Li pejerreye jaʼ jun kʼox choy te ta océano Pacífico ti te ta xakʼ stontak li ta tiʼ nab ta California (Estados Unidos) xchiʼuk ta Baja California (México). Li choy taje snaʼoj lek kʼusi ora xchiʼuk kʼusi kʼakʼalil chtonin sventa mu xcham li yalabtake.

 Nopbo skʼoplal liʼe: Li pejerreye jaʼo chtonin oxib o chanib akʼobal kʼalal echʼem xa ox li syijil luna o achʼ lunae, kʼalal jaʼo tsots li yok nabe. Vaʼun, kʼalal ch˗och xa sutel li syukʼlajetel nabe, chpixbat komel ta yiʼ li ston pejerreye, yuʼun mi jaʼo tonin li pejerrey kʼalal skʼan to toʼox jayibuk akʼobal li achʼ luna xchiʼuk li syijil lunae, xuʼ xkuchbat batel ta yiʼ li stone, yuʼun jaʼo tsots tajek yip li nabe.

 Kʼalal jaʼo yorail chtonin li ta yuilal marso xchiʼuk septiembree, jaʼo mas tsots li syukʼlajetel nab li ta akʼobaltike ti jaʼ mu sta li ta kʼakʼaltike. Taje jaʼo chlokʼ talel li choy ta tiʼ nab sventa xakʼ stone. Nom tajek chlokʼ tal li ta tiʼ nabe sventa mu xkuche ochel yan velta kʼalal mi jaʼo tsatsaj li syukʼlajetel nabe.

 Sventa xtonin li pejerreye, tsmala ti akʼo xjipe lokel ta ti nab yuʼun li syukʼlajetel nabe. Kʼalal jaʼo xa ch˗och sutel li syukʼlajetel nabe, li kʼox choye te xa chkom li ta yiʼ ti tʼuxule. Li me choyetike tsjomik te van 5 o 8 sentimetro yiʼ sventa xuʼuk te stikʼ ochel li sneike, vaʼun te chakʼ li stonike. Laje jaʼo chtal jkot o jaykotuk tot choy sventa te xakʼbeik komel s˗espermatosoideik li ston meʼ choyetike. Mi laje, chjoch sba ochel li choy ta voʼe sventa xkuche ochel yan velta li ta syukʼlajetel voʼe.

 Li stontak meʼ choy ti te tikʼil li ta yut yiʼ ti tʼuxule ta kʼunkʼun tspas talel ta choy, pe sventa xvokʼe chtun yuʼun li syukʼlajetel nabe. Jaʼ yuʼun, kʼalal echʼem xa ox chibuk xemana o chanibuk xemanae, kʼalal jaʼo tsots tajek li syukʼlajetel nabe, jaʼo chvokʼ tal li bikʼtal pejerreye.

 ¿Kʼusi chanop? ¿Mi ta kʼunkʼun kʼataj talel o mi oy van buchʼu la spas ti kʼu yelan chtonin li pejerreye?