¿YABAL XJIN TA JKʼAXEL TE BALUMILALE?
Te maretik
TE MARETIK ma jaʼuknax ya yakʼ te jweʼeltik, jaʼnix jich ya yakʼ te bin ya xtuun kuʼuntik ta spasel poxiletik. Jaʼnix jich ya yakʼ te ikʼ ta balumilal sok ya xjuʼ ya slajin te gasetik te ya x-utsʼinwan te jaʼnix spasoj te ants winiketike. ¡Ma jaʼuknax-abi! Te maretik ya skojtesbey skʼixinal te balumilal.
Ya xjuʼ ya xlaj te bintik ay ta mar
Te bitʼil bayal yak ta kʼixnajel te balumilal ya xjuʼ ya slajin te arrecifes de coral, jaʼ te banti ya x-ayin bayal chayetik sok yantikxan te bintik kuxajtik ta mar. Te 25% te bintik kuxajtik ta mar ya xkuxinik ta swenta te arrecifes de coral. Te cientificoetik ya yalik te liʼ ta 30 jaʼbil bael ya xjuʼ ya xlaj te arrecifes de coral.
Te pʼijil winiketik ya yalik te ay bayal millón te chambalametik te ya xkuxinik ta mar ya xlajik ta jujun jaʼbil ta skaj te plástico te ay ta maretik sok te 90% yuʼun te mutetik te ya sle sweʼelik ta mar ay sbikʼojik plástico.
Ta 2022, te António Guterres, secretario yuʼun te Naciones Unidas, la yal: «Kijkitayojtik ta skanantayel te maretik, ‹ta ora ini jaʼ te bin-oranax ya skʼan kanantayel›».
Te balumilal pasbil yuʼun ma xlaj te kuxlejalil
Te maretik sok te bintik kuxajtik tey-a pasbilik yuʼun lekuknax ay sok te manchuk ayuk yabakul, jaʼnax teme te ants winiketik ma schʼojik bael tey-a te bin ya xjuʼ ya yutsʼin. Te libro Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation ya yal: Ilbil te kʼalal ya yichʼ kanantayel xejtʼuk te mar ta swenta te contaminación te ya yakʼ te mukʼul empresaetik «maba ya skom sba te bitʼil ya yachʼubtes sba ta stukel». Kiltik cheʼoxebuk ejemplo:
-
Ay chʼin chanetik te fitoplancton sbiil te jaʼ ya stuuntes sok ya slajin te dióxido de carbono, te jaʼniwan te gas te ya yakʼ xkʼixnaj te balumilal. Te fitoplancton jteb ma spisil ya slajin te dióxido de carbono jich bitʼil ya spas te teʼetik sok yantik jaʼmaletik.
-
Ay microbioetik te jaʼ ya sweʼik te chayetik te lajemikix, jich maʼyuk yabakul te maretik. Ta patil yantik chambalametik ya sweʼik te microbioetik ini. Jich bitʼil ya yal jun página ta Internet ta swenta te maretik te sbiilinoj Smithsonian Institution, «te bitʼil jich ya xkʼot ta pasel, jaʼ ya skoltay te maretik yuʼun lekuk ay sok te manchuk ay yabakul».
-
Bayal chambalametik te ayik ta mar jaʼ ya slekubtesik te bol jaʼ ta lekil jaʼ, te ya xtuun sok ma yutsʼin te coraletik, te chayetik sok yantik chambalametik te kuxulik ta mar.
Te bin yalojik te ya xjuʼ ya yichʼ pasel
Teme ya jtuuntestik bolsaetik sok botellaetik te bayal buelta ya jtuuntestik, ya xkoltaywanotik yuʼun maʼyuk bayal plástico ya xbajt ta maretik.
Te manchuk ya xkʼot te kʼaʼpal ta maretik, maba puersa te ya yichʼ lekubtesel te jichuke. Jaʼ yuʼun te pʼijil winiketik ya yalik te manchuk ya jtuuntestik te bolsaetik te jun-nax buelta ya yichʼ tuuntesel, jaʼuk ya jtuuntestik te bolsaetik sok yantikxan te ya xjalajik.
Pero ma tikʼuk-abi. Achʼtonax te organización te ya skanantay te lum kʼinal ta jun-nax jaʼbil la stsob 8.300 tonelada kʼaʼpal te la sten lokʼel te maretik ta stiʼil ta 112 nacionetik. Pero maba jaʼnax-abi te kʼaʼpal te yax kʼot ta maretik kʼaxemtoxan-a.
Ta swenta te maretik, te revista National Geographic ya yal «te bin bolobenix ta maretik maniwan ya xjuʼix ta chajpanel». Sok ya yalxan: Te chambalametik te ayik ta mar «yakik ta utsʼinel yuʼun ta skaj te bin ya spas te ants winiketik ta swenta sleel stakʼinik. Ma stojiluk te jich ya yichʼ pasbeyel».
Ay bintik ya xjuʼ ya jmaliytik. ¿Bin ya yal te Biblia?
«Nojel ta lumqʼuinal te bintic apasoje. Tey ay a te mar te mucʼ sjamalil soc snahtil, ta banti ma ahtaybaj ya xbehenic te bintic cuxajtic, mucʼ biqʼuitetic» (Salmo 104:24, 25).
Te Jpaswanej kuʼuntik la spas te maretik yuʼun ya xjuʼ ta slekubtes sba ta stukelik. Nopa awaʼiy ini: teme te Jpaswanej ya snaʼbey sba ta lek te mar sok te bintik kuxajtik tey-ae, ¿mabal yakuk xjuʼ yuʼun te ya slekubtes te bin boloben ta maretik? Ilawil te artículo «Te Dios yaloj ta jamal te ya slekubtes te Balumilale» te ay ta página 15 ta revista ini.
