Li delfinetike jeltos tajek kʼu yelan chbakʼik o ch-okʼik. Jech xtok, jujukoj kʼalal ch-okʼike chchikintaik kʼu yelan tstakʼ sutel li yechʼomal snukʼik yoʼ snaʼik lek bu chbatik xchiʼuk li kʼusi oy ta spat xokonike. Li sientifikoetike oy ta yoʼontonik spasel junuk makina ti ch-abtej ta yut voʼ xchiʼuk ti jechuk spas yuʼun kʼuchaʼal li delfinetike. Taje jaʼ sventa xkoltaatik ta xchapanel li kʼusitik muʼyuk pasem yuʼun li kʼusitik achʼ meltsanbile. Sventa spasike, jaʼ oy ta yoʼontonik xchanbel li kʼusi tspas li delfín mular o nariz de botella sbie (Tursiops truncatus).

 Nopbo skʼoplal liʼe: Ti kʼu yelan chbakʼ o ch-okʼ li delfinetike jaʼ chkoltaatik yoʼ snaʼik mi oy mukajtik choyetik ta yiʼ li ta yutil nabe xchiʼuk chakʼ venta mi jaʼ jpʼej ton li kʼusi te mukule. Li jchanubtasvanej ta Universidad Heriot Watt ta Edimburgo (Escocia) ti Keith Brown sbie, laj yal ti «jkot delfine xuʼ snaʼ kʼusi yichʼoj junuk lata o yan kʼusi ti te ochem yalel ta yut nabe, xuʼ xakʼ venta mi noj ta voʼ ti chiʼpikʼane o mi muʼyuk. Xaʼi xtok mi te chʼamal yaʼlel junantik tsʼiʼleletik ti lek chiʼike (sirope) o mi jaʼ petróleo. Taje xuʼ spas yuʼunik jech akʼo mi lajuneb metro snamal oy». Junantik sientifikoetike oy ta yoʼontonik smeltsanel junantik aparatoetik ti spas yuʼunik taj eke.

 Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal li delfinetike oy ta yoʼontonik ti xchanbeik kʼu yelan chbakʼik xchiʼuk li kʼusi xuʼ yuʼunik xchikintaele. Jech oxal, la smeltsanik jun kʼox makina ti xaʼi li kʼusitik chbakʼ ta yut nabe. Li makina taje stikʼojik ta jun teltel rovot ti mu sta jun metro snatile, jaʼ jechtik xkoʼolaj kʼuchaʼal jun torpedo. Taje jaʼ sventa xilik xchiʼuk tsaʼik li kʼusitik mukajtik ta yut nabe, jech kʼuchaʼal kavle o tuvoetik xchiʼuk ti mu persauk spikik o stijik sventa xilik kʼusi jaʼe. Li buchʼutik yakʼoj yipalik ta smeltsanel taje snopojik ti xuʼ tstunesik ta mas tsʼakal ek li buchʼutik chabtelanik gas o ti tslokʼesik petróleo ta nabe. Li kʼusi tskʼan chchanbeik li delfine xuʼ xkoltaatik yoʼ xchajik ta kʼelel li kʼusi muʼyuk pasem yuʼun li yan makinaetike. Jech xtok, xuʼ la xkoltaatik yoʼ snaʼik mi oy kʼusi sokem yuʼun li kʼusitik tstunesik ta nabe, jech kʼuchaʼal mi yantik xlaj li yoyaltak li kʼusi tstunesik yoʼ slokʼesik petroleoe xchiʼuk mi lek yakal ch-abtej li tuvoetik bu chbein batel li petróleo tslokʼesik ta nabe.

 ¿Kʼusi chanop? ¿Mi ta kʼunkʼun kʼataj talel o mi oy buchʼu la spas ti kʼu yelan ch-okʼ li delfine?