Te machʼatik ay ta swenta stojobtesel sok stsitsel te alaletike, jaʼ te meʼil tatiletike. Pero, ay yantik ants winiketik te ya xjuʼ ya xkoltaywanik-euke.

Ta bayal ta pam nasionetik ay jchʼieletik te maʼyuk bayal tiempo ya sjokinik te machʼatik mukʼikixe. Nopa awaʼiy ta swenta ini:

• Te alaletike, jaʼ bayalxan tiempo ya xkʼax yuʼunik ta eskuela te banti jaʼ tsobolxan te alumnoetike, jaʼ maʼyuk bayal ta tul te maestroetik o yantik ants winiketik.

• Te kʼalal ya sujtik bael ta snaik, maʼyuk machʼa nakal ya staik, melel baemik ta aʼtel te smeʼ statike.

• Ay jun informe te la yal te banti Estados Unidos, te machʼatik 8 kʼalal ta 12 yaʼbilalik jaʼ baem ta yoʼtanik stuuntesel te selular o stabletik, sok te ayniwan wakeb ora ta jun kʼajkʼal te ya stuuntesike. *

Jun libro jich ya yal: «Te jchʼieletike, ma jaʼuk ya skʼayinbeyik stalel o skʼanbeyikxan tojobtesel te smeʼ statik, smaestroik o yantikxan. Ta ora ini, jaʼ ya skʼanbeyikix [...] koltayel te sjoʼtakik ta chʼiel» (Hold On to Your Kids).

Kʼasesa tiempo sok te awal anichʼanike

TOJOBTESEL TE YA YAKʼ TE BIBLIA: «Nohptesa te alal ta stojil be, aunque mamalix, ma ba ya yihquitay hilel» (Proverbios 22:6).

Jich stalelik te alaletik te jaʼ ya skʼanik tojobtesel yuʼun te smeʼ statike. Te machʼatik ya yilbeyik skʼoplal ta swenta te bin ya spasik te alaletike, staojik ta ilel te jaʼnix jich te kʼalal jchʼielikix-ae bayaltoxan skʼoplal ta yoʼtanik te smantal te smeʼ statik, ma jaʼuk te yamigotakike. Te maestro yuʼun Psicología Laurence Steinberg, jich la yal ta slibro: «Kʼalal jchʼielix-a te alnichʼane, jaʼtonix bayal skʼoplal ta yoʼtan te bin yilel stalel o te bin ya spas te smeʼ state» (You and Your Adolescent). Jich la yalxan: «Te awal anichʼan te achʼix keremixe bayal skʼoplal ta yoʼtan te bintik ya awalbeye, manchukme ma spisil-ora ya yichʼat ta wenta. Jaʼnix jich ya schʼam yaʼiy te bin ya awalbey, manchukme maba akuerdo ay ta spisil te bintik ya apase».

Jichnanix stalel-a te bayal skʼoplal ta yoʼtan smeʼ stat te alnichʼanetike. Jaʼ yuʼun kʼasesa tiempo sok  te awal anichʼane. Albeya yaʼiy te bintik ya anop ta swenta te bin ya awil o ya awaʼiybey skʼoplale, akʼbeya snop te lekil taleliletik awuʼune sok cholbeya te bintik kʼaxem ta akuxlejale.

Akʼa skoltayat jtul ants winik te lek stalele

TOJOBTESEL TE YA YAKʼ TE BIBLIA: «Te machʼa ya sjoquin te machʼatic pʼij yoʼtanic, ha nix hich pʼij ya xcʼoht» (Proverbios 13:20).

¿Aybal machʼatik ya anaʼbey sba te lek stalelik te ya xjuʼ ya xkʼot ta lekil ejemplo ta stojol te jchʼiel alnichʼan awuʼune? ¿Aybal bin ya xjuʼ ya apas swenta ya skʼasesik tiempo sok? Jaʼnax yuʼun, mame xa akuy te ma jaʼukix ay ta awenta stojobtesel te awal anichʼane. Jaʼnax jun koltayel ya xkʼot ta atojol teme ay machʼa ya xjuʼ ya skoltayat ta stojobtesel, te lek yoʼtan sok te maʼyuk bin-ora ay bin chopol ya spasbeye. Te Biblia ya yalbey skʼoplal jtul jchʼiel kerem te Timoteo sbiile, koltayot ta bayal yuʼun te la sjokin te jpuk-kʼop Pablo. Jaʼnix jich-euk te Pablo koltayot ta bayal yuʼun te la sjokin te Timoteoe (Filipenses 2:20, 22).

Ta kʼajkʼal ini, bayal familiaetik te maba jun-nax ayik, melel ay baemik ta yanyantik lugar ta kuxinel te smamuchik sok te schuchuʼmeʼelike, stajunabik o te yantikxan sfamilia. Teme jich kʼoem ta pasel ta afamiliae, pasa tulan te ya ale te machʼa ay lekil taleliletik yuʼun te ya amulan te jichuk ya stʼunbey stalel te awal anichʼane.