Toj tsots skʼoplal ti lek sakuk li un kʼox chonetik (insectos) sventa xuʼ xvilik, chmuyik ta butik xchiʼuk ti snaʼik bu oyike. Jech kʼuchaʼal liʼe, mi ikʼ s-antena li un bak xinichʼe, vokol chanav, skʼoponel xchiʼiltak xchiʼuk yaʼibel yikʼ kʼusitik. Jaʼ yuʼun xi chal jun vinik ti chchanbe skʼoplal chonbolometik (Zoólogo) ti Alexander Hackman sbie: «Muʼyuk bu ta jtatik kʼox chonetik ti ikʼik ta ikʼobale». Xi to chal batele: «Li un kʼox chonetike snaʼik kʼuxi ta lokʼesel li ikʼobale».

 Nopbo skʼoplal liʼe: Li Hackman xchiʼuk li xchiʼiltak ta abtele lik skʼelbeik smelolal kʼu yelan ta skus s-antena jchop xinichʼ ti bak xinichʼ sbie (Camponotus rufifemur). Laj yilik ti sventa skus li yun antenae tspas kʼuchaʼal pinsa li yuni kʼobtake, vaʼun te ch-echʼ xjux li s-antenae. Jaʼ tslokʼesbe yikʼobaltak ta mukʼ ta bikʼit. Li pinsa taje, oy smukʼta tsotsiltak ti jaʼ skus komel li kʼaʼep o ikʼobal ti mas mukʼtike. Sventa tskus komel li bu mas bikʼitike, ta stunes jun jachʼubil xkaltik ti mas jichʼil li stsotsiltake o yetake xchiʼuk ti chakʼajtik ti jech snamakil kʼuchaʼal jujun tsotsil li s-antena xinichʼe. Sventa li bu mas xa toj chʼinik o bikʼitike (ti 80 ta velta mas bikʼitik kʼuchaʼal xjichʼlej stsotsil sjol krixchanoe), ta stunes yan jachʼubil xkaltik ti mas to bikʼitik li stsotsiltake o yetake.

 Kʼelo kʼu sba tskus s-antena jun bak xinichʼ

 Li Hackman xchiʼuk li xchiʼiltak ta abtele snopojik ti ep butik xuʼ xichʼ tunel ta favrikaetik li xchanel kʼu sba tskus s-antena li un bak xinichʼe. Jech kʼuchaʼal liʼe, xuʼ van jech xichʼ pasel sventa lek sakuk li butik chichʼ pasel li componentes microelectricos xchiʼuk semiconductores, yuʼun mi ikʼub akʼo mi uni jsetʼuk tajeke xuʼ mu xa xtun-o li kʼusi chichʼ pasele.

 ¿Kʼusi chanop? ¿Mi jech noʼox van kʼataj tal stuk ti kʼu yelan tskʼus s-antena li un bak xinichʼe o mi oy van buchʼu la spas?