Kʼalal jaʼo oy kʼusi yakal tspas li avuni kerem ti toj vokol chaʼie, xuʼ van xi chalbote: «¡Mu spas kuʼun! ¡Toj vokol ta pasel! ¡Muʼyuk onoʼox ta jchan spasel!». Xuʼ van ta xkechan xa yaʼi ta skoj ti mu xuʼ yuʼune. Kʼalal te akʼeloj li akereme, xuʼ van chkʼuxubaj ta avoʼonton, pe chakʼan xtok ti akʼo xchan spasele akʼo mi vokol chaʼi. ¿Kʼusi van chapas? ¿Mi chbat akolta ta anil? ¿Mi chavalbe ti tek xa yile? ¿O mi ta van xavalbe ti mu xlubtsaje xchiʼuk ti xuʼ yuʼun spasele?

 Toj tsots me skʼoplal ti jechuk˗o xakoltae. Li totil meʼiletik ti oy kʼusi chakʼbeik sbain spasel li yalab xnichʼnabike xuʼ me jaʼ xkoltaatik-o sventa oyuk kʼusi yan xchanik spasel. Xuʼ xtojobajik mas ta chanvun, ti xmuyubajikuk noʼoxe, ti mu masuk x˗ipajike xchiʼuk ti sta lek yamigotakike. Pe mi muʼyuk kʼusi chakʼbeik spas jutebuk ta skoj ti mu skʼan xil svokol yuʼunike, xuʼ me mu kʼusi xtun˗o chaʼi sbaik, ch˗ipajik ta at˗oʼonton, vaʼun mi la sta svaʼlejike muʼyuk jun yoʼonton chaʼi sbaik.

 Jechuk˗o xachanubtas. Kʼalal oy kʼusi vokol chaʼiik li uni ololetike, oy me kʼusi chchanik spasel kʼalal muʼyuk chlubtsajike. Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal xkuxlejal ololetike laj yakʼik venta ti kʼalal chakʼik persa spasel jtosuk abtelal li buchʼutik mukʼtik xae jaʼ jech chchanik ek li neneʼetik ti naka to mas ta jun jabil yichʼojike. Pe mi chilik ti muʼyuk mas chakʼik persa ta spasel jtosuk abtelal li buchʼutik mukʼtik xae, jaʼ jech chchanik ek li neneʼetike.

 «Xvul ta jol ti vokol laj yaʼiik kʼalal la jchanubtas li chaʼvoʼ jtsebetak sventa xchuk li yakʼil xonobike. Chkakʼbeik 10 o 15 minuto sventa xchuk stukik li xonobike, vaʼun chbat jkoltaik kʼalal chkil ti mu xuʼ yuʼunike. Akʼo mi laj onoʼox yichʼ jayibuk u xchiʼuk ta okʼel la spasik, laj onoʼox xchanik. Mas ox van kʼun ti jaʼuk la jmanbe li xonobil ti chʼabal yichʼoj yakʼile. Li totil meʼilutike skʼan mu xkikta jbatik ta xchanubtasel li kalab jnichʼnabtike, vaʼun muʼyuk ta xikta sbaik ta xchanel ek» (Colleen).

 Muʼyuk me lek mi te xijtijet-o ta spate. Junantik totil meʼiletike xuʼ van mu xakʼik venta ti mu toj lekuk ti kʼu yelan chchanubtas li yalab xnichʼnabike. Yuʼun kʼalal chilik ti oy kʼusi vokol chaʼiik spasel o ti mu spas yuʼun chilike, anil chbat skoltaik sventa mu chopoluk xaʼi sbaik xchiʼuk ti mu svul yoʼontonike. Muʼyuk lek mi jech tspasike. Li jtsʼibajom Jessica Lahey xi laj yale: «Kʼalal chbat jkoltatik ta anil [...] li jkerem o jtsebtik mi oy kʼusi vokol chaʼie xchiʼuk mi muʼyuk chkakʼtik ti spas stuke, xkoʼolaj ti xi chkalbetike: mu kʼusi xatun˗o, mu kʼusi spas avuʼun xchiʼuk mu jpat koʼonton ta atojolal». a ¿Kʼusi van xuʼ xkʼot ta pasel? Mi oy kʼusi la snuptan ti vokol chaʼi o ti mu spas yuʼun chile, muʼyuk xa chakʼ persa spasel, yuʼun jaʼ noʼox tsmala ti xkoltaat yuʼun stot smeʼe.

 Chanubtaso ta abtel. Jtos ti kʼuxi xuʼ xachanubtas li avalab anichʼnab sventa mu xlubtsaje jaʼ ti oyuk kʼusitik xavakʼbe spase, pe tsako me ta venta li sjabilale. Jech kʼuchaʼal liʼe, li ololetike xuʼ xkoltavanik ta stʼujel li kʼuʼil ti skʼan chukʼele xchiʼuk ti skʼej li yixtolike. Li buchʼutik mas xa mukʼtik jutuke xuʼ skʼejik li kʼusitik laj yichʼ manele, ti stsobik li kʼaʼepe, ti xakʼik ta mexa li kʼusitik chtun sventa chijveʼe xchiʼuk ti stsobik li kʼusitik ch-ikʼub sventa sukʼike. Pe li buchʼutik staoj xa lek svaʼlejike xuʼ me oy kʼusitik yan xlik sbainik spasel: xchʼubael, smeltsanel xchiʼuk stukʼulanel li kʼusitik oy ta yut nae. Mu van skotoluk alab nichʼnabiletik tskʼupinik spasel taje, pe toj tsots me skʼoplal ti ta sbikʼtalikuk noʼox xichʼik chanubtasel sventa xkoltavanike. Kʼalal jech chichʼ pasele, te chakʼik venta ti oy kʼusitik tsotsik ta pasele. Taje jaʼ chkoltaatik sventa mu xlubtsajik ta anil kʼalal chlik abtejikuk mi la sta svaʼlejike.

 Beiltasel ta Vivlia: «Kʼusiuk tsatsal abtelal chichʼ tabel sbalil» (Proverbios 14:23).

 «Muʼyuk me lek mi jaʼ noʼox chachʼaybe-o yoʼonton avalab anichʼnab li kʼusi chavakʼbe spase. Mu jkʼupintik kʼalal oy kʼusi chij-akʼbat jpastik sventa noʼox ta jchʼay-o koʼontontike, jaʼ jech li ololetik eke. Toj tsots me skʼoplal ti xakʼik venta ti ta melel yakal chkoltavanike. Mi kʼoxik toe xuʼ me xkoltavanik ta skusel li kʼusitik staik ta kusele. Mi yakal chapok avuni karroe, xuʼ van skoltaot li avuni kʼox ta skusel li bu mas pekʼelike. Pe mu me xchʼay xavaʼi ta yalbel ti toj ep sbalil li kʼusi tspase» (Chris).

 Akʼbo yil kʼuxi ta pasel li kʼusi vokol chaʼie. Xuʼ van li avalab anichʼnabe ta anil chlubtsaj kʼalal oy kʼusi mu spas yuʼune. Mi oy kʼusi achʼ yakal chchane, paso liʼe: 1) akʼbo yil kʼuxi ta pasel; 2) koʼoluk xapasik; 3) kʼelo kʼu yelan tspas xchiʼuk koltao mi chtun yuʼun chavile; 4) akʼo xa spas stuk.

 Beiltasel ta Vivlia: «Laj xa kakʼ avilik, jech kʼuchaʼal la jpasboxuke, jaʼ jech skʼan xapasbe abaik ek» (Juan 13:15).

 «Kakʼojkutik lek venta ti skʼan mu xilubtsajkutik sventa jechuk spas li kalab jnichʼnabkutik eke» (Doug).

 Albo ti mu skotoluk velta kun ta pasele xchiʼuk ti oy onoʼox kʼusi mechuk chbat ta pasel yuʼunike. Albo kʼusitik sbalil ataojbe kʼalal muʼyuk laj avikta aba spasel li kʼusi vokol laj avaʼie. Jech xtok, albo ti stalel onoʼox ti oy kʼusi vokol chkaʼitik spasele xchiʼuk ti oy kʼusitik chakʼ jchantik akʼo mi mechuk chbat ta pasel kuʼuntike. Albo yaʼi avalab anichʼnab ti jech-o akʼanoj akʼo mi oy kʼusitik mechuk chbat ta pasel yuʼune. Kʼalal ta jpastik ejersisioe, jaʼ sventa lekuk tsots li jbekʼtaltike. Kʼalal oy kʼusi vokol chaʼiik li avalab anichʼnabik eke, jaʼ chkoltaatik sventa mu xlubtsajik ta anil. Jaʼ yuʼun chaʼa, kʼalal oy kʼusi vokol chaʼi spasel li akerem o atsebe mu me xbat akolta ta anil, jaʼ lek akʼo spas persa stuk xchiʼuk akʼo skʼel kʼuxi ta utel akʼo mi solel vokol chaʼi. Xi chal li livro Cómo triunfan los niños: «Sventa lekuk xatsʼites li akerem atsebe, skʼan jaʼuk xavakʼbe spas li kʼusi anaʼoj ti mu spas yuʼune».

 Beiltasel ta Vivlia: «Toj lec li bochʼo ta sbicʼtal onoʼox ta xcuch yuʼun tsots taqʼuiele [o vokolile]» (Lamentasiones 3:27, Xchʼul Cʼop Jtotic Dios, ta skʼop Chenalhó).

 «Mas lek ti spas stukik li kʼusi vokol chaʼiik li alab nichʼnabiletike, akʼo mi snaʼojik ti xuʼ xkoltaatik yuʼun li stot smeʼike. Vaʼun, chkoltaatik sventa mu xa toj tsotsuk xaʼiik spasel ta mas tsʼakal. Jech xtok, chakʼik venta ti oy sbalil ti muʼyuk laj yikta sbaik spasel li kʼusi vokol laj yaʼiike» (Jordan).

 Mu xavalbe ti toj pʼije, jaʼ lek kʼupil kʼoptao ta skoj ti laj yakʼ persae. Jech kʼuchaʼal liʼe, mu xiʼuk xavalbee: «Toj lek la apas a-eksamen ta skoj ti toj pʼijote». Jaʼ lek ti xiʼuk xavalbee: «Toj lek la pas li a-eksamen ta skoj ti ep lachanunaje». ¿Kʼu yuʼun jaʼ mas lek ti xakʼupil kʼopta avalab anichʼnab ta skoj ti la spasik persae? Li Carol Dwec ti jaʼ maestra ta sicologiae laj yal ti mu lekuk mi jaʼ noʼox ta jkʼupil kʼopta kalab jnichʼnabtik ta skoj ti toj pʼije, yuʼun «xuʼ xchibajik mi oy kʼusi tsots ta pasel chaʼiike o mi mechuk yakal tspasike». Xi to chale: «Mi oy kʼusi lek tskʼan chakʼbeik li yalab xnichʼnabike, skʼan xchanubtasik ti tstabeik sbalil li kʼusi vokol chaʼiik spasele, ti skʼelik ti kʼu yuʼun mu lekuk bat ta pasel yuʼunike, ti xuʼ xmuyubajike xchiʼuk ti ep to kʼusi xuʼ xchanike. Vaʼun li alab nichʼnabiletike chakʼik venta ti mu skotoluk velta lek chbat ta pasel yuʼunike». b

 Beiltasel ta Vivlia: «Kʼalal chichʼ kʼupil kʼoptael li jun krixchanoe, jaʼ chichʼ akʼel-o ta preva» (Proverbios 27:21).