•  ¿Mi ta melel skʼan xibakub?

•  ¿Kʼusi xuʼ jpas yoʼ xibakube?

•  Li kʼusi xuʼ xapase

•  Li kʼusi tsnopik yan kerem tsebetike

 Junantik kerem tsebetike chalik ti tskʼan la chbakubike, pe...

•   ... ep buchʼutik jaʼ noʼox ta skoj ti mas tsots skʼoplal chilik li spat xokonike mu jaʼuk li xkuxlejalike. Sventa xbakubik ta anile, oy kʼusitik «chlik spasik». Junantike muʼyuk xa lek chveʼik o tsbikʼik pastiyaetik. Pe taje muʼyuk chkoltaatik-o xchiʼuk xuʼ oy kʼusi xibal sba xkʼot ta stojolalik.

   «Junantik tsebetike tstsʼikik viʼnal sventa mas anil chbakubik. Pe kʼalal jech tspasike, xuʼ jaʼ mas anil chjupʼik-o, vaʼun li jbekʼtaltike mu ta aniluk chlekub yan velta» (Hailey).

•   ... ep buchʼutik ti mu persauk xbakubike. Jaʼ noʼox te-o li yalalike, pe ta skoj ti tskoʼoltas sbaik xchiʼuk li yamigotakik o li buchʼutik chlokʼ ta television o ta revistaetik ti «solel bakik tajeke», jupʼem xa chaʼi sbaik li stukike.

   «Kʼalal 13 toʼox jabilale, ta jkoʼoltas tajek jba xchiʼuk li kamigatake. La jnop ti mas to lek chiyilikun mi mas to xikoʼolaj xchiʼukike, jaʼ xkaltik, m jichʼilun tajek kʼuchaʼal jtel teʼe» (Paola).

 Pe oy onoʼox kerem tsebetik ti skʼan xbakubike. Xi chal jun aʼyej ta sventa li Organización Mundial de la Salude:

•   Mas ta 340 miyon ololetik xchiʼuk chex kerem tsebetik ti chlik ta voʼob kʼalal ta 19 sjabilalike jupʼemik tajek.

•   Li ta sjabilal 1975, kʼajomal toʼox 4% ololetik xchiʼuk chex kerem tsebetik ti chlik ta voʼob kʼalal ta 19 sjabilalik ti jupʼemik tajeke. Pe li ta 2016, kʼot xa ta 18%.

•   Jutuk mu skotoluk li ta mukʼta lumetike, oy onoʼox krixchanoetik ti jupʼemike xchiʼuk ti mu jechuk yalalik kʼuchaʼal sta-oe.

•   Oy onoʼox buchʼutik jupʼemik li ta lumetik ti povreik noʼoxe xchiʼuk jaʼ jech tsnuptanik ek li utsʼ alaliletik ti muʼyuk lek kʼusi tslajesike.

 ¿Bu van jtosukal chapas?

1.   Tsʼiko viʼnal.

2.   Paso ejersisio xchiʼuk lek noʼox sba xaveʼ.

3.   Bikʼan pastiya sventa xabakub.

 Li kʼusi lek xuʼ xapase jaʼ li ta xchibale: Paso ejersisio xchiʼuk lek noʼox sba xaveʼ.

 Yikʼaluk van xabakub ta anil mi chatsʼik viʼnal xchiʼuk mi chavikta slajesel jlomuk veʼliletik o chapas dietae. Pe taje muʼyuk me lek chaʼi abekʼtal, yikʼaluk xajupʼ ta anil xtok mi lik atambe slajesel skotol li kʼusitik nopem onoʼox xavaʼie.

 Pe mi lek lakʼelabae, mas me jun avoʼonton chavaʼi aba xchiʼuk lek noʼox xvinaj li apat axokone. Li doctor Michael Bradleye chal mi ta jkʼantik lek noʼox jkuxlejaltik, ti junuk noʼox koʼontontik xchiʼuk ti mu masuk xij-ipaje, skʼan jpastik-o batel li kʼusi ta jeltik ta jkuxlejaltike. a ¿Ta slajebe? Mi chakʼan chabakube, maʼuk noʼox xanop li kʼusitik chlik avikta slajesele: skʼan xajel li kʼusitik nopem xavaʼi spasele.

 Li Vivliae chal ti skʼan ta spʼisoluk noʼox li kʼusitik skʼan jpastike, taje te smakojbe skʼoplal li veʼele (1 Timoteo 3:11). Jech xtok, li Vivliae jamal chal ti skʼan mu xbat ta koʼontontik li veʼele (Proverbios 23:20; Lukas 21:34). Teuk ta ajol li beiltaseletik taje, vaʼun paso preva liʼe:

•   Kʼelo lek li kʼusi chalajese.

   Mu persauk ti jaʼ xbat ta avoʼonton xchanbel skʼoplale. Pe lek onoʼox ti xachanbe jutuk skʼoplal li kʼusitik xuʼ xalajes sventa ta spʼisoluk noʼox li kʼusitik chalajese. Mi lek noʼox sba li kʼusitik chalajese, muʼyuk me chajupʼ.

•   Pasilano ejersisio.

   Oyuk kʼusi xapas jujun kʼakʼal sventa mu nakauk chotlej xapas. Jech kʼuchaʼal liʼe: jaʼ lek ti xatunes li eskalerae, jaʼ mu xa tunes li elevadore. Mi chakʼan chakom ta tajimol oʼloluk ora ta videojuegoe, jaʼ lek lokʼan ta xanabal jlikeluk.

•   Jaʼ xalajes li kʼusitik lekik sventa abekʼtale.

   Xi chal jun tseb ti Sofia sbie: «Chkakʼ persa ti oyuk-o kuʼun li sat teʼetik o itajetike (verdura). Taje jaʼ tskoltaun sventa mu jlajes li kʼusitik mu lekuk chaʼi jbekʼtale».

•   Kʼun xaveʼ.

   Junantik krixchanoetike anil tajek chveʼik ti mu xa xakʼik venta ti nojik xae. Mu «stsakik ta venta» kʼalal mu xa xa tikʼbe mas xi li xchʼutike. Jaʼ yuʼun, ¡kʼelo lek! nopo mi chbat to asaʼtal yan velta li aveʼele. Te van chavakʼ venta ti muʼyuk chaviʼnaje.

•   Kʼelbo li skaloriaile

   Kʼelbo ta spat o ta svolsail ti kʼu yepal li skaloriail li kʼusitik chamane. Pʼijanme: li reskuʼe, li jeltos panetike, li veʼlil ti oy xepʼuʼale, li kʼusitik oy ep yaskalile xchiʼuk ti oy ep yatsʼamile, ta me xajupʼ-o yuʼun.

•   Ta spʼisoluk li kʼusitik chapase.

   Xi chal Sara ti 16 sjabilale: «La jtikʼ tajek ta koʼonton skʼelel li kaloriaetike, kʼalal noj ta veʼlil chkil li platoe, ¡noj ta numeroetik xa chkil li platoe!». Mu me xa echʼ ta mas skʼelel li kaloriaetike. Xuʼ onoʼox xalajes bateltik.

 Tojobtasel: Albo adoktor ti kʼu yepal avalale. Yuʼun li doktor ti bu chakʼote xojtikinot xa, xuʼ skoltaot sventa xanaʼ li kʼusitik xuʼ xapase.