Te bin ya yakʼ jnaʼtik te bintik pastiklanbil
Te astronomoetik chamnax yoʼtanik yuʼun te kʼalal ya yilik te bintik ay ta chʼulchan sok ta Balumilal, ¿bintik staojik ta ilel?
Spisil te bintik ay ta chʼulchan lek chajpanbil. Jun artículo yuʼun te revista Astronomy, jich ya yal: «Te ekʼetik ma jichuknax pujkemik ta chʼulchan». ¿Bitʼil ay-abi? Te cientificoetik ya yalik te jich kʼoem bitʼil «jun be te ma xchiknaj ta ilel» sok te jaʼ tey ya schol sbaik-a te ekʼetik».
¿Bitʼil ay-a te chajpanbil ta lek spisil te bintik pastiklanbile? ¿Jichnaxbal chiknaj tal? Kiltik te bin la yal te Allan Sandage, jtul astrónomo te schʼuunej te ay Dios sok te kʼax naʼbil sba ta siglo veinte.
Jich la yal: «Maba ya jchʼuun te jichnax chiknaj tal te bintik aye, melel kʼax lek pasbilik spisil. Ay machʼa la schiknajtes tal».
Spisil chajpanbil ta lek te bintik ay yuʼun ay kuxlejalil-a. Te jichuk ma chajpanbiluk ta lek te bin ay ta chʼulchan, te cientificoetik ya yalik te Kʼajkʼal spisil-ora yak ta tilel. Pero te kʼax kʼunuk o te kʼax tulanuk te yipe, maʼyuk Kʼajkʼal te jichuke.
Ay yantikxan te bintik ay ta chʼulchan te lek chajpanbilike. Te Anil Ananthaswamy, te ya stsʼibaybey skʼoplal ta swenta te ciencia, ya yal te ayuk yanyantik-a te yip o te leyetik yuʼun te bintik ayike, «te ekʼetik sok te planetaetik maʼyukik te jichuke sok maʼyuk bin kuxul te jichuke».
Ay banti lek ya xjuʼ ya xkuxin te ants winiketike. Te Balumilal leknax chajpanbil, ay yalel sok leknax smukʼul te U yuʼun jich maba ya stij sba-a. Te revista National Geographic, jich ya yal: «Te Balumilal, jaʼnax te banti ya xjuʼ ya xkuxin te ants winiketik». *
Jtul pʼijil winik ya yal te maʼyuk banti jipil te Kʼajkʼal sok te bitʼil namal aye, jich ay kuxlejalil liʼ ta Balumilal. Te nopoluk ayotik sok te yanyantik ekʼetik, maniwan ya xkuxinotik te jichuke. Pero te cientificoetik ya yalik te kʼax lek te banti kuxinemotike.
Te físico Paul Davies te ya snopbey skʼoplal te bintik ay ta chʼulchan sok ta Balumilal soknix te leyetik yuʼune, jich ya yal: «Ma xjuʼ ya jchʼuun yaʼiyel te bitʼil jichnax chiknaj tal te chʼulchan sok te bintik kuxajtike, o te jichnax te kʼot ta pasele. Ta melel mukʼ skʼoplal sok ay swentail te liʼ ayotike». * Te Paul Davies maba ya yal te jaʼ la spas Dios spisil te bintik aye. Pero, ¿bin ya anop-euk te jaʼate? Chikan ta ilel te spisil te bintik ay ta chʼulchan sok ta Balumilal la yichʼ pasel swenta yuʼun ay kuxlejalil-a. Jaʼ yuʼun, ¿mabal snujpʼuk te ya jnoptik te ay machʼa la spase?
^ parr. 8 Te artículo yuʼun te National Geographic maba ya skʼan ya yakʼ ta naʼel te ay jun Dios te la spas te Balumilal sok te ants winiketike. Melel jaʼ ya yalbey skʼoplal te bitʼil kʼax lek chajpanbil te Balumilal yuʼun ya xkuxin-a te ants winiketik.
^ parr. 10 Paul Davies: La mente de Dios (trad. Lorenzo Abellanas Rapun), 1993.
