼane, jaʼ te ya sujtotik bael ta Inglaterra. Ta patil, te j-aʼtel patanetik la yakʼ te yakuk xjilotik jun ajkʼabal tey ta Betel, pero ta patil te yakuk xbootik te banti ya x-aʼtejike. Kʼax lujbenotik-a, pero jnaʼojtik-a te jaʼ ya schajpan stukel te Jehová. Ta patil, ay bin kʼot ta pasel te ma jichuk jnopojtik-ae: la yakʼik te ya xjilotik tey ta Zimbabue jich bitʼil j-ulaʼtaywanejetik. Maʼyuk bin-ora ya xchʼay ta koʼtan te kʼajkʼal-abi. Jich kʼot ta koʼtan te jaʼ la skoltayotik te Jehová.

Ta Betel yuʼun Zimbabue, la yakʼbonik kaʼtel ta Departamento yuʼun Servicio yuʼun jich ya kil-a te bin-utʼil yak ta bael te aʼtelil ta Malaui sok ta Mozambique. Te hermanoetik ta Malaui yak ta kujchel yuʼunik te tulan kontrainel. Te yanxan kaʼtel jaʼ te ya jkʼases ta skʼopik te informeetik ya stikunik te superintendenteetik yuʼun circuito ta nación-abi. Jun ajkʼabal, jilonto ta spasel jun informe. Kʼalal la jkʼopon te ya yichʼik majel sok utsʼinel te hermanoetik sok te hermanaetik, jajchon ta okʼel yuʼun. a Pero jaʼnix jich la yakʼbon smukʼul koʼtan te bitʼil jun yoʼtanik, te tulan schʼuunel yoʼtanik sok te kujchem yuʼunik (2 Cor. 6:4, 5).

La jpastik tulan yuʼun yakuk kakʼbeytik te bin ya xtuun yuʼunik ta swenta skʼop Dios te hermanoetik te jilik ta Malaui sok te machʼatik bajtik ta anel ta Mozambique ta skaj te utsʼinele. Te Equipo yuʼun Traducción ta Chichewa, te jaʼ te kʼopil ya xkʼopojik ta Malaui, bajt ta Zimbabue, ta jun mukʼul kʼinal te la yakʼ jtul hermano. Te hermano ini kʼax lek te bin la spase, melel la spas jun oficina sok naetik yuʼun te traductoretik. Yuʼun jich ma skejchanik-a te yaʼtelik ta spasel te publicacionetik.

La yichʼ chajpanel ta lek yuʼun te superintendenteetik yuʼun circuito te ayik ta Malaui te yakuk xbajtik ta jujun jaʼbil ta Zimbabue yuʼun ya smulanik te mukʼul tsoblej yuʼun distrito ta chichewa. Teyto ya x-akʼbotik-a te sbosquejoik yuʼun te mukʼul tsoblej. Te kʼalal ya sujtik ta Malaui, ya yaltiklanbeyik te hermanoetik te bin la snopike. Ta patil juʼ la yichʼ chajpanel tey ta Zimbabue te Escuela yuʼun Ministerio del Reino yuʼun jich ya x-akʼbotxan smukʼul yoʼtanik-a te superintendenteetik yuʼun circuito.

Ta febrero ta 1975, boon ta Mozambique te banti ay te hermanoetik te la yichʼik tenel lokʼel ta Malaui. Te hermanoetik ini jaʼ yakik ta spasel te bin ya yal te organización yuʼun Jehová, melel ay stsaojikix chaʼoxtul ancianoetik. Te ancianoetik-abi schajpanojikix-a te bin-utʼil ya yichʼ pasel te aʼtelil ta organización, jich bitʼil yakʼel discursoetik, yilel te texto yuʼun te jujun kʼajkʼal, snopel Te J-ilkʼinal ta toyol sok te ya spasik mukʼul tsoblejetik. Tey ta jamalal te banti ayik-ae jich la schajpanik te aʼtelil te bin-utʼil ta mukʼul tsoblej, melel ay departamento yuʼun limpieza, yuʼun spukel weʼelil sok skanantayel te hermanoetik. Yan-nax ta ilel-a te bintik spasojik te hermanoetik-abi ta swentanax te koltayel yuʼun te Jehová. ¡Kʼax bayal la yakʼbon smukʼul koʼtan!

Ta slajibal bael te jaʼbil 1970, te Betel ta Zambia jaʼ jajch swentainix te Malaui. Pero te hermanoetik ta Malaui ayikto ta koʼtan sok ya jkʼopon Dios ta stojolik, sok ya jnaʼ te ay jich ya yaʼiy sbaik te bin-utʼil ya kaʼiy jba. Te bitʼil ya x-aʼtejon ta Comité yuʼun Betel ta Zimbabue, bayal buelta la jtsobilan jba sok te representanteetik yuʼun te central mundial. Jaʼnix jich ta tsoblejetik-abi ay hermanoetik te ya yilik te bin-utʼil ay te aʼtelil ta Malaui, Sudáfrica sok Zambia. Spisil-ora ya jojkʼoybey jbatik: «¿Binxan ya xjuʼ ya jpastik ta stojol te hermanoetik ta Malaui?».

 Te kʼalal kʼax bael te tiempo, kʼunkʼun laj skʼoplal te kontrainel ta stojol te hermanoetik ta Malaui sok kʼunkʼun sujtik bael ta slumalik. Te machʼatik jilik ta nación-abi ma bayalix ya xkʼax swokolik. Jaʼnix jich te yantik nacionetik la yakʼikix permiso te ya scholik skʼop Dios yan buelta te hermanoetik, jaʼnix jich la spasik ta Mozambique ta jaʼbil 1991. Pero yato jojkʼoybey jbatik: «¿Bin-ora ya xjilik ta libre te Testigoetik ta Malaui?».

Ta patil jelon stalel te ants winiketik ta Malaui, jaʼ yuʼun ta 1993 te gobierno la yal te ma xyichʼix kontrainel te hermanoetik ta nación-abi. Ta patil jtul misionero jich la sjojkʼoybon: «¿Yatobal xchaʼsujtat ta Malaui?». Te bitʼil ayix 59 kaʼbilal-a, jich la jsutbey: «¡Maʼuk, kʼax mamalonix yuʼun ya xchaʼsujton tey-a!». Manchukme jich-abi, ta yorail-abi kʼot jun correo yuʼun te Cuerpo Gobernante te la yalbotik te yakuk xchaʼsujtotik tey-a.

Bayal ya jmulantik-a te abatinel ta Zimbabue, jaʼ yuʼun wokol la kiltik te bin ya jpastike. Melel kʼayemotikix tey-a sok ay lekil kamigotaktik. Pero te Cuerpo Gobernante kʼax lek yoʼtanik sok la yalbotik te ya xjuʼ ya xjilotik ta Zimbabue teme jich ya jkʼantike. Jaʼniwan lek te jaʼuk la jpastik te bin la jtatik ta nopel sok te ya xjilotik te banti ya jkʼantik. Pero tal ta koʼtan te ejemplo yuʼun te Abrahán sok te Sara, la yijkitayik te snaik yuʼun la spasbeyik te yaʼtel te Jehová manchukme ayix yaʼbilalik (Gén. 12:1-5).

Jaʼ la jchʼuuntik te bin la yalbotik te organización yuʼun te Jehová sok sujtotik bael ta Malaui ta 1 yuʼun febrero ta 1995, te ayix 28 jaʼbil te kʼalal kʼootik ta sbabial buelta ta nación-abi. La yichʼ akʼel te Comité yuʼun Betel te banti ochon ta aʼtel sok cheb hermanoetik, maba jal ta patil yakotikix ta schajpanel-a te aʼtelil yuʼun te testigoetik yuʼun Jehová.

Kʼax tʼujbil bin-utʼil te Jehová la yakʼ chʼiuk ta ora te aʼtelil. Ta 1993 kʼalal ta 1998 bayal toy yajtalul te publicadoretik: ¡ta nailal ay 30 mil publicadoretik sok ta patil kʼaxemix ta 42 mil-a! b Te bitʼil ayix bayal aʼtelil, te Cuerpo Gobernante la yakʼ te ya yichʼ pasel jun yachʼil Betel. La jmantik jpam kʼinal ta Lilongüe te 12 hectárea smukʼul, sok ochon ta aʼtel ta Comité yuʼun Construcción.

 Ta mayo 2001 te hermano Guy Pierce yuʼun te Cuerpo Gobernante, la yakʼ jun discurso yuʼun te yachʼil Betel. Kʼaxem ta 2 mil Testigo kʼotik. Jteb ma spisil kʼaxemix ta 40 jaʼbil yichʼojik jaʼ. Te hermanoetik-abi, bayal kujch yuʼunik te kontrainel. Maʼyuk bayal stakʼinik, pero jkʼulej kʼoemik ta swenta te schʼuunel yoʼtanik. Jaʼ yuʼun kʼax tseʼel yoʼtanik te kʼalal bajt yulaʼtayik te yachʼil Betel. Te yakik ta skʼayojtayel te kʼayojiletik yuʼun te organización jich bin-utʼil ya xkʼayojinik ta África. Te kʼalal la kile bayal la yakʼbon stseʼelil koʼtan. Chiknaj ta ilel te ya yakʼbey bendición Jehová te machʼatik ya xkujch yuʼunik te kontrainel.

Te kʼalal laj ta pasel te yachʼil Betel, jajch stikunonik bael ta yakʼel discursoetik ta yachʼil sNail Tsoblejetik. Te congregacionetik ta Malaui la sta yutsil slekilik ta swenta te la yichʼ pasel sNail Tsoblejetik te banti maʼyuk bayal stakʼinik. Ay congregacionetik te ya stsob sbaik ta na te pasbil ta teʼ yuʼun eucalipto. Te sjole pasbil ta bikʼtal jalaletik sok pasbil ta ajchʼal te sbancaik. Te hermanoetik bayal ya x-aʼtejik ta spasel te ladrilloetik ta horno te jaʼnix spasojik sok jich ya spasik te tʼujbil sNail Tsoblejetik. Jaʼ ya smulanik te ya xnajkajik ta banca ma jaʼuk ta silla, melel jich ya yalik: «Jaʼ bayalxan ya x-ochotik-a te ta bancae».

Jaʼnix jich ya yakʼbon stseʼelil koʼtan yilel bin-utʼil te Jehová skoltayoj te ants winiketik yuʼun ya xtulanubxan te schʼuunel yoʼtanik. Jaʼ kʼaxtoxan-a te kʼalal ya kil te jchʼiel keremetik ta África te ya sjap sbaik ta koltaywanej sok te oranax ya snopik te bin ya yal te organización. Te bitʼil jich ya spasik, bayalxan ya sta mukʼ yaʼtelik ta Betel sok ta congregacionetik. Jaʼnix jich te yachʼil superintendenteetik yuʼun circuito bayal ya yakʼbey smukʼul yoʼtan te hermanoetik ta congregacionetik. Jteb ma spisil nujpunemik. Pero yuʼun ya spasikxan-a te yaʼtel te Jehová, maʼyuk yal snichʼnabik manchukme ya xlabanotik yuʼun te ants winiketik ta slumalik soknix te sfamiliaike.

Te kʼalal kʼaxix 52 jaʼbil te ayon ta África, la stsakon chamel. Jaʼ yuʼun te Cuerpo Gobernante lek la yil te bin albot yuʼun te Comité yuʼun Betel te ya kichʼtik tikunel bael ta Betel yuʼun Gran Bretaña. Kʼux la kaʼiytik yijkitayel te j-asignaciontik, pero te hermanoetik yuʼun Betel ta Gran Bretaña kʼax lek yak ta skanantaybelotik te bitʼil meʼel mamalotikixe.

Te bitʼil la kakʼ jba ta tuuntesel ta stojol te Jehová, jaʼ te bin lek jtaoj ta nopel ta jkuxlejal. Te jaʼuk la jpas te bin ya skʼan koʼtane, ma jnaʼ te banti ayon te jichuke. Te Jehová spisil-ora snaʼoj-a te bin ya xtuun kuʼune (Prov. 3:5, 6). Te kʼalal jchʼielonto-a, jaʼ baem ta koʼtan snopel-a te bin-utʼil ya x-aʼtejik ta jun mukʼul empresa. Pero te organización yuʼun Jehová yakʼbeyojon jun aʼtelil te bayal la jmulan. Jaʼ yuʼun, te abatinel ta stojol te Jehová bayal yakʼbeyojon stseʼelil koʼtan.