1, 2. 1) ¿Kʼusi beiltasel chchʼunik li yajtsʼaklomtak Kristo kʼalal to avie? 2) ¿Kʼuxi tskʼan tslajes jkʼoplaltik li kajkontratike, xchiʼuk kʼusi kʼotem ta pasel?

 LI Jesuse te vaʼal ta stojolal Pilato, ti jaʼ li mas tsots skʼoplal jchapanvanej yuʼunik li judaetik vaʼ kʼakʼale, vaʼun laj yal li jun mantal ti chchʼunik li melel yajtsʼaklomtak Kristo avie. Xi laj yale: «Maʼuk sventa balumil li Ajvalilal kuʼune. Ti jaʼuk sventa balumile la spasik kʼop jechuk li kajtuneltake, sventa muʼyuk xkichʼ akʼel jechuk ta stojolal li judaetike. Pe jech kʼuchaʼal laj kalbote, maʼuk liʼ likem li Ajvalilal kuʼune» (Juan 18:36). Laj yal mantal Pilato ti xichʼ milel li Jesuse, pe mu jaluk ti jech xmuyubaj la spas kanale, yuʼun kʼalal mu toʼox jaluk yechʼele chaʼkuxi li Jesuse. Li ajvaliletik ta sjunul yosilal Romae tskʼan ox tslajesbeik skʼoplal li yajtsʼaklomtak Kristoe, pe jecheʼ noʼox laj yakʼ svokolik. Yuʼun laj xaʼox spukbeik skʼoplal Ajvalilal ta buyuk noʼox li ta voʼnee (Kol. 1:23).

² Kʼalal vaʼanbil xaʼox Ajvalilal li ta 1914, oy ajvaliletik ti tsots sjuʼelike tskʼan tslajesbeik skʼoplal li steklumal Diose. Pe mi junuk buchʼu pasem yuʼun. Ep ajvaliletik xchiʼuk jpolitikoetik xtoke oy tsujvanik sventa jtikʼ jbatik li ta skʼopike. Pe muʼyuk pasem yuʼunik ti chchʼakutike. Avie buyuk noʼox lumal nakalik li buchʼutik tsventain li Ajvalilale. Akʼo mi jech, tsobolutik ti oy kermanotaktik ta spʼejel Balumile xchiʼuk jpʼel-o ta koʼontontik ti muʼyuk ta jtikʼ jbatik ta politikae. Ti lek tsobolutik jkotoltike jaʼ svinajeb ti ch-ajvalilaj li Ajvalilal yuʼun Diose xchiʼuk ti yakal chbeiltasvan, chlekubtasvan xchiʼuk chchabivan li Ajvalil kuʼuntike, li Jesukristoe. ¿Kʼuxi spasoj taje? Li stakʼobile tstsatsubtas xchʼunel koʼontontik. Jkʼelbetik skʼoplal jlomuk ti bu la jpastik kanal ta stojolal ajvalil ta skoj ti ‹muʼyuk te jkʼoplaltik ta balumile› (Juan 17:14).

3, 4. 1) ¿Kʼusi kʼot ta pasel kʼalal ayan li Ajvalilale? 2) ¿Mi yaʼiojbeik onoʼox lek skʼoplal ti mu stakʼ stikʼ sbaik ta politika li steklumal Diose? Albo smelolal.

³ Kʼalal ayanem xaʼox li Ajvalilale, lik jun paskʼop ta vinajel, vaʼun laj yichʼ jipel tal ta Balumil li Satanase (kʼelo Apokalipsis 12:7-10, 12). Jech xtok, lik jun paskʼop ta Balumil ti laj yakʼ ta preva mi jpʼel yoʼonton yakʼoj sba li steklumal Diose. Yuʼun jpʼel ta yoʼontonik ti chchanbeik stalelal li Jesuse xchiʼuk ti muʼyuk te skʼoplalik li ta balumile. Pe ta slikebale mu toʼox xaʼibeik lek smelolal bu to kʼalal smakoj ti mu stikʼ sbaik ta politikae.

 ⁴ Jech kʼuchaʼal liʼe, li svakibal volumen yuʼun Millennial Dawn (La Aurora del Milenio), a ti laj yichʼ pasel ta 1904, la stijbe yoʼonton yajtsʼaklomtak Kristo sventa mu stikʼ sbaik ta paskʼop. Akʼo mi jech, li livroe chal kʼusi stakʼ pasel, mi oy junuk yajtsʼaklom Kristo ti ch-albat ti akʼo x-och ta soltaroale skʼan xakʼ persa sventa spas yan abtelal ti maʼukuk sventa paskʼope. Mi oy buchʼu mu x-akʼbate xchiʼuk ti chtakat batel ta paskʼope skʼan xakʼ persa ti muʼyukuk buchʼu smile. Li Herbert Senior, ti nakal ta Gran Bretaña xchiʼuk ti laj yichʼ voʼ ta 1905, xi laj yalbe skʼoplal li kʼusi yakal toʼox chkʼot ta pasel li vaʼ kʼakʼale: «Mu snaʼ kʼusi tspasik li ermanoetike xchiʼuk muʼyuk jamal lek smelolal mi lek ti xi-ochkutik ta soltaroal akʼo mi mu ximilvankutike».

5. ¿Kʼuxi lik slekubtas kʼusi kaʼiojbetik smelolal li revista Li Jkʼel osil ta toyole ta 1 yuʼun septiembre ta 1915?

⁵ Akʼo mi jech, Li Jkʼel osil ta toyole ta 1 yuʼun septiembre ta 1915, lik slekubtas li kʼusi kaʼiojbetik smelolal ta sventa taje. Ta sventa li kʼusi laj yichʼ alel ta Studies in the Scriptures (Estudios de las Escrituras), xi laj yal li revista taje: «Mu jnaʼtik mi maʼuk skʼan xal ti jtikʼoj jbatik ta paskʼop ti jech ta jpastike». Pe, ¿kʼusi xuʼ spas li jun yajtsʼaklom Kristo mi ch-albat ti tukʼabil chmilat ta skoj ti mu skʼan slap li uniforme xchiʼuk ti mu skʼan spas servisio militare? Xi laj yalbe smelolal li mantal taje: «¿Kʼusi van ti mas leke: mi jaʼ ti chkichʼtik milel ta jpʼejuk sbekʼ tukʼ ta skoj ti tukʼ koʼontontik ta stojolal li J-akʼ Jun Oʼontonal xchiʼuk ti jpʼel ta koʼontontik chkaltik ti ta jchʼunbetik smantal Diose? ¿O mi jaʼ ti chijcham ta skoj ti ta jkoltatik ta alel li ajvalil krixchanoetike, vaʼun ti ta jvalopatintik li chanubtaseletik chakʼ Ajvalil kuʼuntik ta vinajele? Ta melel jaʼ van xuʼ chkaʼitik li baʼyele: jaʼ lek ti xijcham ta skoj ti tukʼ koʼontontik ta stojolal li Ajvalil kuʼuntik ta vinajele». Akʼo mi oy lek srasonal li kʼusi laj yichʼ alele, xi tsuts li mantal taje: «Muʼyuk bu chkalbotkutik ti jechuk xapasike; naka noʼox chkalkutik».

6. ¿Kʼusi chchanubtasutik li kʼusi kʼot ta stojolal li ermano Herbert Seniore?

⁶ Junantik ermanoetike jamal laj yaʼibeik smelolal ti chopol ti ch-ochik ta soltaroale xchiʼuk snaʼojik li kʼusi xuʼ snuptanik ta skoje. Xi laj yal li ermano Herbert Senior ti laj xa kalbetik skʼoplale: «Muʼyuk bu jelel beiltasel chkil ta sventa ti ta jyales sbekʼ tukʼ ta jkot varko [abtel ti maʼuk paskʼope] xchiʼuk ti ta jtikʼ ta junuk tukʼ sventa chtukʼavane» (Luk. 16:10). Laj yichʼ tikʼel ta chukel ta skoj ti mu skʼan spas servisio militar ti jech ch-albat yuʼun sjol yoʼontone. Ta melel, li ermano Herbert xchiʼuk yan chanvoʼ ermanoetik ti mu skʼan spasik servisio militare, te tsakal skʼoplalik xchiʼuk li vaklajunvoʼ ti mu skʼan spasike, ti te kapal xchiʼuk krixchanoetik ta yantik relijione, ti te la stoj smulik kʼuk sjalil li ta chukinab Richmond (Gran Bretaña). Jun kʼakʼale, li Herbert xchiʼuk yantike ta mukul takatik batel ta varko ta Francia. Te albatik ti chmilatik ta tukʼe. Li Herbert xchiʼuk yantike vaʼanatik ta yeloval jtsop soltaroetik sventa chmilatik, pe muʼyuk bu milatik, jelbat li stojol smulike, yuʼun tikʼatik ta chukel lajuneb jabil.

7. ¿Kʼusi laj yaʼibe smelolal steklumal Dios kʼalal lik li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile?

 ⁷ Kʼalal lik li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, li steklumal Jeovae lek jamal laj yaʼibe smelolal li kʼusi skʼan xal ti skʼan mu stikʼ sbaik ta paskʼope xchiʼuk ti kʼusi skʼan spasik sventa chchanbeik stalelal li Jesuse (Mat. 26:51-53; Juan 17:14-16; 1 Ped. 2:21). Jech kʼuchaʼal liʼe, Li Jkʼel osil ta toyole sventa 1 yuʼun noviembre ta 1939, lokʼ jun mantal ti «Mu stikʼ sbaik ta paskʼop» sbie, ti xi laj yale: «Li mantal skʼan xchʼun li jteklum ti spasoj trato xchiʼuk Jeova avie jaʼ ti mu stikʼ sbaik mi jsetʼuk ta paskʼop ta stojolal li mukʼtik lumetik ti oyik ta paskʼope». Li Simon Kraker ti abtej ta tsʼakal li ta smeʼ nail abtelal ta Brooklyn (Nueva York, Estados Unidos), xi laj yal ta sventa li mantal taje: «Laj kaʼibe smelolal ti skʼan junuk yoʼontonik xchiʼuk yan krixchanoetik li yajtuneltak Diose, akʼo mi ch-albatik ti tstsakatik ta kʼope». Ta yorail noʼox kʼot li veʼlil ta mantal taje xchiʼuk koltavan yoʼ chchapan sba li steklumal Dios ta sventa ti chichʼ tsakel ta kʼop ti muʼyuk bu jech ilbil-o ta skoj ti tukʼ yoʼonton ta stojolal li Ajvalilale.

8, 9. ¿Kʼuxi kʼot ta pasel li albil kʼop laj yal jtakbol Juane?

⁸ Li jtakbol Juane laj yal ta jun albil kʼop ti kʼalal jaʼ toʼox laj yichʼ vaʼanel li Ajvalilal ta 1914, li dragon ti jaʼ li Diablo Satanase, ta la skʼan tslajesbe skʼoplal li buchʼutik tsventain li Ajvalilale, ti  tstunes la jun ukʼum ti chlokʼ tal ta yee (kʼelo Apokalipsis 12:9, 15). b ¿Kʼuxi kʼot ta pasel li albil kʼop taje? Leʼtik tal ta 1920, lik yichʼ tsatsal kontrainel li steklumal Diose. Li ermano Kraker xchiʼuk yan epal ermanoetik ta Norteamérica kʼalal jaʼo li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile tikʼatik ta chukel ta skoj ti tukʼ yoʼontonik ta stojolal li Ajvalilal yuʼun Diose. Jech xtok, ti kʼu sjalil li paskʼope, ti kʼu yepal chukajtik ta chukinabetik ta Estados Unidos ta skoj ti mu skʼan stikʼ sbaik ta paskʼop sventa srelijionike jutuk mu skotolikuk jaʼik stestigotak Jeova.

⁹ Li Diablo xchiʼuk xchiʼiltak ta abtele jaʼ tskʼanik ti muʼyuk xa tukʼ yoʼontonik ta stojolal Ajvalilal li buchʼutik tsventaine, mu ventauk ti buyuk nakalike. Ikʼatik batel ta chapanobbailetik xchiʼuk ta stojolal li buchʼutik chalik mi xuʼ xlokʼ ta chukel junuk krixchano ta África, Estados Unidos xchiʼuk Europae. Ta skoj ti jpʼel ta yoʼontonik ti muʼyuk tstikʼ sbaik ta paskʼope tikʼatik ta chukel, majatik xchiʼuk tuchʼbat sbekʼtalik. Li steklumal Dios ta Alemaniae la staik tsatsal kontrainel ta skoj ti mu skʼan xalik «¡Heil Hitler!» xchiʼuk ti mu skʼan xkoltavanik ta paskʼope. Xchapojike te van vakmil stestigotak Jeova tikʼatik ta chukel kʼalal jaʼo tspas mantal li jnazietike xchiʼuk oy van mas ta 1,600 ti likemik ta Alemania xchiʼuk ta yantik lumetike chamik ta skʼob li buchʼutik ch-ilbajinvanike. Akʼo mi jech, muʼyuk pas yuʼun Satanas ti chilbajinbe li steklumal Diose (Mar. 8:34, 35).

10. ¿Kʼusi skʼoplal «li balumile», xchiʼuk kʼuxi skoltaoj li steklumal Diose?

¹⁰ Li albil kʼop la stsʼiba jtakbol Juane laj yakʼ ta ilel ti «balumile» —li kʼusitik oy ta balumil ti snaʼ xrasonajik leke— chuchʼ ochel li kontrainel ti xkoʼolaj ta «ukʼum[e]», ti jaʼ jech tskolta li steklumal Diose. ¿Kʼuxi kʼotem ta pasel li jvokʼ albil kʼop taje? Li sjaylajunebal jabil jelavem tal kʼalal echʼ li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, «li balumile» nopajtik noʼox skoltaoj li buchʼutik tsventain Ajvalilal Mesias ti tukʼ yakʼoj sbaike (kʼelo Apokalipsis 12:16). Jech kʼuchaʼal liʼe, ep snail chapanobbailetik ti chʼunbil smantalike tspakbeik skʼoplal li sderecho stestigotak Jeova ti mu skʼan spasik li servisio militare xchiʼuk ta spasel li kʼusitik snitojbe sba skʼoplal ta sventa li skʼinal vandera xchiʼuk yan kʼusitike. Jkʼeltik baʼyel junantik li kʼusitik jpasojtik kanal ta stojolal ajvalil ti tsotsik skʼoplal xchiʼuk ti jaʼ skoltaoj steklumal Jeova sventa spasik kanale, taje jaʼ skʼoplal li servisio militare (Sal. 68:20).

11, 12. ¿Kʼusitik la snuptanik li ermano Sicurella xchiʼuk Thlimmenos, xchiʼuk kʼusi kʼot ta pasel?

¹¹ Estados Unidos. Li Anthony Sicurella jaʼ jun ta svakvoʼal li ololetik ti jaʼik xa onoʼox stestigotak Jeova li stot smeʼik kʼalal ayanike. Laj yichʼ voʼ kʼalal yichʼoj voʼlajuneb sjabilale. Kʼalal yichʼoj xaʼox 21, ay stsak sbi ti jaʼ xa jcholmantal li bu tstsakik biil sventa soltaroale. Kʼalal echʼ chib jabile, li ta 1950, ay skʼan ti stsakbat yan velta sbi ta skoj ti oy kʼusi mu x-akʼbat spas yuʼun li sjol yoʼontone. Akʼo mi laj yal FBI (Federal Bureau of Investigationʼs) ti muʼyuk kʼusi smul la stabeike, muʼyuk la xchʼam li Departamento de  Justicia. Kʼalal ep xaʼox ta velta yichʼoj chapanele, chapanvan li Tribunal Supremo ta Estados Unidose xchiʼuk la xchʼaybe sbalil li kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li bikʼit chapanobbaile, jech la spakbe skʼoplal li ermano Sicurellae. Taje tun yuʼunik yan jnaklejetik ta Estados Unidos ti muʼyuk tspasik servisio militar ta skoj srelijionike.

¹² Grecia. Ta 1983, li Iakovos Thlimmenos laj yalik ti oy smule, ti muʼyuk la la xchʼun mantal ta skoj ti muʼyuk la skʼan la slap li s-uniforme soltaroetike, vaʼun la stikʼik ta chukel. Kʼalal lokʼ ta chukele la saʼ yabtel ta kontador, pe muʼyuk x-akʼbat yabtel ta skoj ti oy svunal ti tikʼil toʼox ta chukele. Ay ta chapanobbailetik, pe ta skoj ti muʼyuk chapaj te noʼox ta slumale bat skʼan chapanel ta Tribunal Europeo de Derechos Humanos. Li ta sjabilal 2000, li chapanobbail taje, ti oy vuklajunvoʼ jchapanvanejetike, la spakbe skʼoplal li ermanoe, vaʼun jaʼ tun sventa mu xa xichʼik ilbajinel li krixchanoetike. Kʼalal skʼan toʼox jech xkʼot ta nopele, oy toʼox mas ta 3,500 ermanoetik ta Grecia ti oy svunalik ti tikʼilik toʼox ta chukel ta skoj ti muʼyuk tstikʼ sbaik ta paskʼope. Kʼalal kʼot xaʼox ta nopel yuʼunik taje, li Greciae la slokʼes jun mantal ti la xchʼaybe sbalil li kʼusi akʼbil smulinik li vaʼ ermanoetike. Jech xtok, kʼalal laj yichʼ kʼelel yan velta li Constitución ta Greciae, laj yakʼik venta ti oy xa onoʼox jun mantal ti ch-akʼbat sderechoik ta spasel yan servisio skotol li jnaklejetik ta Greciae.

13, 14. ¿Kʼusi xuʼ jchantik xanaʼ ta sventa li kʼusi kʼot ta stojolalik li ermano Stefanov xchiʼuk Bayatyane?

¹³ Bulgaria. Laj yichʼ ikʼel sventa x-och ta soltaroal ta 1994 li Ivailo Stefanov kʼalal balunlajuneb toʼox sjabilale, pe muʼyuk la skʼan ti x-och ta soltaroale o ti tspas yan kʼusitik ti beiltasbil yuʼun soltaroetik ti muʼyuk te tsakal skʼoplal milbaile. Albat ti ch-och ta chukel vaxaklajuneb ue, pe la skʼan chapanel yan velta ta skoj ti oy sderecho sventa ti oy kʼusi mu x-akʼbat spas yuʼun li sjol yoʼontone. Ta slajebal xa une, la skʼanik ti jaʼ xchapanvan li Tribunal Europeo de Derechos Humanos. Ta 2001, kʼalal muʼyuk toʼox chapanbile ta lek noʼox kʼot ta chapel yuʼun li ajvalil ta Bulgaria xchiʼuk li ermano Stefanov. Maʼuk noʼox chʼaybat smul li ermanoe, yuʼun jech chchʼaybat smul skotolik ta Bulgaria mi oy ta yoʼonton tspasik yan servisioe. c

¹⁴ Armenia. Li Vahan Bayatyan tsʼaki li sjabilal sventa ch-och ta persa ta soltaroal ta 2001. d Manchuk mi laj yal ti mu xakʼ sjol yoʼonton spasel li servisio militare, muʼyuk x-ichʼat ta venta ta skotol li chapanobbailetik ta slumale. Albat ti ch-och ta chukel chib jabil xchiʼuk oʼlole, vaʼun och ta septiembre ta 2002, pe lokʼ ta chukel kʼalal lajuneb u xchiʼuk oʼlol toʼox yochele. Kʼalal jech taje bat skʼan chapanel ta Tribunal Europeo de Derechos Humanos, ti albat ti ch-aʼibat li skʼope. Li ta 27 yuʼun oktuvre ta 2009, li chapanobbaile muʼyuk la spakbe skʼoplal li ermanoe. Li kʼusi kʼot ta nopele chpechʼ ta tekʼel yileluk li ermanoetik ta Armenia ti jech yakal tsnuptanik eke. Akʼo mi jech, li chapanobbaile laj yal ti chchaʼkʼel li kʼusi kʼot ta nopel yuʼunike, vaʼun li ta 7 yuʼun julio ta 2011, la spakbe skʼoplal li ermano Bayatyane. Jaʼ to ta sba velta laj yakʼ venta chapanobbail ti oy buchʼutik mu x-akʼbat spas sjol yoʼonton li  servisio militar ta skoj relijione, vaʼun la snopik ti skʼan xichʼ tikʼel ek li ta svunal jderechotik ta snopel kʼusitike, li jol koʼontontike xchiʼuk li jrelijiontike. Li kʼusi kʼot ta nopele maʼuk noʼox chchabibe sderecho li stestigotak Jeovae, yuʼun tstabeik sbalil ta smilal noʼox krixchanoetik ti te nakalik li ta lumetik ti te tsakal skʼoplalik li ta Consejo de Europa. e

15. ¿Kʼu yuʼun muʼyuk tspasik kʼusitik sventa skʼinal vandera xchiʼuk yan kʼusitik li steklumal Jeovae?

¹⁵ Maʼuk noʼox muʼyuk tspasik servisio militar sventa tukʼ yoʼonton chakʼ sba ta stojolal Ajvalilal Mesias li steklumal Jeovae, tspʼajik xtok skotol li kʼusitik te tsakal skʼoplal xchiʼuk li skʼinal vandera o yan kʼusitike. Ti skʼanoj tajek slumalik li krixchanoetike epaj tal, mas to kʼalal echʼ xaʼox li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile. Li jnaklejetik ta epal lumetike tsujatik sventa chalik ti tukʼ chakʼ sbaik ta stojolal li slumalike, tskʼejintaik jun imno o ti tspasik saludar li vanderae. Pe jaʼ noʼox sventa Jeova li ichʼel ta mukʼ chkakʼtike (Éx. 20:4, 5). Ta skoj taje jnuptanojtik epal  kontrainel. Akʼo mi jech, li Jeovae stunesoj ‹balumil› sventa chuchʼ ochel jlomuk li kontrainele. Jkʼeltik junantik noʼox li kʼusitik tsotsik skʼoplal jpasojtik kanal yuʼun Jeova, ta stojolal Kristo, ta sventa li kʼusi laj xa kalbetik skʼoplale (Sal. 3:8).

16, 17. ¿Kʼusi la snuptanik li Lillian xchiʼuk William Gobitas, xchiʼuk kʼusi xuʼ xachan yuʼun li kʼusi kʼot ta pasele?

¹⁶ Estados Unidos. Ta 1940, li stestigotak Jeovae muʼyuk pakbat skʼoplalik yuʼun li Tribunal Supremo ta Estados Unidose, li ta vaxakvoʼik la spasik votare kʼajomal jun la spakbe skʼoplal, sventa li kʼop ti ojtikinbil kʼuchaʼal Distrito escolar de Minersville contra Gobitis. Lillian Gobitas ti lajcheb sjabilale f xchiʼuk li smuk William ti lajuneb sjabilale, muʼyuk la skʼan la spasik saludar vandera mi jaʼuk chalik ti tukʼ chakʼ sbaik ta stojolal slumalik ta skoj ti tskʼan tukʼ-o chakʼ sbaik ta stojolal Jeovae. Jaʼ yuʼun nutsatik lokʼel li ta xchanob vunike xchiʼuk kʼot skʼoplal kʼalal to ta Tribunal Supremo, vaʼun laj yal ti jech chal smantal ajvalil li kʼusi la spas li chanob vune, yuʼun la jaʼ sventa «tsoboluk» li jnaklejetik ta lum taje. Mas to epaj-o kontrainel ta skoj li kʼusi kʼot ta nopel yuʼunike. Nutsatik lokʼel ta xchanob vunik li ololetike, nutsatik lokʼel ta yabtelik li yijil krixchanoetik ti jaʼik stestigotak Jeovae xchiʼuk ep ermanoetike laj yil svokolik ta skoj ti ep buchʼutik tsaʼvanik ta kʼope. Li livro The Lustre of Our Country chal ti «jaʼ mas tsots kontrainel la staik sventa relijion li stestigotak Jeova ta Estados Unidos ta 1941 kʼalal ta 1943 li ta siglo 20».

¹⁷ Pe muʼyuk jal kuch yuʼunik li buchʼutik skontrainojik li Diose. Ta 1943, li snail chapanobbaile la skʼelbe skʼoplal yan kʼop ti xkoʼolaj ta skʼoplal Gobitis, jaʼ li ojtikinbil kʼuchaʼal La Junta de Educación de West Virginia contra Barnette. Taje jaʼ xa pakbat skʼoplal li stestigotak Jeovae. Jaʼ toʼox sba velta ti mu toʼox jaluk yechʼel ti la xchʼaybe sbalil stuk kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li Tribunal Supremo ta Estados Unidose. Kʼalal jech kʼot ta pasele solel jutebaj ta jyalel li kontrainel staoj steklumal Jeovae. Jech xtok, tstsatsub yip sderechoik skotol li jnaklejetik ta Estados Unidose.

18, 19. ¿Kʼusi koltaat sventa tukʼ xakʼ sba li Pablo Barrose, xchiʼuk kʼuxi xuʼ xchanbeik stalelal li yan yajtuneltak Jeovae?

¹⁸ Argentina. Li Pablo xchiʼuk Hugo Barros ti vukub xchiʼuk vaxakib sjabilalike, nutsatik lokʼel ta xchanob vunik ta 1976 ta skoj ti muʼyuk la skʼan la spasik kʼusitik kʼalal tsmuyesik li vanderae. Jun velta li direktorae la xuj o la snetʼ xchiʼuk la smajbe sjol li Pabloe; jech xtok, sventa tsuj xchaʼvoʼalik ti akʼo spasik saludar vanderae o li skʼejintael imno nasionale laj yakʼbe ta stojobil smulik ti chkomik jun ora kʼalal nelem xaʼox li chanune. Xi chvul ta sjol Pablo li kʼusi toj tsots kʼot ta stojolale: «Ti muʼyukuk la skoltaun li Jeovae, muʼyuk kuch kuʼun jechuk ti laj kichʼ sujel sventa mu tukʼuk xkakʼ jbae».

¹⁹ Kʼalal kʼot skʼoplal ta chapanobbailetike, laj yalik ti jech tsnopik ek kʼuchaʼal li chanob vun ti la snutsik lokʼel li Pablo xchiʼuk Hugoe. Akʼo mi jech, laj yichʼ kʼanel ti xichʼ chapanel ta Tribunal Supremo ta Argentinae, vaʼun ta 1979 la xchʼaybe sbalil li kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li bikʼit chapanobbaile. Xi laj yalik li kʼusi kʼot ta  nopel yuʼunik li ta chapanobbaile: «Ti vaʼ yelan akʼbat stoj smulik [ti laj yichʼik nutsel lokʼele], skontrainoj li derecho yaloj smantal ajvalil ta sventa chanune (Mantal 14) xchiʼuk ti oy ta sba ajvalil xakʼ chanubtasel ta primariae (Mantal 5)». Ti la spasik kanal ta stojolal ajvalile la sbalinik te van jmiluk ololetik ti jaʼik stestigotak Jeovae. Jlom ti tsnutsatik xaʼox lokʼele paj skʼoplal, li yantik xtok ti nutsbilik xaʼox lokʼel jech kʼuchaʼal Pablo xchiʼuk Hugoe tikʼatik yan velta ta chanun.

20, 21. ¿Kʼuxi tstsatsubtas xchʼunel avoʼonton li kʼusi kʼot ta stojolal li Roel xchiʼuk Emily?

²⁰ Filipinas. Ta 1990, li Roel Embralinag g ti baluneb sjabilale xchiʼuk li xvix, ti Emily sbi ti lajuneb sjabilale xchiʼuk li jutuk mu 66 yan stestigotak Jeova ti chchanunajike, nutsatik lokʼel ta xchanob vunik ta skoj ti muʼyuk la spasik saludar li vanderae. Li Leonardo ti jaʼ stotik li Roel xchiʼuk Emily laj yakʼ persa ti akʼo xrasonajik li buchʼutik oy yabtelik ta chanob vune, pe mu kʼusi tun-o. Ta skoj ti tsatsaj mase la skʼan chapanel ta Tribunal Supremo. Muʼyuk stakʼinik mi jaʼuk s-abogadoik ti xuʼ xkʼopoj ta stojolalike, jaʼ yuʼun la skʼanbeik ta sjunul yoʼontonik Jeova ta orasion  ti kʼusi stakʼ spasik li utsʼ alalil taje. Kʼalal jech yakal chkʼot ta pasele li ololetike chil svokolik, yuʼun chichʼik kʼexlaltasel yuʼun xchiʼiltakik. Yaloj li Leonardoe muʼyuk tspasik kanal, yuʼun muʼyuk xchanojbe skʼoplal li kʼusitik sventa smantal ajvalile.

²¹ Pe jel li kʼusitik taje, yuʼun lik skolta utsʼ alalil li Felino Ganal, ti jaʼ jun abogado ti abtej toʼox xchiʼuk yan abogadoetik ti lek ojtikinbilik li ta lum taje. Kʼalal lik skʼelbe skʼoplale muʼyuk xaʼox ch-abtej xchiʼuk yan abogadoetik, jaʼ xaʼox stestigo Jeova. Kʼalal la skʼelbe skʼoplal li Tribunal Supremo skotolik la spakbeik skʼoplal li stestigotak Jeovae xchiʼuk la xchʼaybeik sbalil smantalil ti tsnutsvanik lokʼel ta chanune. Yan velta muʼyuk kʼot ta pasel kʼusi tskʼanik li buchʼutik tskʼan ti mu tukʼuk xakʼ sbaik li steklumal Diose.

22, 23. 1) ¿Kʼu yuʼun ep kʼusitik jpasojtik kanal ta stojolal ajvalil ti tsotsik skʼoplale? 2) ¿Kʼusi chakʼ ta ilel ti oy kermanotik ta spʼejel Balumil xchiʼuk ti jun koʼontontike?

²² ¿Kʼu yuʼun ep kʼusitik spasojik kanal ta stojolal ajvalil ti tsotsik skʼoplal li stestigotak Jeovae? Muʼyuk tstsakik ta venta kʼusi chkaltik li jpolitikoetike. Akʼo mi jech, ta jujun lum, ta jujun snail chapanobbailetik, oy jchapanvanejetik ti mu tʼujbiluk chkoltavanike, vaʼun jech xchabiojutik-o tal ta stojolal li ilbajinel chakʼ kajkontratike. Jech xtok, li kʼusi kʼot ta pasele jaʼ koltavanem sventa xichʼ tsakel ta venta li derechoe. Ta melel, li Kristoe jaʼ skoltaojutik sventa jpastik kanal ta stojolal li ajvaliletike (kʼelo Apokalipsis 6:2). ¿Kʼu yuʼun ti jech ta jkʼantik chapanel ta stojolal ajvaliletike? Maʼuk ta koʼontontik ti spasik yan velta li mantaletik yakʼoj ajvalile. Moʼoj, li kʼusi ta jkʼantike jaʼ ti muʼyukuk kʼusi smakutik sventa xijtun-o ta stojolal li Ajvalil kuʼuntike, li Jesukristoe (Ech. 4:29).

²³ Li ta balumil ti chʼakajtik ta skoj kʼopetik sventa politika xchiʼuk ti sokem ta skoj pʼajbaile, li Ajvalil Jesukristoe yakʼojbe bendision li buchʼutik tsventain ti yakʼojik persa muʼyuk tstikʼ sbaik ta politikae. Muʼyuk kuchem yuʼun Satanas ti tskʼan chchʼakutik xchiʼuk tstsalutike. Li Ajvalile stsoboj ta smiyonal xa noʼox krixchanoetik ti mu skʼan stikʼ sbaik ta paskʼope. Toj labal sba ti oy kermanotik ta spʼejel Balumil xchiʼuk ti jun koʼontontike, yuʼun jaʼ jun sprevail ta melel ti chventainvan xa li Ajvalilal yuʼun Diose (Is. 2:4).