1. ¿Kʼu yuʼun van xuʼ toj tsots ta ventainel li na avie?

«SCOTOL ti cʼusi oy liʼ ta banomile yantic xʼechʼ batel scʼoplal.» (1 Corintios 7:31, Ch.) Taje mas xa ta 1,900 jabil laj yichʼ tsʼibael, pe melel to ti jech yakal chkʼot ta pasel avie. Jech ta melel, yakal chjel batel li kʼusitike, mas to li ta xkuxlejal utsʼ-alalile. Li kʼusi lek toʼox ilbil leʼ xa ta 40 o 50 jabile muʼyuk xa lek ilbil li avie. Ta skoj taje, xuʼ van toj vokol ta ventainel li nae. Manchuk mi jech, mi chichʼ chʼunel batel li tojobtasel chakʼ Vivliae xuʼ xichʼ tsalel li vokoliletike.

2. ¿Kʼusitik chakʼbe svokol ta takʼin li utsʼ-alalile?

² Li ta jkʼakʼaliltike, ep krixchanoetik mu xa junuk yoʼontonik ti mu epuk kʼusi yuʼunike, ti bu jaʼ mas tsots skʼoplal li yutsʼ yalalike. Li balumile ep tajek achʼ pʼolmaletik tslokʼesik xchiʼuk chakʼik ta ojtikinel ta television, ta radio xchiʼuk ta yan kʼusitik, sventa xkʼupij-o yoʼonton li krixchanoetike. Ta skoj taje ta smiyonal noʼox totil-meʼiletik tsmil sbaik ta abtel sventa tsmanik li kʼusitik taje. Ta smiyonal noʼox krixchanoetik xtoke tsots ch-abtejik jujun kʼakʼal sventa chichʼik batel jxutuk vaj ta snaik. Skʼan mas jal ch-abtejik ti mu jechuk toʼox ta voʼnee, bakʼintike chib yabtelik, sventa tstabeik stojol li kʼusi mas chtun yuʼunike. Jlome chmuyubajik akʼo mi jun noʼox yabtelik oy, yuʼun ta buyuk xa noʼox ti toj vokol ta tael abtelale. Ta melel, li xkuxlejal utsʼ-alalil avie mu kʼunuk, pe li beiltaseletik ta Vivliae xuʼ skolta li utsʼ-alaliletik sventa tstabeik lek sbalil li kʼusi oy ta stojolalike.

3. ¿Kʼusi beiltasel laj yal li jtakbol Pabloe, xchiʼuk kʼuxi tskoltautik sventa lekuk chbat kuʼuntik ta sventainel li jnatike?

 ³ Li jtakbol Pabloe ep laj yil svokol ta takʼin. Li kʼusi echʼ ta stojolale lek kʼusi chanubtasat-o, ti chalbe smelolal li ta skarta la stsʼibabe batel li yamigo Timoteoe: «Yuʼun muʼyuc onoʼox jcʼulejaltic ti cʼalal lijvocʼutic liʼ ta banamile. Jech noxtoc muʼyuc cʼusi ta xquichʼtic batel ti cʼalal chijchamutique. Me oy jveʼeltic xchiʼuc jcʼuʼ jpocʼtique, cuxetuc noʼox coʼntontic o» (1 Timoteo 6:7, 8). Melel onoʼox ti skʼan sveʼel xchiʼuk skʼuʼ spokʼ li utsʼ-alalile. Jech xtok skʼan oyuk bu chnaki. Li alab-nichʼnabiletike skʼan xchanunajik. Xchiʼuk skʼan tojel xtok li poxiletik xchiʼuk yan kʼusitike. Ta kʼusuk noʼox, xkʼot-o me li beiltasel laj yal Pabloe. Mi jun noʼox koʼontontik mi oy li kʼusitik chtun kuʼuntike, ti maʼuk li kʼusi tskʼan noʼox koʼontontike, mas me kʼun li kuxlejale.

4, 5. ¿Kʼuxi xuʼ skoltautik ta sventainel na li snopel lek xchiʼuk li xchapel lek baʼyuke?

⁴ Yan beiltasel ti toj jtunele te ta jtatik li ta jun lokʼolkʼop laj yal Jesuse. Xi laj yale: «Mi oy buchʼu junucal avuʼunic ta scʼan smeltsan yaʼi jun natil luchlebale, ¿mi mu baʼyeluc ta xchoti ta snopel cʼu yepal ta xlaj yoʼ jech ta xil mi ta stsuts ti yabtele?», xi (Lucas 14:28, Ch). Li kʼusi laj yalbe skʼoplal Jesuse jaʼ ti akʼo xichʼ chapanel o nopel baʼyuke. Laj xa kiltik ta yan kapitulo ti toj jtunel li beiltasel taje ta sventa li buchʼu tskʼan chnupunike. Kʼalal nupunemik xaʼoxe toj jtunel xtok sventa chichʼ ventainel li nae. Li snopel baʼyele te tsakal skʼoplal ti chichʼ kʼelel xchiʼuk chapel baʼyuk ti kʼuyelan mas lek chichʼ tunesel li takʼine. Mi jech taje li utsʼ-alalile xuʼ tskʼel lek kʼuyelan tslajesik li takʼine, ti tskʼej jutuk stakʼinik sventa kʼusi chtun yuʼunik jujun kʼakʼale o li ta xemanae, xchiʼuk ti mu jechuk tskʼan chkuxiik ti mu xa xtoj yuʼunike.

⁵ Ta junantik lumetike, ti jech chichʼ nopel baʼyuk kʼuyelan chichʼ tunesel li takʼine, te tsakal skʼoplal ti  skʼan stsʼik sba ta xchʼamunel takʼin ti toyol sjol sventa tsmanik kʼusitik ti mu xa toj jtunel yuʼunike. Ta yantike, tskʼan stsʼik sbaik tajek ta stunesel tarjeta de crédito (Proverbios 22:7). Xchiʼuk xtok, jaʼ van skʼan xal ti skʼan jtsʼik jbatik ta smanel kʼusitik ti muʼyuk jnopojtik baʼyele xchiʼuk ti muʼyuk laj kichʼtik ta venta li kʼusitik chtune o li vokoliletik chakʼe. Pe mi baʼyel lek chichʼ nopele chakʼ ta ilel li vokolil ta takʼin chakʼbe li utsʼ-alalil ta skoj li tajimol ta takʼine, li sikʼolajele xchiʼuk li yuchʼel ta mas poxe, xchiʼuk xtok ti skontrainoj li beiltaseletik ta Vivliae (Proverbios 23:20, 21, 29-35; Romanos 6:19; Efesios 5:3-5).

6. ¿Kʼusitik mantal ta Vivlia chkoltaatik li buchʼutik ta povreal kuxulik avie?

⁶ ¿Kʼusi xuʼ xkaltik ta stojolal li buchʼutik povreike? Xuʼ spat yoʼontonik ti j-echʼel be noʼox li vokolil ti oy ta spʼejel Balumile. Li ta achʼ balumil ti chnopaj xa talele, li Jeovae tslajes li povreale xchiʼuk skotol li kʼusitik chopol ti chakʼbe svokol li krixchanoe (Salmo 72:1, 12-16). Yoʼ to mu xkʼot taje, li melel yajtsʼaklomtak Cristoe, akʼo mi toj povreik tajek, muʼyuk bu chʼayem spatobil yoʼontonik, yuʼun xchʼunojik li kʼusi xi yaloj Jeovae: «Muʼyuc chaquictaot, muʼyuc chajcomtsanot». Jaʼ yuʼun, ta sjunul yoʼonton xuʼ xi xal li jchʼunolajele: «Jaʼ Jcoltavanej cuʼun li Cajvale, jech muʼyuc chixiʼ» (Hebreos 13:5, 6). Li avi ti toj ep vokolile, li Jeovae ep kʼuyelan skoltaoj li buchʼutik chichʼik ta mukʼ kʼalal chchʼunik li beiltaseletik yuʼune xchiʼuk ti baʼyel chakʼ ta xkuxlejalik li Ajvalilal yuʼun Diose (Mateo 6:33). Ep buchʼutik xuʼ xalik ti jeche, ti jech chalik ek ti kʼuyelan laj yal li jtakbol Pabloe: «Jchanoj scotol cʼusiuc chtal ta jtojol. Me lec noj jchʼut, me chiviʼnaj, me oy ep cʼusi oy cuʼun, o me toj abul jba, jnaʼ cʼusi chcut scotol». «Ta sventa skotol kʼusitik xuʼ kuʼun ta sventa li buchʼu chakʼbun juʼele.» (Filipenses 4:12; 4:13, NM.)

7. ¿Kʼusi laj yal Jesús ti xuʼ tskoltautik ta sventainel li nae?

⁷ Kʼalal poʼot xaʼox xlaj yabtel ta chol mantal ta balumil li Jesuse, xi laj yale: «Cʼano me achiʼil jech chac cʼu chaʼal cʼux ta avoʼnton abecʼtal atuc», xi (Mateo 22:39). Kʼalal chchʼun li utsʼ-alalil li tojobtasel taje jaʼ me mas kʼun ta ventainel li nae. ¿Buchʼu ti jchiʼiltik mas nopol oy ta jtojolaltik, ti jkʼanojtik xchiʼuk ti jmoj nakalutike? ¿Mi mu jaʼuk li malaliletik xchiʼuk li ajnilaletike, li totil-meʼiletik xchiʼuk li alab-nichʼnabiletike? ¿Kʼuxi xuʼ chakʼik ta ilel ti skʼanoj sbaik li buchʼutik ta utsʼ-alalile?

8. ¿Kʼuxi xuʼ xichʼ akʼel ta ilel kʼanelal li ta utsʼ-alalile?

⁸ Jtos ti kʼuyelane jaʼ ti skotolikuk skolta sbaik ta skʼelel  xchʼubael li nae. Li alab-nichʼnabiletike skʼan chichʼik chanubtasel ti akʼo mu buyuk noʼox xiktaik komel li kʼusitik la stunesike, akʼo mi yixtolik o mi skʼuʼ spokʼik. Xuʼ van chjalijik xchiʼuk vokol chaʼiik skʼiel jujun sob li stasike, pe toj ep tskolta li utsʼ-alalile. Stalel onoʼox ti muʼyuk bu lek chʼubabil bakʼintik li kʼusitike, pe skotolik xuʼ skolta sbaik sventa lek chʼubabil li nae, xchiʼuk ti lekuk kʼejbil xchiʼuk sukʼbil chkom li kʼusitik kʼalal chlaj jujukoj veʼele. Li chʼajubele, ti toj echʼ noʼox ta jkʼuxubin jba jtuktike xchiʼuk ti mu ta slekiluk koʼontontik ta jpastik li kʼusitike, xuʼ xchanik ek li yantik ta utsʼ-alalile (Proverbios 26:14-16). Pe kʼalal xi jmuyubaj noʼox xchiʼuk baxbolutike chmuyubaj yuʼun li utsʼ-alalile. «Chcʼanat yuʼun Dios li bochʼo xcuxet noʼox yoʼnton chaqʼue.» (2 Corintios 9:7.)

9, 10. 1) ¿Kʼusi onoʼox yabtel tspas ta sna li antse, xchiʼuk kʼuxi xuʼ xichʼ koltael? 2) ¿Kʼusi chichʼ alel ti xuʼ xichʼ pasel ta sventa li abtelaletik ta yut nae?

⁹ Ti chkichʼtik ta venta li yantike xchiʼuk ti chi jkʼanvane xuʼ jaʼ mu xlik-o jun tsatsal vokolil ti jaʼ jech oy ta junantik utsʼ-alaliletike. Li meʼile jaʼ onoʼox oy ta sba skʼelel li nae. Jaʼ oy ta sba skʼelel li yalabtake, li xchʼubael smesel snae, li xchukʼel kʼuʼil pokʼile, li smanel kʼusitike xchiʼuk li smeltsanel veʼlile. Ta jlom mukʼtik lumetike stalel onoʼox ti chlokʼik ta abtel ta osiltik li antsetike, ti chchonolajik ta chʼivit o ti yan-o kʼuyelan tskolta sbaik ta sventa li takʼin ta utsʼ-alalile. Li ta lumetik ti muʼyuk toʼox jech nopemike, ta smiyonal noʼox antsetik ti malijemike persa ch-abtejik ta skoj ti tsaʼik kʼusitik chtun yuʼunike. Li ajnilal xchiʼuk meʼil ti tsots ch-abtej ta sna xchiʼuk ta yan bu jotukale sta-o xichʼ kʼupil kʼoptael. Jech kʼuchaʼal li «lequil ants» o ajnilal ti chalbe skʼoplal li Vivliae, mu noʼox xokob. «Mu jechuc noʼox chlaj vaj yuʼun.» (Proverbios 31:10, 27.) Pe taje maʼuk skʼan xal ti jaʼ noʼox stuk skʼan x-abtej ta na li antse. Kʼalal xchaʼvoʼalik ch-abtejik sjunul kʼakʼale, ¿mi stuk noʼox van skʼan spas li kʼusitik ta sna li ajnilale, ti jaʼ chkux yoʼontonik li malalil xchiʼuk li alab-nichʼnabiletike? Moʼoj ta melel (koʼoltaso xchiʼuk 2 Corintios 8:13, 14).  Jech kʼuchaʼal liʼe, mi tsmeltsan veʼlil li meʼile, tstoj van ta vokol mi oy chkoltaat yuʼun li yutsʼ yalale, ti akʼo skolta sbaik ta xlechanel li veʼlile, ti xbatik ta manolajele o ti xchʼubaik jutuk li nae. Ta melel, skotol li utsʼ-alalile xuʼ skolta sbaik ta pasel li abtelal ta nae (koʼoltaso xchiʼuk Gálatas 6:2).

¹⁰ Xuʼ van oy buchʼu xi chale: «Li bu nakalune li vinike maʼuk ta sba spasel li abtelaletik taje». Xuʼ van jech, pe ¿mi mu jaʼuk lek ti jnoptik jutuk ta sventa taje? Kʼalal la slikes utsʼ-alalil li Jeova Diose, muʼyuk laj yal ti jaʼ noʼox ta spas ants li junantik abteletike. Jun velta li yaj-anjeltak Jeovae ay svulaʼanik li Abrahame, jun vinik ti tukʼ yoʼontone, li Abrahame la skolta sba ta smeltsanel li veʼlile xchiʼuk jaʼ la xlechan (Génesis 18:1-8). Xi chtojobtasvan li Vivliae: «Li viniquetique tscʼan jech acʼo scʼan yajnilic ec jech chac cʼu chaʼal cʼux ta yoʼnton sbecʼtal stuquique» (Efesios 5:28). Mi lubem xchiʼuk tskʼan chkux yoʼonton ta bat kʼakʼal li malalile, ¿mi mu van jechuk chaʼi sba ek li ajnilale o yikʼaluk mas to van? (1 Pedro 3:7.) Vaʼun chaʼa, ¿mi mu jaʼuk lek xchiʼuk chakʼ ta ilel ti chkʼanvan li malalil mi chkoltavan ta snae? (Filipenses 2:3, 4.)

11. ¿Kʼusi lek laj yakʼ ta ilel Jesús ti xuʼ xchanik ta jujuntal li ta utsʼ-alalile?

¹¹ Li Jesuse jaʼ li buchʼu mas lek laj yakʼ ta ilel kʼuxi ta lekubtasbel yoʼonton li Diose xchiʼuk ti akʼo muyubajikuk li buchʼutik te xchiʼinojane. Akʼo mi muʼyuk bu xnupun, toj lek xuʼ xchanbeik stalelal li malaliletike, li ajnilaletik xchiʼuk li alab-nichʼnabiletik eke. Xi laj yal ta stojolale: «Ti Xnichʼon cristiano licʼote, mu yuʼunuc tal mozoinvancun; tal cacʼ jba ta tunel ta atojolic», xi (Mateo 20:28). ¡Toj jun yoʼonton li utsʼ-alaliletik ti skotolik jech chakʼik ta ilel li talelal taje!

12. ¿Kʼusi chkʼanbatik yuʼun Jeova li buchʼutik chtunik ta stojolale?

¹² Yan beiltasel ta Vivlia ti xuʼ tskolta li utsʼ-alalile ja li  te tsakal ta 2 Corintios 7:1 ti xi chale: «Tscʼan acʼo me jqʼuel jbatic ta sventa li cʼusi tsoques jbecʼtaltic xchiʼuc coʼntontique». Li Jeovae lek chil li buchʼutik chchʼunik li mantal taje, yuʼun li stuke skʼanoj li buchʼu «muʼyuc cʼusi chopol tspas [o ti sak]» ta yichʼel ta mukʼe (Santiago 1:27). Li sakilal taje chakʼbe slekilal li utsʼ-alalile.

13. ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal li sakilal ta utsʼ-alalile?

¹³ Jech kʼuchaʼal liʼe, li Vivliae chal ti chkʼot skʼakʼalil ti muʼyuk xa kʼusi kʼuxe mi jaʼuk li chameletike. Li vaʼ kʼakʼal taje «mu jbejuc ta na jech chal: “Toj ipun”» (Isaías 33:24; Apocalipsis 21:4, 5). Yoʼ to mu xkʼot ta pasel taje, skotol li utsʼ-alaliletike ta to x-ipajik bakʼintik. Li Pablo xchiʼuk Timoteoe ipajik ek (Gálatas 4:13; 1 Timoteo 5:23). Manchuk mi jech, li doktoretike chalik ti xuʼ jkʼel jbatik sventa mu stsakutik junantik chameletike. Junantik pʼijil utsʼ-alaliletike xuʼ skʼel sbaik ta jlom chameletik kʼalal sakik ta sbekʼtal stakopalike, ta kʼusitik  yuʼunik xchiʼuk li ta mantale. Jkʼeltik kʼuxi (koʼoltaso xchiʼuk Proverbios 22:3).

14. ¿Kʼuxi mu stsakatik-o ta chamel li utsʼ-alalil ta sventa li sakilal ta talelale?

¹⁴ Li sakilal ta mantale te tsakal skʼoplal li sakilal ta talelale. Jech kʼuchaʼal lek nabile, li Vivliae chakʼ tsatsal mantaletik sventa li talelalile xchiʼuk tskontrain li lutsʼbail kʼalal maʼuk snup xchiʼil sbaike. «Mu xuʼ ch-ochic yoʼ bu chventainvan Dios li bochʼotic chmulivajique [...], li bochʼotic ta xmulivajic ta xchiʼil noʼox sbaic ta antsil xchiʼuc ta xchiʼil noʼox sbaic ta vinicale.» (1 Corintios 6:9, 10.) Xchʼunel li tsatsal mantaletik taje toj tsots skʼoplal sventa li yajtsʼaklomtak Cristo ti nakalik li ta balumil avi ti toj sokem xae, yuʼun lek chil li Diose xchiʼuk tskolta ta xchabiel li utsʼ-alaliletik yoʼ mu xkuchik chamel ta sventa lutsʼbail kʼuchaʼal li sidae, li sifilise, li gonorrea xchiʼuk li clamidiae (Proverbios 7:10-23).

15. Alo junuk skʼelobil ta sventa sakilal ta bekʼtal takopalil ti xuʼ chakʼ chamel mi mu xichʼ tukʼulanele, pe ti xuʼ toʼox mu x-ipajike.

¹⁵ Ti ta jkʼel jbatik ta sventa li kʼusi tsokes jbekʼtaltik xchiʼuk koʼontontike chtun sventa mu stsakat ta yan chameletik li utsʼ-alalile. Ep li chameletik taje jaʼ chlik-o ta skoj ti muʼyuk sakilal ta sbekʼtal stakopalike. Jun ti tsots skʼoplale jaʼ li sikʼolajele. Li sikʼolale maʼuk noʼox ta xikʼubtas li jsotʼotʼtike, li jkʼuʼ jpokʼtike xchiʼuk li ikʼe, yuʼun chipajes li krixchanoetike. Ta smiyonal noʼox krixchanoetik chchamik jujun jabil ta skoj li sikʼolale. Nopo avaʼi ta sventa taje, muʼyuk ipajik xchiʼuk muʼyuk ta aniluk noʼox xchamik jechuk li epal miyon krixchanoetik ti lajuk skʼel sbaik ta sventa li kʼusi tsokes jbekʼtaltike.

16, 17. 1) ¿Kʼusi smantal Jeova la skolta li j-israeletik sventa mu staik-o chamele? 2) ¿Kʼuxi xuʼ xichʼ chʼunel ta jnatik li beiltasel ta jtatik ta Deuteronomio 23:12, 13?

¹⁶ Jkʼeltik yan. Leʼ xa ta 3,500 jabile, li Diose laj yakʼbe  Mantal li steklumal Israel sventa chchapanik li yichʼel ta mukʼ Jeovae xchiʼuk sventa xchapan li xkuxlejalik jujun kʼakʼale. Li Mantale chal kʼusitik skʼan tspasik sventa sakikuk noʼox yoʼ mu stsakatik ta jeltos chamel li jteklume. Jun mantale chal ti tskʼan tsmukik komel li yikʼobalik ta spat li skarpanaike, sventa mu xikʼubtas li bu nakalike (Deuteronomio 23:12, 13). Li voʼneal mantal taje toj jtunel to me li avie. Li avie yakal to x-ipajik xchiʼuk chchamik krixchanoetik ta skoj ti mu xchʼunike. *

¹⁷ Ta sventa li Mantal laj yichʼ akʼbel li j-israeletike, li bu ch-atinik xchiʼuk li chʼayobbail yuʼun utsʼ-alalile,  mi te noʼox ta yut na o mi ta panae, skʼan lekuk sak xchiʼuk poxtabiluk. Mi muʼyuk bu pokbil xchiʼuk makbile, xuʼ te chnochi vovetik o usetik xchiʼuk chichʼ batel ta yut na bikʼit chonetik ti chakʼ chamele, xchiʼuk xuʼ chbat yikta komel ta jveʼeltik. Jech xtok, li mukʼtik krixchanoetik xchiʼuk li ololetike, skʼan spok skʼobik kʼalal mi laj yoʼontonik ta chʼayobbaile. Mi mu spok skʼobike, ta me xichʼik batel li bikʼit chonetik ti pakʼal ta snukulilike. Jech kʼuchaʼal chal jun doktora ti likem ta Franciae, li spokel kʼobile «jaʼ jtos ti kʼusi xuʼ lek xichʼ pasel sventa mu xichʼ tael chamel ta chʼutil, ta sventa li yichʼel ikʼe o li ta jnukuliltike».

18, 19. ¿Kʼusitik mantal chichʼ alel sventa lekuk sak li nae, manchuk mi toj povreik?

¹⁸ Melel onoʼox ti mu kʼunuk ta chʼubael li na ti toj povre bu nakal krixchanoetike. Jun krixchano ti xojtikin lek taje xi laj yale: «Ta skoj ti toj echʼem xa noʼox kʼixine toj vokol ta chʼubael li nae. Li epal pukuke toj ep noʼox chikʼubtas li nae. [...] Ta skoj ti ch-epaj li krixchanoetik ta mukʼtik lumetike xchiʼuk ta junantik koloniaetike, xuʼ jaʼ xlik-o chamel. Li ta jteklumetik taje stalel ti xkiltik jamalik drenajee, ti jech xa noʼox bu tokanbil kʼaʼepe, komon chʼayobbailetik ti toj ikʼike, chʼoetik ti xkuchojik chamele, makoʼ xchiʼuk vovetik».

¹⁹ Toj vokol ta skʼelel xchʼubael li na kʼalal jech taje. Akʼo mi jech, oy onoʼox me sbalil ti xkakʼbetik yipal spasele. Li xavon, li voʼ xchiʼuk ti xkakʼ jutuk kipaltike jaʼ mas yalem stojol, jaʼ vokol li smanel poxiletik xchiʼuk li stojol doktoretike. Mi jech ti bu nakalote, ti bu kʼalal xuʼ avuʼune lekuk sak xchiʼuk chʼubabiluk li ana xchiʼuk li avamakʼe xchiʼuk ti mu me jutebuk stsoʼ chonbolometike. Mi ep tspas achʼel li sbelel ana ta yorail voʼe, xuʼ xa latsbe ton o xavakʼbe grava sventa mu xa tikʼ achʼel li ta yut anae. Mi chichʼ tunesel varach xchiʼuk xonobile, xuʼ xichʼ iktael komel ta pana. Xchiʼuk skʼan akʼo mu x-och  yikʼobal li yavil voʼe. Chichʼ alel ti te van chibuk miyon krixchanoetik chchamik jujun jabil ta skoj ti chichʼ tael chamel ta voʼe xchiʼuk ti muʼyuk bu lek kʼelbil li kʼusitik ta nae.

20. ¿Buchʼutik oy ta sba skʼelel li na sventa sakuk noʼoxe?

²⁰ Li meʼile, li totile, li alab-nichʼnabiletike xchiʼuk li jvulaʼaletike jaʼ me oy ta sba skotolik li skʼelel xchʼubael nae. Jun meʼil ta Kenia lum ti oy vaxakvoʼ yalabe xi laj yale: «Skotol xchanojik ti chkoltavanike», xi. Ti lek sak xchiʼuk chʼubabil li jpʼej nae lek skʼoplal yuʼun li utsʼ-alalile. Jech kʼuchaʼal chal jun komkom pʼijil loʼil ta españole, «li povreale muʼyuk skontrainoj sba xchiʼuk li sakilale». Akʼo mi nakalutik ta jun mukʼta kʼupil sba na, ta jun kuarto o ta jpʼej na ti abol noʼox sbae, ti lekuk sak xchiʼuk chʼubabile toj tsots skʼoplal sventa mu x-ipaj li utsʼ-alalile.

21. Jech kʼuchaʼal chal Proverbios 31:28, ¿kʼusi ti chkoltavan sventa oyuk muyubajel li ta utsʼ-alalile?

²¹ Li slivroal Proverbiose xi chalbe skʼoplal li lekil ajnilale: «Jech ta xliquic li yalabtaque, chalic ti toj leque, xchiʼuc toj lec ch-ilat yuʼun li smalale», xi (Proverbios 31:28). ¿Kʼu xa sjalil echʼ ti la jkʼupil kʼoptatik junuk kutsʼ kalaltike? Ta melel, jechutik kʼuchaʼal li nichimetik ta primaverae, ti chnichin kʼalal chtaat ta xkʼixnal Kʼakʼal xchiʼuk voʼe. Li voʼotike, chtun kuʼuntik ek li xkʼixnal kʼupil kʼoptaele. Li ajnilale lek chaʼi ti chtojbat ta vokol yuʼun smalal ta skoj li tsatsal abtel tspase xchiʼuk ti ta slekil yoʼonton tskʼele, xchiʼuk ti chkʼuxubinat yuʼun li smalale (Proverbios 15:23; 25:11). Jech xtok, toj lek ti ajnilale tskʼupil kʼopta li smalal ta skoj li yabtel tspas ta sna xchiʼuk bu ch-abteje. Jaʼ noʼox jech ek li alab-nichʼnabiletike chchʼiik-o batel kʼalal chkʼupil kʼoptaatik yuʼun stot smeʼ ta skoj li yabtel  tspasik ta na, ta chanob vun o li ta tsobobbaile. Ep kʼusitik lek chkʼot ta pasel yuʼun ti ta jtojtik jutuk ta vokole. ¿Mi toj vokol van ta alel ti «Kolaval» xi jchie? Mu vokoluk, pe xuʼ ep stsatsubtasbe yoʼonton li utsʼ-alalile.

22. ¿Kʼusi tskʼan sventa «lec chbat» li utsʼ-alalile, xchiʼuk kʼuxi ta tael?

²² Oy ep srasonal ti mu kʼunuk ta ventainel li nae. Pe, xuʼ lek kʼusi chkʼot ta pasel li ta utsʼ-alalile. Jun pʼijil loʼil ta Vivliae xi chale: «Ta sventa jbijiltic xuʼ lec chijbat junultic ta na; ta sventa lec jnaʼtic snopel lec chbat cuʼuntic», xi (Proverbios 24:3). Li utsʼ-alalile tsta spʼijilal xchiʼuk tsnaʼik snopel lek mi skotolik chakʼbeik yipal ta xchanel xchiʼuk ta yakʼel ta xkuxlejalik li kʼusi tskʼan yoʼonton Diose. Sta-o ti chkakʼbetik yipal stael li muyubajel ta utsʼ-alalile.