Te bintik ya sjojkʼoyik te machʼatik ya skʼopon te june

¿Te testigoetik yuʼun Jehová yabal yichʼik te chʼichʼ te xatiklanbil?

Te sujtib te ya xbajt yichʼ akʼel jaʼ te bin la yichʼ alel ta La Atalaya 15 yuʼun junio ta 2000.

Te testigoetik yuʼun Jehová maba ya kichʼtik chʼichʼ, melel schʼuunej koʼtantik te bitʼil te ley yuʼun Dios ta swenta te chʼichʼe, maba ya xjuʼ ta jelel ta swenta te bin-nax ya snop te ants winiketike. Pero bayal jojkʼoyel lokʼemik ta swenta te bin-utʼil ta ora ini ya xjuʼix ta kʼejel sok ya xjuʼix ta xatiklanel te chanchajp yip te chʼichʼe. Kʼalal te j-abat yuʼun Dios ya snop teme yabal yichʼ te chʼichʼ o te maʼuke, ma jaʼuknax ya skʼan snop bin lekilal ya sta yuʼun o bin wokoliletik ya sta. Ya skʼan ya snop te bin ya yal te Biblia sok te bin-utʼil ya xjuʼ ya yutsʼin te bitʼil lek yiloj sba sok te Diose.

Swenta yuʼun ya xkʼot ta koʼtantik bin yuʼun mukʼ skʼoplal, akʼa kiltik te bin ya yal te Biblia, bin kʼoemik ta pasel sok bin ya yal te doctoretik.

Te Jehová la yalbey te Noé te mukʼuk skʼoplal ya yichʼ ilel te chʼichʼe (Génesis 9:​3, 4). Te leyetik te la yakʼ te Dios ta stojol te lum yuʼun Israel la yakʼ ta ilel te chʼultesbil te chʼichʼ te kʼalal la yal: «Machʼayuc winiquil ta sna Israel o jyanlum te nahinem ta awohlilic te ya sweʼ chʼichʼ, ma lecuc coʼtan yuʼun te machʼa ya sweʼ chʼichʼ». Te israeletik te maba ya schʼuunik te ley yuʼun Dios ya yutsʼin te yantike, jaʼ yuʼun te Dios jich la yal: «Ya me jloqʼues ta yohlil te slumale» (Levítico 17:10). Ta patil ta jun tsoblej te la spasik te jpuk-kʼopetik sok ancianoetik ta Jerusalén, la yalbeyik skʼoplal te manchuk ya jweʼtik te chʼichʼe. Te spʼajel te yichʼel chʼichʼ jaʼ pajal sok te spʼajel te mulwej sok te yichʼel ta mukʼ lokʼombaetike (Hechos 15:28, 29).

¿Bin ya skʼan ya yal te manchuk ya yichʼ tuuntesele? Te jchʼuunjeletik maba ya sweʼik chʼichʼ sok maba ya sweʼbeyik stiʼbalul chambalam te maba lokʼem te schʼichʼel. Teynix ochem skʼoplal-euk biluk weʼelil te yichʼoj chʼichʼ, jich bitʼil te moronga. Melel teme ya jweʼtik chʼichʼ ya jkʼaxuntaytik te ley yuʼun Dios (1 Samuel 14:32, 33).

Jteb ma spisiluk te ants winiketik ta namey kʼinal, lek ya yilik te ya sweʼik te chʼichʼe, ya jnaʼtik ini ta swenta te bin la stsʼibay te Tertuliano (ta schebal sok yoxebal siglo ta kʼajkʼaleltik). Te Tertuliano la yakʼbey sujtib te bin akʼbot smulinik te jchʼuunjeletik te ya la stuuntesik te chʼichʼe, la yal te ay tsʼumbaliletik te kʼalal ya schap skʼopik ya yuchʼik te chʼichʼe. Jaʼnix jich la yal: «Te machʼatik ay yuʼunik te epilepsia ya yuchʼbeyik schʼichʼel te chambalam te kʼojkeltonax snukʼik ta circo yuʼun jich ya xlekubik-a».

Te jchʼuunjeletik maba lek la yil te costumbreetik-abi (manchukme ay chaʼoxtul romanoetik jajch spasik ta swenta te schamelike). Jich la stsʼibayxan te Tertuliano: «Maba ya kuchʼbeytik schʼichʼel te chambalametik te kʼalal ya jpastik kʼinetik». Te romanoetik la spasik ta prueba teme yuʼun-nix jun yoʼtan-a te jchʼuunjeletik ta swenta weʼeliletik te yichʼoj chʼichʼe. Te Tertuliano jich la yalxan: «¿Bin yuʼun ya jkuytik te ya skʼanbey schʼichʼel ants winik te jchʼuunjeletik teme ya yalik te ya yilayik te schʼichʼel te chambalame?».

Ta jkʼajkʼaleltik chaʼoxtulnax ants winiketik ya snopik o ya snaʼik te ya skʼan ya yichʼik ta wenta te leyetik yuʼun Dios teme te doctoretik ya x-albot te yakuk yichʼik te chʼichʼe. Melelnix-a te testigootik yuʼun Jehová ya jkʼan ya xkuxinotik, pero kʼoem lek ta koʼtantik te ya jchʼuuntik te ley te yakʼoj te Jehová ta swenta te chʼichʼe. ¿Bin smakojbey skʼoplal ta swenta te bintik ya stuuntesik te doctoretik ta ora ini?

Te kʼalal jajch yichʼik otsesbeyel chʼichʼ ta schial te ants winiketik te kʼalal laj te Segunda Guerra Mundial, te testigootik yuʼun Jehová la kiltik te yak ta skontrainel te ley yuʼun te Dios sok jichnix ya kiltik ta ora ini. Pero te bin-utʼil ya xpoxtaywanik yak ta jelonel. Ta kʼajkʼal ini jteb ma spisiluk te machʼatik ya yichʼik otsesbeyel chʼichʼ ta schialik maba ya yichʼikix te mero chʼichʼe, melel jaʼ ay ya yichʼikix te chanchajp yip te chʼichʼ jaʼ te, 1) glóbulos rojos, 2) glóbulos blancos, 3) plaquetas sok 4) plasma. Chikan bin-utʼil ay te machʼa ay ta chamele, te doctoretik ya yilik teme jaʼ lek te ya yichʼik te glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas o plasma. Ta chanchajp yip te chʼichʼ ay jchajpnax ya stuuntesik ta stojol bayal jchameletik. Te testigoetik yuʼun Jehová jamal kʼoem ta koʼtantik chikan teme ya kichʼtik te mero chʼichʼe o ya kichʼtik jun ta schanchajpal te yip te chʼichʼe, ya skontrain te ley yuʼun Dios. Te bitʼil ya jchʼuuntik te bin ya yal te Biblia skanantayejotik ta bayal, jich bin-utʼil ta swenta te chameletik bitʼil hepatitis sok sida te ya xjuʼ ta tael ta chʼichʼ.

Te bitʼil ya xjuʼ ta xatiklanel te chanchajp yip te chʼichʼe, ya xjuʼ ya jojkʼoybey jbatik te jojkʼoyeletik ini ¿bin utʼil ya yichʼ tuuntesel sok bin ya skʼan ya jnaʼtik te j-abatotik yuʼun Dios te kʼalal ay bin ya jnop ya jpastik ta swenta abi?

Bayal bintik smakoj te chʼichʼe, jich bitʼil te plasma te yichʼoj 90% jaʼ, sok ay bayal yichʼoj hormonas, sales inorgánicas, enzimas sok nutrientes, te tey lokʼem-a te minerales sok azucares. Te plasma jaʼnix jich yichʼoj te bintik ya yakʼ xtonob te chʼichʼe, sok yichʼoj proteínas jich bitʼil te albúmina sok anticuerpos te ya spoxtay chaʼoxchajp chamel. Te doctoretik te ya snaʼik ta leke, ya stuuntesik te proteinaetik te lokʼem ta plasma. Jich bin-utʼil te machʼatik ma xmajk ta ora te schʼichʼelike ya yotsesbeyik te factor de coagulación VIII. Jaʼnix jich te kʼalal ay machʼa ya stsakot ta tulan chamel, ya yichʼ julel sok jaʼ ya x-akʼbot te gammaglobulina, te yichʼoj anticuerpos te lokʼesbil ta plasma yuʼun ants winiketik te poxtaybilik ta lek te ma stsakotik ta biluk chamel. Ay yantikxan proteinaetik te yichʼtiklanoj te plasma te ya stuuntesik te doctoretike, pero te bin la kalbeytikix tal skʼoplal ya yakʼ kiltik te bitʼil jchap te bin yichʼoj te chʼichʼe, jich bin-utʼil te plasma yakto xjuʼ ta xatiklanel-euk. *

Jich te bin-utʼil ya xjuʼ ta xatiklanel lokʼel o ya yichʼik lokʼesel te bintik yichʼoj te plasma, jaʼnix jich ya xjuʼ ta pasel sok te oxchajpxan yip te chʼichʼe (te glóbulos rojos, glóbulos blancos sok plaquetas). Jich bitʼil ta glóbulos blancos ya yichʼ lokʼesel jxujtʼuk tey-a te interferones sok te interleuquinas, te jaʼ proteínas te ya yichʼ tuuntesel ta swenta infecciones virales sok biluk ta chajp cáncer. Te bintik yichʼoj te plaquetas ya slokʼesik jxujtʼuk yuʼun jich ya xmajk-a te ejchene. Yak ta lokʼel poxetik te ay yichʼoj te bintik xatiklanbilix lokʼel ta mero chʼichʼ, sok te tratamientoetik ini ma puersauk ya yichʼ otsesel ta jchialtik te mero chʼichʼ o te chanchajp yip te chʼichʼe, ta tratamientoetik ini ay yichʼojik otsesbeyel jxujtʼuk te bin xatbilix lokʼel ta yip te chʼichʼe. Jich yuʼun ¿yabal xjuʼ ya kichʼtik tratamientoetik te banti ya yichʼ tuuntesel te bin xatiklanbil lokʼel ta chanchajp yip te chʼichʼ te j-abatotik yuʼun te Diose? Ma xjuʼ ya kakʼbeytik sujtib te jojkʼoyele ini. Ta melel te Biblia maba ya yal te bin ya xjuʼ ta pasel ta swenta-abi, jaʼ yuʼun jujuntulotik ya skʼan ya kichʼtik ta wenta te bin ya yalbotik te koʼtantik te pʼijubtesbilix kuʼuntik ta swenta te skʼop Diose.

Ay chaʼoxtul te jkʼaxel ya spʼajik spisil te bintik xatiklanbilix lokʼel ta chanchajp yip te chʼichʼe. Jaʼ ya xtal ta yoʼtanik te ley la yakʼ te Dios ta stojol te israeletik, ta swenta te schʼichʼel chambalametik te kʼalal ya smilike, jich la yichʼik albeyel: «Ya me amal ta lum» te schʼichʼel (Deuteronomio 12:22-​24). ¿Bin yuʼun te ya skʼan ya jnaʼtik stojol ini? Melel te kʼalal ya schajpanik te julel yuʼun gammaglobulina o yantik poxetik te ya yakʼ xtonob te chʼichʼe, lokʼemik tal ta mero chʼichʼ. Jich yuʼun ay chaʼoxtul j-abatetik yuʼun Dios te maba ya skʼan yichʼik te poxetik-abi, jich bin-utʼil ma skʼan te ya yichʼik otsesbeyel ta schialik te mero chʼichʼ o te chanchajp yip te chʼichʼe. Jaʼ yuʼun ya skʼan ya kichʼtik ta wenta te bin ya staik ta nopel o te bin ya x-albot te yoʼtanike.

Ay yantik te yan te bin ya staik ta nopele, jaʼnix jich ya spʼajik te ya yichʼik otsesbeyel ta schialik te mero chʼichʼ, jich bitʼil te glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas o plasma, pero ya skʼanik tratamientoetik te banti otsesbilix jxujtʼuk te bin xatbilix lokʼel ta yip te chʼichʼe. Manchukme ayniwan jtul j-abat yuʼun Dios te ya skʼan ya yichʼ te julel yuʼun gammaglobulina pero maba ya skʼan ya yal-abi te ya skʼan jun julel te lokʼesbil tal glóbulos rojos o blancos. Jich yuʼun, ¿bin yuʼun te ay j-abatetik yuʼun Dios te ya skʼan ya yichʼik jxujtʼuk te bin xatiklanbilix lokʼel ta yip te chʼichʼe?

Te sección «Te bintik ya sjojkʼoyik te machʼatik ya skʼopon te june» te lokʼ ta La Atalaya 1 yuʼun junio ta 1990, la yal te antsetik te yikʼoj yalik ya skʼasesbeyik te proteína te yichʼoj te plasmae. Yuʼun jich maba ya stsakot ta chamel te alal te ay ta schʼujtike. Te kʼalal tsʼakalix te glóbulos rojos yuʼun te alal, te bin yichʼoj te glóbulos rojos ya xkoltayot yuʼun ya yichʼ oxígeno. Jaʼnix jich ay bin yichʼoj te ya xkʼatpʼuj ta bilirrubina sbiil, te ya xkʼax ta placenta sok ta stojol te mamaile, ta patil ya slokʼes. Jaʼ yuʼun ay j-abatetik yuʼun Dios te staojik ta nopel te ya xjuʼ ya yichʼik jxujtʼuk te bin xatiklanbilix lokʼel ta chʼichʼ jich te bin-utʼil ta plasma o ta glóbulos.

Ta swenta te yanyantik te bin ya staik ta nopel o te bin ya x-albot te yoʼtanike, ¿yabal skʼan ya yal abi te maba tulanuk skʼoplale? Maʼuk, tulan skʼoplal. Ta swenta spisil te bin la yichʼix alele, ya yakʼ ta ilel te bin-utʼil te testigoetik yuʼun Jehová ya spʼajik ta jkʼaxel te ya yichʼik otsesbeyel te mero chʼichʼ ta schialik o te chanchajp yip te chʼichʼe. Te bin ya yal te Biblia ta stojol te j-abatetik yuʼun te Dios jaʼ te manchuk ya sweʼik te bin akʼbil swenta milbil majtanil yuʼun lokʼombaetik te manchuk ya sweʼik o ya stuuntesik chʼichʼ sok te manchuk ya yaʼiyik antsiwej o antsinel (Hechos 15:29). Jich yuʼun jujuntul j-abat yuʼun Dios nail ya skʼan ya skʼopon Dios, ya snop ta lek sok ya skʼan ya yichʼ ta wenta te bin ya x-albot te yoʼtan, teme yabal yichʼ te pox te xatbilix lokʼel ta chanchajp yip te chʼichʼe.

Bayal ants winiketik ya skʼanik poxetik te ya xjuʼ ya xlekubtesotik ta ora, manchukme ya xjuʼ ya x-utsʼinbot te skuxlejalik, jich bitʼil poxetik te yichʼoj jtebuk chʼichʼ. Te j-abatotik yuʼun Dios ya kiltik sok ya jtsajtaytik ta lek te bin poxil ya xjuʼ ya kichʼtike sok ya kaltik wokol yuʼun te bitʼil ya spasik tulan te doctoretik yuʼun ya yakʼbotik lekil poxtayel, jaʼnix jich ya kiltik te bin lek o ma lekuk ya xjuʼ ya jtatik ta swenta te tratamiento ya kichʼtike. Pero te kʼalal ya kichʼtik albeyel te lokʼesbil tal jtebuk ta chʼichʼ te tratamiento ya kichʼtike, jaʼ ay ta koʼtantik te bin ya snop te Dios sok jaʼ ya jkʼantik te lek ya yilotik te machʼa yakʼoj te jkuxlejaltike (Salmo 36:9).

Jaʼ jun mukʼul bendición ta stojol te j-abatetik te smukʼulinej yoʼtanik te Jehová jich bitʼil te salmista te jich la yal: «Como ha cʼahcʼal soc mahquilal te Jehová Dios; ha ya yacʼ yutsil-oʼtanil soc utsilal. Ma ba ya sloqʼuesbe te bin lec te machʼatic mayuc bin smulinejic. ¡Jehová te scuentahinej spisil, bayel me yutsil te machʼa smucʼulinejat yoʼtane!» (Salmo 84:11, 12).

[Nota]

[Recuadro]

JOJKʼOYELETIK TE YA SKʼAN YA JPASBEYTIK TE DOCTOR

Teme ya awichʼ operacion o ya awichʼ akʼbeyel jun tratamiento te yichʼoj chʼichʼ, pasa te jojkʼoyeletik ini:

¿Snaʼojbal te doctoretik te testigoon yuʼun Jehová sok te maba ya jkʼan te ya kichʼ otsesbeyel chʼichʼ (jich bitʼil te mero chʼichʼ, glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas sok plasma)?

Pasa te jojkʼoyeletik ini teme te poxil ya awichʼ akʼel pasbil ta plasma, glóbulos rojos, glóbulos blancos o plaquetas:

¿Yichʼojbal pasel te poxil sok te chanchajp te bin yichʼoj te chʼichʼ? Teme jiche, ¿yabal xjuʼ ya achol te bintik yichʼoje?

¿Bin yipal ya yichʼ ichʼel te pox te lokʼesbil tal ta chʼichʼ sok bin-utʼil?

Teme ya kichʼ te poxe, ¿bin wokolil ya xjuʼ ya jta?

Teme ma xkichʼ te poxe, ¿bin yan poxil ya xjuʼ ya kichʼ?

Te kʼalal la kilbeyix skʼoplal ta lek-a, ¿bin-ora ya xjuʼ ya kalbat te bin la jta ta nopele?