Te bin ya yakʼ jnaʼtik te kuxlejalil
Joytaybilotik ta bintik kuxajtik te ya xchʼiik, ya stij sbaik sok te ya xpʼolik sok jich tʼujbilnax ta ilel yuʼun te lumkʼinale. Ta ora ini, ya jnaʼbeytikix sba ta lek spisil ini. Pero ¿bin ya yalbotik ta swenta te bin-utʼil chiknaj talel te kuxlejalile? Akʼa kiltik.
Jich yilel te ay machʼa spasoj te bintik kuxajtike. Te celulaetik jich kʼoem bitʼil chʼin ladrilloetik te ya spas te bintik kuxajtik. Manchukme kʼax chʼinik bayal bintik ya spasik yuʼun jich kuxajtik-a sok ya spʼolxan sbaik-a. Bayuknax ban ya xjuʼ ta tael, jich bitʼil te levadura te ya xtuun ta spasel pan, jaʼnax jun célula yichʼoj. Pero teme ya yichʼ pajel sok te célula yuʼun te ants winiketik, te célula yuʼun te levadura jich yilel te ma mukʼuk skʼoplal. Pero bayal te bin ya xjuʼ ya spas. Ta yolil te celulaetik yuʼun te levadura tey yichʼojix-a te ADN sok chajpanbil ta lek. Te celulaetik ini ya xat sbaik, ya skʼasesik ta yan sok ya yachʼubtesik te moleculaetik, yuʼun jich kuxajtik-a. Te kʼalal maʼyukix sweʼel-a te celulaetik ini, ya xkejchajik ta aʼtel. Jaʼ yuʼun te levadura te ya yichʼ tuuntesel ta spasel pan, ya xkejchaj ta aʼtel pero ma xlaj te yipe. Ta patil te kʼalal ya schaʼtuuntes te jpas pane, ya xchaʼjajch ta aʼtel te levadurae.
Te cientificoetik bayalix jaʼbil yakik ta spasel estudiar te célula yuʼun te levadura, yuʼun jich ya xkʼot ta yoʼtanik-a te bin-utʼil ya x-aʼtej te célula yuʼun te ants winiketik. Pero bayalto bin ya skʼan ya snopik. Te Ross King profesor yuʼun inteligencia artificial yuʼun te Universidad Tecnológica Chalmers ta Suecia, jich ya yal: «Maʼyuk bayal biologoetik yuʼun ya spasik investigar te bin-utʼil ya x-aʼtej te levadura».
Te bitʼil la kiltikix te bin-utʼil yichʼoj pasel te célula yuʼun te levadura, ¿bin ya awal te jaʼate? ¿Aybal machʼa la spas? ¿Jichnaxbal chiknaj tal te bin kʼax lek yichʼoj pasele?
Te bintik kuxajtik jaʼnax ya xjuʼ ya xchiknaj tal ta kuxlejalil. Te ADN yichʼoj moleculaetik te sbiilinej nucleótidos. Ta jujun célula yuʼun te ants winik yichʼoj 3,200 millón yuʼun nucleótidos. Ta jujunchajp ini yichʼoj pasel ta lek, yuʼun jich te célula ya xjuʼ ya spas enzimaetik sok proteinaetik.
Te cientificoetik ya yalik te manchukme ay bayal ta millón ta chajp nucleotidoetik, mananix kʼan juʼuk yuʼunik spasel jun ADN.
Te bin smelelile, jaʼ te cientificoetik maʼyuk bin-ora juʼem yuʼunik spasel te bintik kuxajtike.
Maʼyuk bin ya spaj te skuxlejal te ants winik. Maʼyuk machʼa yan te ya xjuʼ te ay bin ya spas, te ya snaʼ te bin yaʼiyel ya yaʼiy sba sok te ya xjuʼ ya jmulanbeytik yikʼ sok sbujtsʼ te weʼelil, te bin ya kaʼiytik, te coloretik sok te bintik pastiklanbil. Jaʼnix jich ya xjuʼ ya jchaptik te bin ya jpastik ta pajel chaʼbej sok ya jlebeytik swentail te jkuxlejaltik. Spisil ini ya xjuʼ te ya yakʼ te ya jmulanbeytik yutsilal te jkuxlejaltike.
¿Bin ya awal te jaʼate? ¿Jichnaxbal chiknaj spisil ini yuʼun te ants winiketik ya xjuʼ ya xkuxinik sok ya spʼol sbaik? ¿O jaʼbal jun majtanil yuʼun jtul Jpaswanej te kʼuxotik ta yoʼtane?
