TE HEBREOETIK te ayik ta kuxinel ta Kʼinal te albil skʼoplal ya yichʼik jaʼ la stuuntesik te jaʼbil yakʼoj te ants winiketik te ya xjajch kʼalal ya xjajchik ta tsʼunbajel, ta ora ini jaʼ ta septiembre sok octubre.

Yuʼun ya snaʼik-a te jayeb kʼajkʼal ya xjalaj te jujun ue jaʼ ya yilik te U te ya xjalaj 29 o 30 kʼajkʼal. Jaʼnix jich ya yilik te Kʼajkʼal yuʼun jich ya snaʼik-a te jayeb ya xjalaj te jujun jaʼbile. Teme jaʼ ya yichʼ tʼunel te Ue maba ya stsʼakaj jun jaʼbil te yichʼoj 12 ue, jaʼ yuʼun la yotsesik cheʼoxebxan kʼajkʼal o ay baeltik jun u yuʼun jich tsʼakal ya xkʼot te jun jaʼbile. Jaʼ yuʼun, te calendario yuʼunik ya sta sba ta lek te skʼajkʼalel te kʼalal ya yaʼiyik tsʼunbajel sok te ya stsobeyik sit te yawal stsʼunubike.

Pero ta skʼajkʼalel te Moisés, te Jehová la yalbey te lum yuʼun te jaʼbil te chʼultesbil ya xjajch ta u abib o nisán, jaʼ ta marzo sok abril (Éx. 12:2; 13:4). Ta u-abi, te israeletik ya spasik jun kʼin te banti ya yakʼbeyik te Jehová te sbabial sit te cebada (Éx. 23:15, 16).

Te historiador Emil Schürer, jich ya yal: «Te bin-utʼil ya yichʼ otsesel te kʼajkʼaletik o te jun u ta calendario, jaʼ te bin-ora ya yichʼ pasel te Kʼin Pascua ta u yuʼun Nisán (14 yuʼun Nisán) te kʼalal yijil U-ae, ya skʼan te spisil-ora ya xkʼot skʼajkʼalel te kʼalal kʼaxemix-a te snajtil kʼajkʼale […]. Pero teme mato kʼaxem-ae, te bin ya spasike jaʼ te ya yotsesikxan jun u yuʼun jich kʼaxemix-a te snajtil kʼajkʼal yuʼun jich ya xjuʼ ya spasik-a te Kʼin yuʼun Pascua» (Historia del pueblo judío en tiempos de Jesús 175 a. C. - 135 d. C., traducción de J. Cosgaya y A. Piñero).

Te testigootik yuʼun Jehová jaʼnix jich ya jpastik yuʼun ya jnaʼtik te bin kʼajkʼalil ya xkʼot te Snaʼojibal slajel te Jesús, te ya xkʼot ta marzo o ta abril sok ta 14 yuʼun nisán ta calendario hebreo. Bayal kʼajkʼal ta nail ya yichʼ alel ta spisil congregacionetik bin-nix kʼajkʼalil ya xkʼot-a te Snaʼojibal slajel te Jesús. *

Pero, ¿bin-utʼil ya snaʼik te hebreoetik te bin-ora ya xlaj te jun u sok te ya xjajch te yan ue? Ta kʼajkʼal ini, tikʼnax-a te ya kiltik jun calendario o ya kiltik ta jcelulartik. Pero ta namey kʼinal ma jichuk stukel-a.

Ta skʼajkʼalel te Noé, te jujun ue yichʼoj 30 kʼajkʼal (Gén. 7:11, 24; 8:3, 4). Ta patil te kʼalal la yichʼ pasel te calendario hebreo, ma spisiluk te uetik yichʼoj 30 kʼajkʼal. Te u ya xjajch yajtayik te kʼalal nopol ya staix yuninal-a te Ue, ya skʼan ya yal-abi te kʼaxemix 29 o 30 kʼajkʼal-a.

Ta jun buelta te David sok Jonatán jich la yalik ta swenta te jun ue: «Haʼix yachʼil u pajel» (1 Sam. 20:5, 18). Jich yilel te ya snaʼikix yajtayel o yilel te bin-ora ya xjajch te jujun u ta siglo 11 ta jkʼajkʼaleltik. ¿Bin-utʼil ya snaʼik te israeletik te bin-ora ya xjajch te yan ue? Te sujtib ya jtatik ta Misná, te jaʼ jun libro te banti ya yalbey skʼoplal te costumbreetik o te leyetik yuʼun te judioetike. Jaʼnix jich ya yal te kʼalal lokʼik tal ta Babilonia, te Sanedrín yuʼun te judioetik jukeb buelta ta jun jaʼbil ya stsob sbaik ta sab ta skʼajkʼalel 30 yuʼun te u swenta tey ya staik ta nopel-a te bin-ora ya xjajch te yan ue. ¿Banti ya slokʼesik tal te bin ya staik ta nopele?

Ya stikunik bael chaʼoxtul winiketik ta lugaretik te yichʼojik tsael ta nail ta sjoyobal te Jerusalén, yuʼun ya yilik te chʼulchan ta ajkʼabal. Kʼalal ya yilik te nopol ya staix yuninal-a te Ue, ya yakʼbeyik snaʼ ta ora te Sanedrín. Kʼalal ya yilik te tribunal te yuʼun-nix jich-ae, ya yakʼik ta naʼel te ya jajchix te yan ue. Teme ma chikan te U ta swenta te tokale sok makal te kʼinale, ya yalik te 30 kʼajkʼal yichʼoj te u  ayike, jaʼ yuʼun ta yan kʼajkʼal ya xjajch te yan ue.

Te Misná ya yal te kʼalal te Sanedrín ya yakʼ ta naʼel te bin la staik ta nopel, yalaj stsumik kʼajkʼ ta wits yuʼun Olivoetik ta stsʼeel te Jerusalén sok ta yantik lugaretik yuʼun Israel. Ta patil maba la stuuntesikix kʼajkʼ, te bin la spasike, jaʼ te ay machʼa la stikunik bael yuʼun ya yal te bin ya staik ta nopele. Jich yuʼun, spisil te judioetik chikan teme ayik ta kuxinel ta Jerusalén o ta yantik lugaretik, jich ya snaʼik te bin-ora ya xjajch te yachʼil u sok jich pajalnax ya spasik-a te kʼinetike.

Te gráfica te yichʼoj te artículo ini, ya skoltayotik yuʼun ya xkʼot ta koʼtantik te bitʼil snitojbey sba skʼoplal te calendario hebreo sok te uetik, te kʼinetik sok te bin-utʼil ya xjelon te kʼajkʼaletike.