Mi toj yalel chlokʼ akalifikasion ta matematikae, yikʼaluk van chanop ti skʼan xachan mase. Mi mu xatojob lek ta tajimole, yikʼaluk van chanop ti jaʼ ta skoj ti muʼyuk mas chapas entrenare. Pe ta sventa li chaʼtos kʼusi laj kalbetik skʼoplale yikʼaluk van li kʼusi chtun avuʼune jaʼ ti xavay mase. Jkʼeltik kʼu chaʼal.

•  ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti xavaye?

•  ¿Kʼu chaʼal muʼyuk lek tsʼakal yorail chavay?

•  ¿Kʼusi xuʼ xapas sventa mas lek xavay?

•  Li kʼusi tsnopik yan kerem tsebetike

 Li buchʼutik lek xchanojbeik skʼoplale chalik ti skʼan la xvayik 8 o 10 ora li kerem tsebetike. ¿Kʼu chaʼal tsots skʼoplal ti lek tsʼakal yorail xavaye?

•   Mi lek tsʼakal yorail lavaye, lek julavem ta kʼakʼaltik li achinabe. Kʼalal chijvaye, xkoʼolaj lek ta jmakʼlintik li jchinabtike. Xuʼ skoltaot sventa xlekub akalifikasion, chatojob mas ta tajimol xchiʼuk mas lek tspas avuʼun li atareae.

•   Mi lek tsʼakal yorail lavaye, chlekub atalelal xchiʼuk mas xamuyubaj. Li buchʼutik muʼyuk lek tsʼakal yorail chvayike, xuʼ van xjel noʼox ta anil stalelalik, chat noʼox yoʼontonik xchiʼuk mu lekuk xil sbaik xchiʼuk li yantike.

•   Mi lek tsʼakal yorail lavaye, chatojob mas stsʼotel o stijel karo. Kʼalal laj yichʼ chanbel skʼoplal ta Estados Unidos ta sventa taje, laj yichʼ ilel ti xuʼ van muʼyuk bu lek vayemik kʼalal la snuptanik aksidente li choreferetik ti 16 kʼalal ta 24 sjabilalike. Yan li buchʼutik oy xa van ta 40 kʼalal ta 59 sjabilalike mu jechuk tsnuptanik.

•   Mi lek tsʼakal yorail lavaye, muʼyuk mas cha-ipaj. Kʼalal chavaye, li abekʼtale jaʼo chchaʼmeltsan li selulaetik, tejidoetik xchiʼuk li sbetak achʼichʼele. Mi lek lavaye, xuʼ skoltaot sventa mu xajupʼ ta mas, sventa mu xa stsakot askal chamel, sventa mu xtʼom sbe xchʼichʼel ajol o ti xcham li achinabe.

 Epal kerem tsebetike muʼyuk lek tsʼakal yorail chvayik akʼo mi snaʼojik ti toj ep sbalil mi lek chijvaye. Jech kʼuchaʼal liʼe, xi chal jun tseb ti Eliane sbie xchiʼuk ti yichʼoj 16 jabile:

 «Li jmaestrakutike la sjakʼbunkutik ta jayib ora chivaykutik. Jutuk mu skotolikuk laj yalik ti ta las 2:00 ta sobe. Yantike laj yalik ti las 5:00 ta sobe. Kʼajom jun laj yal ti ta las 9:30 ta akʼobale».

 ¿Kʼusitik van yakal chchʼay avoʼonton yoʼ mu sobuk xabat ta vayele?

 Li xchiʼinel yantike. «Lek noʼox ta mas yaʼel ti julavemutik ta nax xa akʼobale xchiʼuk ti te noʼox xijkʼelete, mas to kʼalal chijlokʼ ta paseo xchiʼuk kamigotaktik ta akʼobaltike» (Pamela).

 Li kʼusitik oy ta aba spasele. «Lek ta jmoj chkaʼi ti chivaye, pe ta skoj ti ep kʼusitik ta jpase, mu xuʼ kuʼun ti lek tsʼakal yorail xivaye» (Ana).

 Li teknolojiae. «Toj jutuk xa chivay ta skoj ti te noʼox xipikpun xchiʼuk jtelefonoe. Mu xuʼ chkaʼi ti mu jkʼele akʼo mi puchʼulun xa ox ta jtem» (Anisa).

•   ¿Kʼusi chanop ta sventa li vayele? Xi chal li Vivliae: «Mas lek mi ta jkuxtik jlikeluke, jaʼ altik mi ta jmil jbatik ta abtele, yuʼun xkoʼolaj kʼuchaʼal ta jnutstik ikʼ» (Eklesiastes 4:6). Toj jtunel yuʼun jbekʼtaltik ti chijvaye. Mi muʼyuk chavay leke, muʼyuk bu lek chbat ta pasel avuʼun li kʼusitik oy ta abae xchiʼuk muʼyuk bu chakʼupin xkuxel jlikeluk.

•   Akʼo venta kʼusi yakal tsmakot. Jech kʼuchaʼal liʼe, xi xajakʼbe abae: «¿Mi nax xa tajek akʼobal chivay kʼalal te jchiʼuk kamigotake? ¿Mi toj ep jtarea xchiʼuk ep kʼusitik ta jpas ta jna chkaʼi? ¿Mi toj nax akʼobal chivay ta skoj li jtelefonoe o ti tstij jvayele?».

 Nopbo skʼoplal liʼe: Skʼan me xavakʼbe yipal sventa xavikta spasel li kʼusi mu xakʼ vayan leke. Toj ep sbalil chatabe mi pas avuʼune. Xi chal Vivlia ta Proverbios 21:5: «Li kʼusitik snopoj tspas li buchʼutik baxbolike jpʼel skʼoplal lek chkʼot ta pasel».

 Jkʼeltik avil kʼusi chkoltaatik li junantike: oy buchʼutik chalik ti jaʼ la mas lek chvayik ta akʼobaltik kʼalal chvayik jlikeluk ta kʼakʼaltike. Pe oy yantike chalik ti mu xa la x-och lek svayelik mi jech la spasike. Jaʼ yuʼun, kʼelo lek kʼusi ti mas bal chavaʼi li voʼote. Xuʼ skoltaot li tojobtaseletik liʼe:

•   Mu xa epuk kʼusitik xapas kʼalal poʼot xa chbat vayane. Mi muʼyuk xa ep kʼusitik chanop chapas kʼalal jutuk xa skʼan xabat ta vayele, yikʼaluk van mas anil ch-och avayel.

   «Jaʼ mas lek mi sob noʼox chlaj avoʼonton spasel li atareatak xchiʼuk li kʼusitik oy ta aba spasele; jech muʼyuk xa kʼusi chavul-o avoʼonton kʼalal jaʼ-o xa yorail chbat vayane» (María).

•   Kak xa noʼox oyuk kʼusi xapas. Maʼukuk spasot ta mantal li kʼusitik skʼan pasel chavile, mas lek voʼot xapas ta mantal, jech xuʼ lek tsʼakal yorail chavay.

   «Skʼan xivay 8 orauk jujun kʼakʼal. Jaʼ yuʼun, mi persa skʼan mas sob chijulav junuk kʼakʼale, ta jchap ta jayib ora skʼan xbat vaykun» (Vincent).

•   Jechuk-o me xapas batel. Oy jrelojtik ta jbekʼtaltik, pe jaʼ noʼox me lek ta xtun mi baʼi ta jchanubtastike. Li buchʼutik xchanojbeik skʼoplale chalik ti jaʼ la mas lek mi jmoj-o yorail chbat vayan sil akʼobale xchiʼuk ti jech jmoj-o yorail chajulav ta yokʼomale. Paso preva avil junuk u, vaʼun chavakʼ venta ti mas lek chavaʼi abae.

   «Mi jmoj-o yorail chbat vayan sil akʼobale, mas lek xkuxoj ajol kʼalal mi lajulave. Vaʼun, mas lek chbat avuʼun li kʼusitik chapase» (Jared).

•   Oyuk noʼox lek yorail avuʼun xachiʼin li avamigotake. Li Vivliae chal ti skʼan oyuk noʼox spʼisol li kʼusi chapase, taje te tsakal skʼoplal li kʼusi chapas kʼalal jaʼo xokolote (1 Timoteo 3:2, 11).

   «Laj xa jchan ti skʼan oyuk noʼox spʼisol ti kʼu sjalil ta jchʼakbe li kʼusitik ta jpaskutik xchiʼuk kamigotak ta akʼobaltike. Yuʼun mi muʼyuk jech ta jpajtsan jbae, muʼyuk xa lek tsʼakal yorail chivay» (Rebecca).

•   Akʼo vayuk xkaltik ek li atelefono. Kʼalal jun xa ora skʼan xabat ta vayele, akʼo persa spajtsanel aba skʼelel Internet o pajtsan aba stakbel mensaje li avamigotake. Li buchʼutik chchanbeik skʼoplale chalik ti mu xakʼ vaykutik ta anil li slusal telefono, television o li slusal tavletae.

   «Li jentee tskʼanik ti mu xakux ta kʼakʼal akʼobal ta stakel mensajee. Pe mi chakʼan chakux leke, skʼan me xachʼay ta ajol li atelefonoe» (Julissa).