Ayinon ta 22 yuʼun diciembre ta 1929 ta Noville, ta chʼin lum te jaʼ baluneb ranchoetik te nopol ayik ta lum ta Bastoña (Bélgica), ta jun lugar te naʼbil sba bitʼil Ardenas. Ma schʼay ta koʼtan te kʼalal chʼinonto-a bayal ya jmulan sjokinel te jmeʼ jtat tey ta rancho. Te joʼon sok te kijtsʼin Raymond, ta jujun kʼajkʼal ya jpitsʼbeytik-a te yaʼlel schuʼ wakax sok te kʼalal ya xkʼot yorail stsobel sit te awal tsʼunubil ya xkoltaywanotik. Tey ta lugar-abi jpisiltik ya x-aʼtejotik sok ya xkoltaywanotik kʼalal jich ya skʼan pasel.

Te jpapa Emile sok te jmama Alice, jaʼik catolicoetik te jujun domingo ya xbajtik ta iglesia. Pero ta jaʼbil 1939 ay bin kʼot ta pasel, tey ta rancho kʼot precursoraetik te talemik ta Inglaterra sok la yalbeyik te jpapa te ya yichʼ tsʼibaybeyel sbiil ta jun, yuʼun ya yichʼ akʼbeyel te revista Consolación (ta ora ini jaʼ te revista ¡Wikʼame asit!). Te jpapa oranax la snaʼ te la sta te smelelil, jaʼ yuʼun jajch snop te Bibliae. Te jpatxujk leknax yoʼtanik-a, pero te kʼalal maba bajtix ta iglesia te jpapae, jajchik ta tulan kontrainwanej. Jajch yalbeyik te manchuk ya yijkitay stsobel sba ta iglesia, ta swenta-abi bayal buelta la yut sbaik.

La jmel koʼtan yuʼun te bayal buelta la yichʼ kontrainel te jpapae. Jaʼ la stijbon koʼtan yuʼun ya jkʼanbey koltayel te Dios ta swenta te oración te la kal ta sjajchibal te articuloe. ¡La yakʼbon stseʼelil koʼtan te lamaj bael te yilinba te jpatxujke! La schʼuun koʼtan te Jehová jaʼ te Dios te ya yaʼiy te jkʼoptike.

Te Alemania nazi la yochintay te nación Bélgica ta 10 yuʼun mayo ta 1940, jaʼ yuʼun te ants winiketik la yijkitayik te nación-abi. Anon bael sok te jfamilia ta sur yuʼun Francia. La jta jwokoltik ta be ta  skaj te guerra yuʼun te soldadoetik yuʼun Alemania sok te soldadoetik yuʼun Francia.

Kʼalal chaʼsujtotik tal ta rancho la kiltik te jteb ma spisiluk la yichʼ elkʼanel te jbiluktik. Jaʼnax jil te jtsʼiʼ te Bobbie sbiil. Kʼalal ya kil te bin kʼot ta pasele, jich la jojkʼoybey jba: «¿Bin yuʼun ay bayal guerraetik sok yantikxan wokoliletik?».

Ta yorail-abi, bayal la skoltayotik te kʼalal la yulaʼtayotik te hermano Emile Schrantz, a te jaʼ precursor sok anciano. La scholbotik sok te Biblia te bin yuʼun ay te wokoliletik sok la yakʼbon sujtib yantik jojkʼoyeletik ta swenta te kuxlejalil. Jich la yichʼxan yip te bin-utʼil kamigoinoj jba sok te Jehová sok la schʼuun koʼtan te jaʼ jun Dios te bayal skʼuxul yoʼtan.

Kʼalal mato lajem-a te guerra la schaʼyulaʼtayotik te hermanoetik. Ta agosto yuʼun 1943, te hermano José-Nicolas Minet la yulaʼtayotik ta rancho yuʼun ya skʼases jun discurso. Kʼalal laj yoʼtan ta yakʼel te discurso la sjojkʼoy: «¿Machʼa ya skʼan ya yichʼ jaʼ?». La stoy skʼab te jpapa sok te joʼone, jchebaltik la kichʼtik jaʼ te banti nopol ay te ranchoe.

Ta diciembre ta 1944, te soldadoetik yuʼun Alemania la yakʼik guerra te naʼbil sba jich bitʼil: te guerra yuʼun Ardenas. Te bin-utʼil nopol ayotik ta kuxinel ta banti ay te guerra la jnakʼ jbatik jun u ta yeʼtal na. Ta jun buelta kʼalal lokʼon ta yakʼbeyel sweʼel te chambalametik yal bomba tey-a, te la sjin jilel te nae. Ta nopol scorral chambalametik ay jtul soldado te tulan awun, te jich la yal: «¡Chʼoja aba ta lum!». Boon ta animal sok la jchʼoj jba ta stsʼeel, la yakʼbon jlap te scasco yuʼun jich ya skoltayon-a.

Kʼalal kʼaxix-a te guerra, jajch jnaʼbeytik sba te hermanoetik sok te hermanaetik te ayik ta congregación ta Lieja, te ayniwan 90 kilómetro yiloj sba sok te banti ayotik ta kuxinel-a. Ta patil la jpastik chʼin grupo ta Bastoña. Jajchon ta aʼtel te banti ya yichʼ tojel patanil, sok jaʼnix jich ta yorail-abi jajchon ta snopel jun yuʼun ya x-ochon ta abogado. Ta patil jajchon ta aʼtel ta jun oficina yuʼun gobierno ta lugar-abi. Ta 1951, la jchajpantik jun mukʼul tsoblej yuʼun circuito ta Bastoña te banti ayniwan kʼotik 100 ta tul ants winiketik. Tey kʼot-euk-a te Elly Reuter, te jaʼ jtul precursora te  been 50 kilómetro ta bicicleta yuʼun ya xkʼot ta mukʼul tsoblej. Oranax la jmulan jbatik sok la kaltik te ya xnujpunotike. Te Elly la yichʼ akʼbeyel jun invitación yuʼun ya xbajt ta Escuela yuʼun Galaad ta Estados Unidos. La stikun bael carta te banti ya yichʼ ilel te aʼtelil yuʼun te testigoetik yuʼun Jehová yuʼun ya scholbey skʼoplal te bin yuʼun ma xjuʼ ya xbajt ta Escuela yuʼun Galaad. Te hermano Knorr te jaʼ ay ta swenta yilel-a te aʼtelil te ya spasik te testigoetik yuʼun Jehová sok stseʼelil yoʼtan la yalbey te hermana te ayniwan bin-ora ya xjuʼ ya xbajtik ta Galaad sok te smamalal. Nujpunotik ta febrero ta 1953.

Ta jaʼbil-abi, te Elly sok joʼon kʼootik ta mukʼul tsoblej «Sociedad del Nuevo Mundo» ta Estadio de los Yankees ta Nueva York. Tey la jnaʼbey sba jtul hermano te la sjapbon aʼtel sok la yalbon te yakuk xboon ta kuxinel ta Estados Unidos. La jkʼopontik te Jehová, sok la jnoptik te jaʼ lek te ya sujtotik bael ta Bélgica swenta ya jkoltaytik te grupo te ayniwan lajuneb ta tul publicadoretik te ay ta Bastoña. Ta yan jaʼbil, ayin te jnichʼan Serge. Jukeb u ta patil laj ta skaj jun chamel. Kʼalal ya jkʼopontik te Dios ya kalbeytik te bin ya jmel koʼtantik yuʼun sok la yakʼ yip koʼtantik sok smukʼul koʼtantik ta swenta te chaʼkuxajel.

Ta octubre ta 1961, la jta jun kaʼtel te ya skoltayon yuʼun maba ya kijkitay te precursoril. Ta kʼajkʼalnix-abi la kichʼ kʼoponel tal yuʼun te siervo de sucursal ta Bélgica. La yalbon teme ya xjuʼ ya x-ochon ta siervo de circuito (ta ora ini, jaʼ superintendente yuʼun circuito). Jich la kalbey: «¿Yabal xjuʼ te nail ya x-ochotik ta precursor?». La yalbonik te ya xjuʼe, waxakeb u ta patil, ochotik ta superintendente yuʼun circuito ta septiembre ta 1962.

Cheb jaʼbil ta patil, ta octubre ta 1964 la kichʼtik ikʼel ta Betel ta Bruselas. Ta swenta-abi, la jtatik bayal bendicion. Te hermano Knorr la yulaʼtay te Betel ta Bélgica ta 1965, ta patil chamnax koʼtan yuʼun te la kichʼ kaʼtel jich bitʼil siervo de sucursal. Ta patil bael te joʼon sok te Elly, la kichʼtik ikʼel ta clase 41 yuʼun te Escuela yuʼun Galaad. Te bin la yal te hermano Knorr te ayix tal 13 jaʼbil kʼot ta pasel. Kʼalal lokʼotik ta Escuela yuʼun Galaad la jchaʼkichʼtik tikunel bael ta Betel ta Bélgica.

Te jayebix jaʼbil kʼaxem tal kuʼune, te bitʼil abogadoon ya jkoltaybey skʼoplal te lum yuʼun Jehová liʼ ta Europa sok ta yantik lugaretik (Filip. 1:7). Ta swenta te kaʼtel-abi la yakʼ jnaʼbey sba 55 ta tul ajwaliletik ta yanyantik nacionetik te banti makbil te kaʼteltik o maʼyuk permiso ta spasel. kʼalal ya xkʼopojon sok te ajwaliletike ma jaʼuk ya kal te bin jnaʼoj ta swenta te leyetik, jaʼ ya kal te j-abaton yuʼun te Diose. Maʼyuk bin-ora la kijkitay ta skʼanbeyel koltayel te Jehová, melel jnaʼoj «te yoʼtan te ajwalil [o juez] hich ay te bin utʼil be-haʼ ta scʼab Jehová, ha ya stojobtes bahel chican bin ya scʼan yoʼtan stuquel» (Prov. 21:1).

 Ya xjul ta koʼtan te kʼalal kʼopojon sok jtul winik te yichʼoj yaʼtel ta Parlamento Europeo. Bayal buelta la jkʼan yuʼun ya xjuʼ ya xkʼopojon sok. Kʼalal la yal te yake, la yalbon: «Jaʼnax ay joʼeb minuto awuʼun, maʼyuk yan». La jnijan jba sok la jkʼopon Dios. Te winik-abi la sjojkʼoybon te bin yakon ta spasele. La jach te jole sok jich la kalbey: «Yakon ta yalbeyel wokol te Dios ta awenta te bitʼil jaʼ j-aʼtelat yuʼun». Jich la yalbon: «¿Bin yuʼun te jich ya awale?». La kakʼbey yil te bin ya yal te Romanos 13:​4, te bitʼil jaʼ protestante kʼot ta yoʼtan te bin ya yal te textoe. Ta swenta-abi, la yakʼbon media hora yuʼun ya xkʼopojotik, sok ay bin lek lokʼ kuʼuntik-a, jaʼnix jich la yal te ya yichʼ ta mukʼ te bin ya jpastike.

Te jaʼbiletik te kʼaxemix tale, te lum yuʼun Jehová ay bin lek lokʼem yuʼunik-a te kʼalal ya xchajpanotik yuʼun te ajwaliletik ta Europa, jich bitʼil ta swenta te maʼyuk banti ya jchʼik jbatik, schʼitesel te alnichʼan, stojel patanil sok yantikxan. Ya yakʼbon stseʼelil koʼtan te juʼem kuʼun yakʼel koltayel ta swenta-abi sok kiloj te Jehová ya skoltay te lum yuʼun. Te testigoetik yuʼun Jehová juʼem yuʼunik schajpanel 140 ta chajp wokoliletik ta Tribunal Europeo de Derechos Humanos.

Ta jaʼbil tal 1990, te Philip Brumley, te ya x-aʼtej te banti ya yichʼ ilel te aʼtelil yuʼun te testigoetik yuʼun Jehová, te Valter Farneti te talem ta Italia, sok te joʼon pajal aʼtejotik yuʼun ya jkoltaybeytik skʼoplal te hermanoetik ta Cuba, te banti makbil o maʼyuk permiso ta spasel te kaʼteltik. La jtikun jun carta ta oficina te banti ya yichʼ akʼel permiso yuʼun ya x-ochotik ta nación yuʼun Cuba ta Bélgica, ta patil la jtsojb jba sok te machʼa ay ta swenta yilel te bin ya jkʼantike. La jkʼan la jchajpantik te kʼop te bin yuʼun la yichʼ makel te kaʼteltik ta nación-abi, pero maʼyuk bin bayal lek lokʼ kuʼuntik.

La jkʼopontik te Jehová sok la kichʼtik akʼbeyel permiso yuʼun ya jtikuntik 500 ta pajk Biblia ta Cuba. Te bitʼil lek kʼot te Bibliaetik sok te la yichʼik pukbeyel te hermanoetike, la jnaʼtik te yak yakʼbelotik bendición te Jehová. Jaʼ yuʼun la jkʼantik permiso yan buelta yuʼun ya jtikuntik 27,500 ta pajk Bibliaetik, jaʼnix jich la kichʼtik akʼbeyel permiso. ¡Kʼax tseʼel koʼtan te juʼ jkoltaybel te hermanoetik ta Cuba sok te ayuk yuʼunik te Biblia ta jujun tul!

Bayal buelta kʼoemon ta Cuba. Ta swenta-abi bayal la jnaʼbey sba ajwaliletik.

Ta jaʼbil 1994, jajch skontrain sbaik te tsʼumbaliletik ta Ruanda sok kʼaxem ta jun millón ta tul ants winiketik lajik. Jaʼnix jich ay lajik chaʼoxtul  hermanoetik. Jaʼ yuʼun, te testigoetik yuʼun Jehová ta oranax la schajpanik chaʼoxtul hermanoetik yuʼun ya yakʼbeyik koltayel te hermanoetik sok hermanaetik te ayik ta nación-abi.

Kʼalal te jtsojb hermanoetik kʼotik ta Kigali la yilik te Oficina yuʼun Traducción sok te banti ya yichʼ kʼejel te publicacionetik te bayal yichʼoj bala. La kichʼtik albeyel te bayal hermanoetik sok hermanaetik la yichʼik milel ta machit. Pero, jaʼnix jich la kaʼiytik te bayal yakʼojik ta ilel kʼuxul oʼtanil. Jun ejemplo, jtul hermano te jaʼ stsʼumbal tutsi te ay 28 kʼajkʼal la snakʼ sba ta yutil lum, te kanantayot yuʼun jun familia te jaʼik Testigo te jaʼ stsʼumbalik hutus. Ta Kigali la jpastik jun tsoblej banti la kakʼbeytik smukʼul yoʼtan kʼaxem ta 900 ta tul hermanoetik sok hermanaetik.

Ta patil kʼaxotik bael ta frontera yuʼun Zaire (ta kʼajkʼal ini jaʼ República Democrática del Congo) yuʼun ya jletik te Testigoetik te jaʼ slumalik Ruanda te anemik lokʼel ta slumalik te ayik ta stsʼeel te lum yuʼun Goma. Ta swenta te maʼyuk machʼa la jtatik la jkʼopontik te Jehová yuʼun ya skoltayotik ta sleel. Ta repentanax ay machʼa tal ta jtojoltik, sok la jojkʼoybeytik teme ay ya snaʼbey sba jtul testigo yuʼun Jehová, jich la yal: «Joʼon Testigoon, ya kikʼex bael te banti ay te Comité yuʼun Socorro». Tey-a la jtsob jbatik sok te comité, jaʼnix jich la jtsobtik te ayniwan 1,600 ta tul te machʼatik anemik lokʼel ta slumalik yuʼun ya kakʼbeytik smukʼul yoʼtanik sok yip schʼuunel yoʼtanik. Jaʼnix jich la jkʼoponbeytik te carta te yakʼoj te Cuerpo Gobernante. Bayal akʼbot stseʼelil yoʼtanik te hermanoetik. Te carta jich la yal: «Ya jkʼopontik Dios ta atojolik. Jnaʼojtik te Jehová maʼyuk bin-ora ya xbajt yijkitayex». Yuʼun-nix melel-a te bin la yal te Cuerpo Gobernante, melel ta ora ini ta Ruanda kʼaxem ta 30,000 ta tul Testigoetik te yakik ta abatinel ta stojol te Jehová sok stseʼelil yoʼtanik.

Jteb ma sta 58 jaʼbil te nujpunemone, te kinam Elly laj ta 2011. Sok kalojbey ta jamal te Jehová te bin yaʼiyel ya kaʼiy jba sok yakʼojbon smukʼul koʼtan. Jaʼnix jich yakʼojbon smukʼul koʼtan te ya kalbey te lek yachʼil kʼop yuʼun te Wentainel te jpatxujke.

Manchukme kʼaxemix ta 90 kaʼbilal, yato x-lokʼon ta scholel skʼop Dios ta jujun semana. Jaʼnix jich ya xkoltaywanon ta Departamento yuʼun Schajpanel Kʼopetik ta swenta Legal ta Betel yuʼun Bélgica, ya kalbey yantik hermanoetik te bin kʼaxem ta jkuxlejal sok ya kakʼbey smukʼul yoʼtan te jchʼieletik te ayik ta Betel.

Kʼaxemix ta 84 jaʼbil te la jkʼopon te Jehová ta sbabial bueltae. Jich jajch kamigoin te Jehová sok jujun kʼajkʼal noptsajonxan ta stojol. ¡Wokolayal te Jehová, te spisil-ora ya yaʼiybon te jkʼope! (Sal. 66:19). b