Li beiltaseletike jaʼ li kʼusi chal Vivlia ti tsotsik skʼoplal ti jaʼ chakʼ kiltik li kʼusi tsnop Jeovae xchiʼuk ti kʼu yelan chil jtosuk kʼusie. Xuʼ skoltautik yoʼ lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntik akʼo mi muʼyuk junuk mantal ta Vivlia ta sventa li kʼusi ta jnuptantike. Li mantaletik yuʼun Diose jaʼ te lokʼem tal li ta beiltaseletik yuʼune.

▸ Kapitulo 1, parafo 8

Mu baluk noʼox ti ta jchʼunbetik li smantaltak Jeovae, skʼan ti ta sjunuluk koʼonton jpastik xtoke. Li stuke tskʼan ti jchʼunbetik smantal ta skoj ti jkʼanojtike (1 Juan 5:3). Mi jkʼanojtik li Diose xchiʼuk mi jpatoj koʼontontik ta stojolale, jech-o me ta jchʼuntik li tojobtaseletik yuʼune akʼo mi jaʼo vokol chkaʼitik spasel. Jaʼ sventa jlekilaltik mi ta jchʼunbetik smantale, yuʼun chakʼ jmuyubajeltik li avie xchiʼuk xuʼ jtatik epal bendision ta tsʼakal (Isaias 48:17).

▸ Kapitulo 1, parafo 10

Li Jeovae mu jechuk la spasutik kʼuchaʼal li rovotetike. Laj yakʼ ti xuʼ jnop jtuktike, jaʼ xkaltik, kolemutik ta stʼujel li kʼusi ta jkʼan ta jpastike (Deuteronomio 30:19; Josue 24:15). Li kolebal yakʼojbutike xuʼ jtunestik-o yoʼ lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntik. Pe mi muʼyuk bu jkʼel jbatike, xuʼ me chopol jtunestik. Ta skoj ti xuʼ jtʼuj jtuktik li kʼusi ta jkʼan ta jpastike, ta jujuntal skʼan jnoptik mi tukʼ-o chkakʼ jbatik ta stojolal li Jeovae xchiʼuk ti xkakʼbetik yil ti jkʼanojtike.

▸ Kapitulo 1, parafo 12

Li Jeovae yakʼoj mantaletik sventa jnaʼtik kʼu yelan skʼan jpas jtalelaltik. Li mantaletik taje te ta jtatik ta Vivlia xchiʼuk te chakʼ kiltik kʼusi sbalil ta jtatik mi la jchʼuntike; jech xtok tskoltautik yoʼ jlekubtasbetik yoʼonton li Jeovae (Proverbios 6:16-19; 1 Korintios 6:9-11). Tskoltautik  snaʼel ti kʼusi lek o chopol chil Diose. Tskoltautik xtok sventa xijkʼanvan, yoʼ oyuk slekil koʼontontik xchiʼuk ti lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntike. Avie, yantik tsok batel stalelal li krixchanoetike, pe li smantaltak Jeovae muʼyuk jelem-o (Deuteronomio 32:4-6; Malakias 3:6). Mi ta jchʼuntike, muʼyuk me ta jta jvokoltik xchiʼuk jun noʼox me koʼontontik.

▸ Kapitulo 1, parafo 17

Li jol koʼontontike xkoʼolaj ta jun yechʼomal eil ti chalbutik li kʼusi lek xchiʼuk li kʼusi chopole. Jkotoltik yakʼoj jol koʼontontik li Jeovae (Romanos 2:14, 15). Sventa lekuk x-abteje, skʼan jchanubtastik kʼuchaʼal chal li smantaltak ta sventa ti kʼu yelan skʼan jpas jtalelaltike. Jech lek kʼusitik chkʼot ta nopel kuʼuntik xchiʼuk xmuyubaj kuʼuntik li Jeovae (1 Pedro 3:16). Kʼalal mu to kʼusi chkʼot ta pasel kuʼuntike, xuʼ kak spʼijubtasutik li jol koʼontontike o xuʼ chopol xkaʼi jbatik yuʼun ta skoj ti oy kʼusi chopol la jpastike. Xuʼ xkʼunib li jol koʼontontike, pe li Jeovae jaʼ tskoltautik sventa stsatsub. Jun koʼonton chkaʼi jbatik xchiʼuk oy jbalil chkaʼitik kʼalal lek li jol koʼontontike.

▸ Kapitulo 2, parafo 3

Ti jxiʼtaojtik li Diose, jaʼ skʼan xal ti jkʼanojtik ta jyalele xchiʼuk ti chkichʼtik ta mukʼ li kʼusi tsnope, jaʼ yuʼun mu jkʼan ti jpastik li kʼusi chopol chile. Mi jxiʼtaojtik li Diose, jaʼ tskoltautik yoʼ jaʼuk jpastik li kʼusi leke (Salmo 111:10). Jech xtok, tstij koʼontontik ta xchikintael li kʼusi chalbutik Jeovae. Ta skoj ti kichʼojtik tajek ta mukʼe, chlokʼ ta koʼontontik spasel li kʼusi kalojbetik ta jamale. Chjel yuʼun li jnopbentike, mas xa lek kʼusitik ta jpasbetik li jchiʼiltaktike xchiʼuk lekik kʼusi chkʼot ta nopel kuʼuntik jujun kʼakʼal.

▸ Kapitulo 2, parafo 9

Kʼalal oy buchʼu tsutes yoʼontone, jaʼ skʼan xal ti chopol tajek chaʼi sba ta skoj li kʼusi la spase. Li buchʼutik skʼanojik Diose chat tajek yoʼontonik  kʼalal chakʼik venta ti jaʼ la spasik li kʼusi mu jechuk chal smantaltak Jeovae. Kʼalal oy kʼusi chopol ta jpastike, skʼan xijvokolet ta stojolal ti xakʼutik ta pertone. Yuʼun xuʼ xakʼutik ta perton ta skoj ti cham ta jtojolaltik li Jesuse (Mateo 26:28; 1 Juan 2:1, 2). Mi ta jsutes koʼontontik ta melele xchiʼuk mi jpʼel koʼontontik ti muʼyuk xa ta jpastik li kʼusi chopole, xuʼ jchʼuntik ta melel ti chakʼutik ta perton li Jeovae. Vaʼun, mu xa me chopoluk xkaʼi jbatik, jip xa ta koʼontontik li kʼusi kʼot ta pasele (Salmo 103:10-14; 1 Juan 1:9; 3:19-22). Jkʼeltik kʼusi xuʼ jpastik yoʼ mu xa jechuk jpastik ta yan veltae, jiptik lokʼel mi oy kʼusitik chopol ta jnoptike xchiʼuk jaʼuk jpastik li kʼusitik chal smantal Jeovae.

▸ Kapitulo 2, parafo 18

Kʼalal mu sutes yoʼonton ta skoj ti la spas junuk tsatsal mulil li jun ermanoe xchiʼuk ti mu skʼan xchʼam li smantaltak Jeovae, mu xa sta-o ti ermanouk xichʼ ilele, skʼan xichʼ lokʼesel li ta tsobobbaile. Skʼan jchʼak jbatik ta stojolal xchiʼuk mi jaʼuk xa stakʼ jkʼopontik (1 Korintios 5:11; 2 Juan 9-11). Kʼalal chichʼ lokʼesele, sak chkom li sbi Jeovae xchiʼuk chabibil chkom li tsobobbaile (1 Korintios 5:6). Jaʼ jech chichʼ tukʼibtasel yoʼ sutes yoʼonton li jpasmulile xchiʼuk ti sut tal ta stojolal li Jeovae (Lukas 15:17).

▸ Kapitulo 3, parafo 19

Yichʼojutik tajek ta kʼux li Jeovae xchiʼuk oy ta yoʼonton tskoltautik. Jaʼ yuʼun, tsbeiltasutik xchiʼuk tstojobtasutik ta Vivlia. Jech xtok, tstunes yajtuneltak. Ta skoj ti jpasmulilutike, jtunel tajek kuʼuntik ti jech chkichʼtik koltaele (Jeremias 17:9). Kʼalal ta jtukʼulanbetik lek li buchʼu tsbeiltasutike, chkakʼtik ta ilel ti kichʼojtik ta mukʼ li Jeovae xchiʼuk ti ta jkʼan ta jchʼunbetik smantale (Ebreos 13:7).

▸ Kapitulo 4, parafo 2

Ta skoj ti jpasmulilutike, lek xkaʼi ta jtoy jbatik xchiʼuk ti jaʼ noʼox ta jnop jkʼoplal jtuktike. Pe mu lekuk chil Jeova ti jech jpastike, yuʼun tskʼan ti  bikʼituk xkakʼ jbatike. Kʼalal ta jnopbetik skʼoplal kʼu kelantik xchiʼuk kʼu yelan li Jeovae, chkakʼtik venta ti solel bikʼitutik tajeke. Kʼalal te ta joltik taje, jaʼ tskoltautik yoʼ bikʼit xkakʼ jbatik (Job 38:1-4). ¿Kʼu yelan stalelal li buchʼu tstoy sbae? Jaʼ mas xtojob chaʼi sba kʼuchaʼal li yantike. Pe ¿kʼu yelan stalelal li buchʼu bikʼit yakʼoj sbae? Snaʼoj ti oy noʼox spajeb li kʼusitik spas yuʼune, maʼuk ti tsots skʼoplal chaʼi sbae. Kʼalal oy kʼusi chopol chbat ta pasel yuʼune, muʼyuk chkʼexav yalel xchiʼuk tskʼan perton. Chchʼam mi oy buchʼu tojobtasate. Jaʼ tsnopbe skʼoplal li yantike, ti kʼu yelan chaʼi sbaike xchiʼuk li kʼusi chtun yuʼunike. Jech xtok, spatoj yoʼonton ta stojolal Jeova xchiʼuk chchʼun li beiltasel yuʼune (1 Pedro 5:5).

▸ Kapitulo 4, parafo 4

Kʼalal oy buchʼu oy yabtele, jaʼ oy sderecho chal mantal xchiʼuk jaʼ tsnop li kʼusitik skʼan spasele. Pe li buchʼu mas tsots yabtel ta sjunul vinajel balumile jaʼ li Jeovae, yuʼun jaʼ noʼox stuk ti echʼem sjuʼele xchiʼuk jaʼ la spas skotol li kʼusitik x-ayane. Akʼo mi toj tsots yabtel, maʼuk tspas li kʼusi jaʼ sventa slekilal stuke, moʼoj, jaʼ tspas li kʼusi xuʼ jtabetik sbalil jkotoltike. Jech xtok, svaʼanoj jlom krixchanoetik sventa xchabiutik. Jech kʼuchaʼal li totil meʼiletike, li moletik ta tsobobbaile xchiʼuk yakʼoj to spasik mantal li ajvaliletike. Li Jeovae tskʼan ti jchʼunbetik smantal li buchʼutik yakʼojbe yabtele (Romanos 13:1-5; 1 Timoteo 5:17). Pe ¿kʼusi ta jpastik kʼalal tskontrain smantal Dios li kʼusi chal akʼo jpastik li buchʼutik oy yabtelike? Jaʼ ta jchʼunbetik smantal li Jeovae (Echos 5:29). Kʼalal chkichʼtik ta mukʼ li buchʼutik svaʼanoj Jeova yoʼ sbeiltasutike, chkakʼtik ta ilel ti ta jtsaktik ta venta li kʼusi tsnope.

▸ Kapitulo 4, parafo 7

Li moletik ta tsobobbaile jaʼ vaʼanbilik yuʼun Jeova sventa xchabiik li tsobobbaile. Li ermanoetik taje yijik xa ta mantal xchiʼuk xtojobik xa skʼelel li kʼusi sbainojike (Deuteronomio 1:13; Echos 20:28). Jaʼ tskoltautik yoʼ lekuk-o xkil jbatik xchiʼuk li Jeovae, ti junuk noʼox koʼontontike xchiʼuk ti lekuk chapal ti kʼu yelan chkichʼtik ta mukʼ li Diose (1 Korintios 14:33, 40). Sventa xichʼik vaʼanel ta molale, skʼan xchʼunik  jaytosuk mantal ta Vivlia ti laj yichʼ akʼel ta naʼel ta chʼul espiritue. Jech oxal, xuʼ xkaltik ti jaʼ vaʼanbilik yuʼun li chʼul espiritue (1 Timoteo 3:1-7; Tito 1:5-9; 1 Pedro 5:2, 3). Ta sjunul koʼonton ta jkolta jbatik ta spasel li kʼusitik chkʼot ta nopel yuʼunike, yuʼun jpatoj koʼontontik ta stojolal li s-organisasion Diose (Salmo 138:6; Ebreos 13:17).

▸ Kapitulo 4, parafo 8

Li Jeovae jaʼ yakʼojbe sbain totil xchiʼuk meʼil ti xchabi li yalab xnichʼnabike. Akʼo mi jech, li Vivliae chal ti jaʼ jolil ta yut na li totile. Pe mi chʼabal te li totile, jaʼ tsbain skʼelel yalab li meʼile. ¿Kʼusitik sbainoj spasel li jolil ta nae? Jtose, jaʼ ti xakʼbe kʼusi chtun yuʼun li yajnil xchiʼuk xnichʼnabtake, jech kʼuchaʼal sveʼelik, skʼuʼ spokʼik xchiʼuk snaik. Jech xtok, tsots tajek skʼoplal ti skolta sventa jmojuk xichʼik ta mukʼ li Jeovae: jmoj chchanik Vivlia, chcholik mantal xchiʼuk tskʼel ti mu xchʼay sbaik ta tsobajele. Jaʼ sbainoj snopel xtok li kʼusitik skʼan spasike. Pe kʼalal chal mantale, maʼuk ti jpʼel xa xale, moʼoj, yuʼun chakʼ persa ti ta slekiluk yoʼonton xchiʼuk ti ta smeloluk noʼox spase, jaʼ chchanbe stalelal li Jesuse. Kʼalal jech tspas stalelale, xmuyubaj noʼox skotolik xchiʼuk jaʼ chkoltaatik sventa masuk to lek xil sbaik xchiʼuk li Jeovae.

▸ Kapitulo 4, parafo 12

Li Jtsop Jbeiltasvaneje jaʼik ermanoetik ti tʼujbil chbatik ta vinajel ti vaʼanbilik yuʼun Dios sventa sbeiltasik li abtelal tspas yajtuneltak liʼ ta balumile. Li ta baʼyel sigloe, li Jeovae jech onoʼox la stunes jtsop jbeiltasvanej o jayvoʼ ermanoetik sventa tskʼelik li cholmantale xchiʼuk ti kʼu yelan chichʼik ta mukʼ Jeova li ta tsobobbaile (Echos 15:2). Avi eke, li Jtsop Jbeiltasvaneje jaʼ sbainoj skʼelel xchiʼuk sbeiltasel li steklumal Diose. Kʼalal oy kʼusi tsnop tspasike, jaʼ tstsakik ta venta li kʼusi chal Vivliae xchiʼuk tskʼanik beiltasel yuʼun li chʼul espiritue. Li Jesuse laj yal ti jaʼik «tukʼil xchiʼuk pʼijil mosoil» li jtsop ermanoetik taje (Mateo 24:45-47).

▸ Kapitulo 4, parafo 15

Bateltike, xuʼ van jaʼ tspas junuk ermana jtosuk abtelal ta tsobobbail ti jaʼ sbainoj spasel junuk ermanoe. Kʼalaluk jech chkʼot ta pasele, skʼan xpix sjol sventa xakʼ ta ilel ti chichʼ ta mukʼ li kʼusi xchapanoj Jeova ta sventa li abtelal ta tsobobbaile. Pe mu skotoluk velta jech skʼan spas. Jtos ti bu skʼan xpix sjole jaʼ kʼalal chchanubtasvan ta Vivlia ti te xchiʼuk smalal o junuk ermano ti yichʼoj xa voʼe (1 Korintios 11:11-15).

▸ Kapitulo 4, parafo 17

Li buchʼu muʼyuk tstikʼ sba ta politikae muʼyuk tskolta junuk partido (Juan 17:16). Li yajtunelutik Diose jaʼ kakʼoj jbatik ta stojolal li Ajvalilal yuʼune. Jaʼ ta jchanbetik stalelal li Jesuse, jaʼ yuʼun muʼyuk ta jtikʼ jbatik ta spasel li kʼusitik tspas krixchanoetik ta balumile.

Li Jeovae tskʼan ti jchʼunbetik smantal li ajvaliletike xchiʼuk li buchʼutik oy yabtelike (Tito 3:1, 2; Romanos 13:1-7). Pe chal xtok ti mu stakʼ xijmilvane. Jech oxal, li voʼotike mu xakʼ jol koʼontontik ti jpastik li servisio militare mi jaʼuk ti xijbat ta paskʼope. Mi xakʼik jpastik yan abtelal ta jlumaltik sventa mu jpastik li servisio militare, xuʼ jaʼ jpastik mi xakʼ chkaʼi li jol koʼontontike.

Jaʼ noʼox chkichʼtik ta mukʼ li Jeovae, yuʼun jaʼ Jpasvanej kuʼuntik. Muʼyuk ta jkʼejintatik li imno nasionale, muʼyuk ta jpastik saludar o muʼyuk chkichʼtik ta mukʼ li vanderae o li yan kʼusitik tstunesik ta sventa jlumaltike, pe muʼyuk bu ta jchopol kʼoptatik xtok (Isaias 43:11; Daniel 3:1-30; 1 Korintios 10:14). Li yajtunelutik Jeovae muʼyuk bu ta jpastik votar ta stojolal junuk partido o ta stojolal junuk kandidato, yuʼun jaʼ xa kakʼoj jbatik ta stojolal li Ajvalilal yuʼun Diose (Mateo 22:21; Juan 15:19; 18:36).

▸ Kapitulo 5, parafo 2

Li balumile jaʼ tspukbe skʼoplal li snopben Satanase. Jaʼ jech snopbenik li buchʼutik mu skʼanik li Jeovae, ti mu skʼan xchanbeik stalelale xchiʼuk ti mu xchʼunbeik li smantaltake (1 Juan 5:19). ¿Kʼu yuʼun jech  stalelalik xchiʼuk jech tspasik li krixchanoetike? Li ta Efesios 2:2, chal ti jaʼ ta skoj «li ikʼ ti tspas ta mantal li krixchanoetike». Li yajtunelutik Diose muʼyuk chkakʼ akʼo sventainutik li snopben krixchanoetik taje (Efesios 6:10-18). Yuʼun jkʼanojtik li smantaltak Jeovae xchiʼuk jech ta jpas jtalelaltik o jech ta jnoptik kʼuchaʼal li stuke.

▸ Kapitulo 5, parafo 7

Kʼalal jvalopatinej mantal xie, jaʼ skʼoplal li buchʼu tskontrain li kʼusi chakʼ ta chanel li Vivliae. Li jvalopatinej mantaletike tstoy sbaik ta stojolal li Jeovae xchiʼuk ta stojolal Jesus ti jaʼ Ajvalil li ta Ajvalilal yuʼun Diose xchiʼuk tskʼelik kʼuxi xuʼ stijbeik yoʼonton yantik sventa jechuk spasik ek (Romanos 1:25). Chakʼbeik xchʼun yan ermanoetik ti mu meleluk ti kʼu yelan chanubtasbilutike. Jaʼ onoʼox jech kʼot ta pasel li ta baʼyel sigloe xchiʼuk jaʼ jech chkʼot ta pasel li avi eke (2 Tesalonisenses 2:3). Mi ta jkʼan tukʼ-o chkakʼ jbatik ta stojolal li Jeovae, skʼan jchʼak jbatik ta j-echʼel ta stojolalik. Xuʼ van ta jkʼan ta jnaʼ kaʼitik li kʼusitik tspukbeik skʼoplal ta vunetik o ta yan kʼusitik tstunesike o xuʼ van oy buchʼu tsujutik sventa jechuk jpastike, pe mu me xkakʼ jbatik ta tsalel. Jpʼel ta koʼontontik ti tukʼ chkakʼ jbatik ta stojolal li Jeovae xchiʼuk jaʼ noʼox chkichʼtik ta mukʼ.

▸ Kapitulo 5, parafo 9

Li ta Mantal akʼbat Moisese, te laj yalbe j-israeletik ti akʼo xakʼik ta matanal sat tsʼunobil, aseite xchiʼuk chikʼbil chonbolom sventa x-akʼatik ta perton yuʼun li Jeovae. Taje jaʼ chvulesbat ta sjolik ti ta sjunul yoʼonton chchʼaybat smul sjunul li steklumalike xchiʼuk ti chchʼaybat smulik ta jujuntale. Ta mas tsʼakale, li Jesuse laj yakʼ xkuxlejal sventa xchʼay li jmultike, jaʼ yuʼun mu xa persauk kʼusi xkakʼtik ta matanal yoʼ jtatik pertone. «Ta jun noʼox velta ta j-echʼel» laj yakʼ stukʼil kuxlejal li Jesuse (Ebreos 10:1, 4, 10).

▸ Kapitulo 7, parafo 6

Li ta Mantal akʼbat Moisese, laj yalbe j-israeletik ti xuʼ stiʼik li chonbolometike xchiʼuk ti xakʼik ta chikʼbil matanale (Levitiko 1:5, 6). Pe li Jeovae muʼyuk laj yal ti xichʼ utilanel li chonbolometike (Proverbios 12:10). Li ta Mantale, jamal laj yal ti mu stakʼ kʼusi chopol jpasbetike xchiʼuk ti skʼan jkʼuxubintike (Deuteronomio 22:6, 7).

▸ Kapitulo 7, parafo 6

Sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼ (fracciones sanguíneas). Li xchantosal smukʼta chʼakbenal chʼichʼe jaʼ liʼe: glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas xchiʼuk plasma. Li chantos smukʼta chʼakbenaltake xuʼ bikʼitik xichʼ chʼakulanel xtok ti sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼ sbie. *

Li yajtsʼaklomutik Kristoe muʼyuk ta jchʼamtik li chʼichʼe xchiʼuk li xchantosal smukʼta chʼakbenale. Pe ¿mi xuʼ van jchʼamtik li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe? Muʼyuk bu jamal chalbe skʼoplal li Vivliae, jaʼ yuʼun ta jujuntal skʼan jnop kʼusi ta jpastik, ti jaʼuk jchʼuntik li kʼusi chal jol koʼontontik ti lek jchanubtasojtik ta Vivliae.

Junantik ermanoetike muʼyuk ta xchʼamik jsetʼuk li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe. Yikʼaluk van jaʼ te la xchanbeik skʼoplal kʼalal albatik ta Mantal li j-israeletik ti akʼo smalbeik ta balumil li xchʼichʼel chonbolom kʼalal tsmilike (Deuteronomio 12:22-24).

Pe jaʼuk li jlom ermanoetik xtoke chakʼ chaʼi sjol yoʼontonik ti xchʼamik li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe. Yuʼun xuʼ van tsnopik ti maʼuk xa te tsakal skʼoplal li kuxlejale.

Kʼalal ta jnop mi chkichʼtik li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe, xiuk jakʼbe jbatike:

• Mi jpʼaj li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe, ¿mi xkaʼibe smelolal ti ta jpʼaj xtok li poxiletik sventa mu xa masuk xmal li chʼichʼe o li yan poxiletike?

•   ¿Kʼuxi chkalbe smelolal doktor kʼu yuʼun ta jchʼam o kʼu yuʼun muʼyuk ta jchʼam li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe?

Jeltos poxtael. Li yajtunelutik Diose muʼyuk ta xkakʼ jchʼichʼeltik sventa yanuk-o buchʼu stunes mi jaʼuk chkakʼtik ta kʼejel kʼalal muʼyuk to chkichʼtik operasione. Pe oy yan poxiletik ti bu jaʼ chichʼ tunesel li jchʼichʼel jtuktike. Kʼalal jech chichʼ pasele, xuʼ van chichʼ kʼejel jlikeluk li jchʼichʼeltike. Skʼan ta jujuntal jnoptik kʼu yelan ta jkʼantik chichʼ utel o tunesel li jchʼichʼeltik kʼalal chkichʼtik operasione, kʼalal chbat kakʼ jbatik ta kʼelel ta doktore o ta sventa jtosuk poxile. (Mi chakʼan chanabe mas skʼoplale, kʼelo li Kabteltik sventa Dios ta noviembre ta 2006 ta pajina 3 kʼalal ta 6).

Jech kʼuchaʼal liʼe, oy jtos poxtael ti jaʼ sbi hemodilución. ¿Kʼusi smakojbe skʼoplal taje? Jaʼ ti kʼalal muʼyuk to chichʼ operasion li jun jchamele, baʼyel tslokʼesbeik xchʼichʼel, vaʼun chkʼextabeik ta jtos poxil ti xkoʼolaj ta suero ti jaʼ chepajesbe li xchʼichʼele. Te une, kʼalal jaʼo xyaket chichʼ operasion o kʼalal yichʼoj xa oxe, chichʼ tikʼbel sutel li xchʼichʼele.

 Yan poxtaele jaʼ li recuperación de sangre sbie. Taje jaʼ kʼalal chichʼ tsobbel xchʼichʼel kʼalal jaʼo yakal chichʼ operasion li jun krixchanoe. Chichʼ chijel, vaʼun chichʼ tikʼbel yan velta kʼalal jaʼo xyaket chichʼ operasion o kʼalal yichʼoj xa oxe.

Jelajtik van kʼu yelan snaʼ spas doktoretik li poxtaeletik laj kalbetik skʼoplale. Jaʼ yuʼun, kʼalal mu to chkichʼtik operasione, kʼalal mu to chbat kakʼ jbatik ta kʼelel ta doktore o ti mu to jchʼamtik jtosuk poxile, baʼyel skʼan jsabetik lek skʼoplal kʼusi chutik o tstunesik li jchʼichʼeltike.

Kʼalal ta jnop mi chkichʼtik jtosuk poxtael ti bu chichʼ tunesel chʼichʼe, xiuk jakʼbe jbatike:

• Mi tslokʼesik jchʼichʼel xchiʼuk ti tskʼejik kʼuk sjalile, ¿mi jchʼichʼel to chkil xchiʼuk mi mu persauk xichʼ malel ta balumil chaʼi li jol koʼontontike? (Deuteronomio 12:23, 24).

• ¿Mi chopol van chaʼi jol koʼonton ti lek jchanubtasoj ta Vivlia ti xkichʼ lokʼesbel jchʼichʼele, ti xchijik xchiʼuk ti stikʼbeikun yan veltae o ti stikʼbeikun xa kʼuchaʼal poxile?

• Mi jpʼaj li jeltos poxtael ti bu chichʼ tunesel jchʼichʼele, ¿mi xkaʼibe smelolal ti ta jpʼaj xtok ti xkichʼ lokʼesbel jchʼichʼel sventa xchanbeik skʼoplale, ti ta jpʼaj ek li hemodiálisis o li stunesel máquina o bomba de circulación extracorporeae?

Yoʼ to mu jchʼamtik li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼ xchiʼuk jtosuk poxil ti bu chichʼ tunesel jchʼichʼeltike, skʼan jkʼanbetik Jeova ti akʼo sbeiltasutike  xchiʼuk jsabetik lek skʼoplal (Santiago 1:5, 6). Laje, skʼan jnoptik lek, ti jaʼuk jchʼuntik li kʼusi chal jol koʼontontik ti lek jchanubtasojtik ta Vivliae. Mu lekuk ti jakʼbetik yantik kʼusi tspasik ti jaʼuk jech yakal tsnuptanike xchiʼuk ti jaʼuk jpastik li kʼusi tsnop yantike (Romanos 14:12; Galatas 6:5).

▸ Kapitulo 7, parafo 11

Ti kʼusi skʼan xal ti sakuk jtalelaltike jaʼ ti lekuk xil Jeova li kʼusi ta jnoptike, li kʼusi ta jpastike xchiʼuk li kʼusi chkaltike. Li Jeovae chalbutik ti mu jpastik jtosuk mulivajele (Proverbios 1:10; 3:1). Jech xtok, skʼan me jpʼeluk ta koʼontontik jchʼunbetik li slekil mantaltak Jeova kʼalal oy kʼusi chakʼutik ta prevae. Jech xtok, skʼan me jpastik orasion skotol ora sventa skoltautik Jeova yoʼ sakuk noʼox li jnopbentike xchiʼuk jpʼeluk ta koʼontontik ti mu xijmulivaje (1 Korintios 6:9, 10, 18; Efesios 5:5).

▸ Kapitulo 8, parafo 11

¿Kʼusi smelolal li «talelal toj kʼexlal sba» xie? Jaʼ kʼalal oy buchʼu toj chopol kʼusi chal o tspas ti chakʼ ta ilel ti muʼyuk tstsak ta venta jsetʼuk li smantaltak Diose. Kʼalal oy jun ermano jech tspase, jaʼ oy ta sbaik xchapanel li komite sventa chapanvaneje. Li «kʼusitik ibal sba» o li kʼusitik muʼyuk sakike te me smakojbe skʼoplal ep ta tos muliletik. Ti bu mas tsotsike xuʼ van jaʼ chchapan li komite sventa chapanvaneje (Galatas 5:19-21; Efesios 4:19. Mi chakʼanbe to mas yaʼyejale, kʼelo li «Preguntas de los lectores» li ta revista La Atalaya ta 15 yuʼun julio ta 2006).

▸ Kapitulo 9, parafo 7; kapitulo 12, parafo 10

Li chiʼinejbail ta vayele jaʼ jtos matanal yakʼoj Jeova sventa skʼupinik li malalil xchiʼuk li ajnilale. Kʼalal oy buchʼu chixtolan skʼunil sventa oy xa buchʼu chchiʼin ta vayel chaʼie, toj ibal me sba. Mi jech tspase,  muʼyuk xa me lek chil-o sbaik xchiʼuk li Jeovae. Jech xtok, jaʼ xa mas chbat ta yoʼonton li chiʼinejbail ta vayele, vaʼun mu xa ta smeloluk chil li chiʼinejbail ta vayele (Kolosenses 3:5). Mi jech yakal chanuptane, mu me xanop ti mu x-iktaj avuʼune (Salmo 86:5; 1 Juan 3:20). Kʼopono Jeova ta sjunul avoʼonton xchiʼuk albo ti akʼo skoltaote. Mu xakʼel li kʼusitik toj ibalik sba sventa mu xatikʼ ta anopben li kʼusitik chopolike, jech kʼuchaʼal li pornografiae (lokʼoletik o videoetik ti bu tʼanal xvinaj krixchanoetike o ti yakal chmulivajike). Chiʼino ta loʼil junuk avamigo ti xojtikinbe lek smantaltak Jeova ti lek yij ta mantale. Mi kerem tsebote, chiʼino ta loʼil atot o ameʼ mi jaʼik ermanoetike (Proverbios 1:8, 9; 1 Tesalonisenses 5:14; Tito 2:3-5). Xuʼ me jpat koʼontontik ta melel ti xil xchiʼuk ti tsots skʼoplal chil Jeova ti chkakʼbetik yipal ti sakuk jtalelaltike (Salmo 51:17; Isaias 1:18).

▸ Kapitulo 9, parafo 9

Kʼalal la slikes nupunel li Jeovae, jaʼ sventa chkʼotik ta jun li vinik xchiʼuk antse. Li ta skʼakʼalil j-israeletike, li Jeovae laj yakʼ permiso ti xuʼ saʼ jayvoʼ yajnil li viniketike, pe taje maʼuk jech oy ta yoʼonton kʼalal laj yakʼbe slikeb li nupunele. Li avie, li Jeovae mu xa xakʼ ti jech xichʼ pasele. Li vinike skʼan jun noʼox yajnil, li antse skʼan jun noʼox smalal ek (Mateo 19:9; 1 Timoteo 3:2).

▸ Kapitulo 10, parafo 12

Li Jeovae tskʼan ti jmoj oyikuk ta sjunul xkuxlejalik li nupultsʼakaletike (Jenesis 2:24; Malakias 2:15, 16; Mateo 19:3-6; 1 Korintios 7:39). Jaʼ noʼox chakʼ akʼo xtuchʼ snupunelik ta registro civil mi oy buchʼu mulivaj yuʼunike. Mi jech kʼot ta pasele, li Jeovae chal ti oy sderecho sventa xtuchʼ snupunel li nup chiʼilil ti muʼyuk smule (Mateo 19:9).

Bakʼintike, junantik ermanoetike tsnop chchʼak sbaik akʼo mi muʼyuk buchʼu mulivaj yuʼunik (1 Korintios 7:11). Xuʼ van snop xchʼak sbaik ta skoj liʼe:

•   Kʼalal mu skʼan xmakʼlinvan li smalale. Mu skʼan xakʼbe kʼusi chtun yuʼun li yajnil xchiʼuk xnichʼnabe, xuʼ van mu skʼan xakʼbe stakʼin o sveʼel (1 Timoteo 5:8).

• Kʼalal solel chlaj ta majele. Xuʼ van te xmilat-o chaʼi mi te noʼox stsʼikoje o xuʼ van tsots x-ipaj-o (Galatas 5:19-21).

• Kʼalal tsots tajek chmakat ta mantale. Mu xa x-akʼe tunuk ta stojolal Dios yuʼun li snup xchiʼile (Echos 5:29).

▸ Kapitulo 11, parafo 19

Jkotoltik jtunel kuʼuntik ti xkichʼtik kʼupil kʼoptael xchiʼuk ti xkichʼtik patbel koʼontontike (Proverbios 12:25; 16:24). Xuʼ jpatbe jba koʼontontik xchiʼuk jtsatsubtas jbatik ta jujuntal mi ta slekil koʼontontik chijkʼopoje. Kʼalal jech ta jpastike, chkoltaat li ermanoetik sventa xkuch-o batel yuʼunik xchiʼuk sventa tukʼ xtunik-o ta stojolal Jeova akʼo mi chil svokolik (Proverbios 12:18; Filipenses 2:1-4). Skʼan jchikintabetik lek li buchʼu chibajeme xchiʼuk skʼan xkakʼ kipaltik sventa xkaʼitik kʼu yelan chaʼi sbaik. Mi jech ta jpastike, ta jnaʼtik kʼuxi xuʼ jkoltatik (Santiago 1:19). Akʼbo yipal ta yojtikinel skotol li ermanoetik ta tsobobbail sventa xanaʼ kʼusi chtun yuʼunik ta melele. Mi jech chapase, ta me xakolta sventa xlik saʼik xkuxetel yoʼontonik ta stojolal Jeova ti jaʼ «li Dios ti tspat koʼontontik ta skotole» xchiʼuk ti tstsatsubtasvane (2 Korintios 1:3, 4; 1 Tesalonisenses 5:11).

▸ Kapitulo 12, parafo 16

Li Vivliae muʼyuk chchol ta alel ti kʼu yelan skʼan xichʼ pasel li skʼinal nupunele. Jech xtok, li ta jujun lume, jelel kʼu yelan nopem xaʼiik spasel xchiʼuk jelel li smantal ajvalile (Jenesis 24:67; Mateo 1:24; 25:10; Lukas 14:8). Li kʼusi mas tsots skʼoplal li ta skʼinal nupunele jaʼ kʼalal chakʼ yeik ta stojolal Jeova li buchʼutik chnupunike. Ep buchʼutik tstakik ta ikʼel yutsʼ yalalik xchiʼuk yamigotakik sventa te oyikuk kʼalal chakʼ yeik ta stojolal Jeova xchiʼuk ti tsjelubtas mantal jun mol ta  tsobobbaile. Li buchʼu jaʼ to chnupunike skʼan snop stukik mi tspasik kʼin mi echʼem xa ox li mantale xchiʼuk jaʼ tsnop stukik kʼu yelan tspasik (Lukas 14:28; Juan 2:1-11). Li kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunike skʼan lek chbat skʼoplal yuʼunik li Jeovae (Jenesis 2:18-24; Mateo 19:5, 6). Xuʼ xkoltaatik yuʼun li beiltaseletik ta Vivlia sventa lek kʼusi xkʼot ta nopel yuʼunike (1 Juan 2:16, 17). Mi tsnop chakʼik pox ta skʼinal snupunelike, skʼan oyuk buchʼu xakʼbeik sbain skʼelel (Proverbios 20:1; Efesios 5:18). Mi tstijik musika o mi yan kʼusi tspasike, skʼan lekuk xbat skʼoplal yuʼunik li Jeovae. Li buchʼu jaʼ to chnupunike skʼan me jaʼuk tsots skʼoplal xaʼiik ti kʼu yelan xil sbaik xchiʼuk li Jeovae xchiʼuk ti lekuk-o xil sbaike, maʼuk noʼox li ta skʼinal snupunelike (Proverbios 18:22; chatabe mas yaʼyejal ta revista La Atalaya 15 yuʼun oktuvre ta 2006, pajina 18 kʼalal ta 31).

▸ Kapitulo 13, parafo 18

Ta jkʼantik ti jaʼuk sbeiltasutik Vivlia sventa lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntike. Jnoptik noʼox ti oy junuk ermano ti maʼuk yajtunel Jeova li snup xchiʼile xchiʼuk ti ch-albat ti akʼo xbatik ta veʼel xchiʼuk yutsʼ yalal kʼalal jaʼo tspasik jun kʼin ti maʼuk jech chchanubtasvan li Vivliae. ¿Kʼusi van chapas ti voʼotuk jech chanuptane? Yikʼaluk chabat mi muʼyuk chopol chaʼi li ajol avoʼontone xchiʼuk xuʼ xavalbe anup achiʼil ti muʼyuk chatikʼ aba mi oy kʼusi chlik spasik mi likem tal ta jecheʼ relijione. Jech xtok, skʼan xanopbe skʼoplal mi mu spʼosi-o yakan yantik mi la anop labate (1 Korintios 8:9; 10:23, 24).

Jech xtok, nopbo skʼoplal liʼe: li yajval avabtele xuʼ van chakʼbot amoton takʼin li ta Navidad o ta yan kʼinetike. ¿Mi ta van xapʼaj? Yikʼaluk muʼyuk. Mi anaʼoj kʼu yuʼun chakʼbot li yajval avabtele, jaʼ tskoltaot ta snopel mi chachʼam o mi muʼyuk. ¿Mi jaʼ van chakʼbot ta skoj li kʼin chichʼ pasele? O ¿mi jaʼ noʼox ta skoj ti tstoj ta vokol li avabtele? Skʼan xanopbe lek skʼoplal li sjakʼobiltak taje xchiʼuk yan kʼusitik sventa xanaʼ mi chachʼam o mi moʼoj.

Xuʼ van xi xanuptan xtoke: oy buchʼu chakʼbot amoton ta Navidad xchiʼuk xi chalbote: «Jnaʼoj ti muʼyuk chapas li kʼin liʼe, pe laj onoʼox kichʼbot tal amoton». Yikʼaluk li buchʼu laj yakʼbote jaʼ ta skoj slekil yoʼonton. Pe xuʼ van xi jnoptike: «¿Mi chakʼbun jmoton sventa chakʼ ta preva li xchʼunel koʼontone o mi jaʼ noʼox sventa jpas li kʼine?». Mi laj  xa ox anopbe lek skʼoplale, skʼan xanop mi chachʼam o mi muʼyuk. Oy ta koʼontontik ti sakuk xkom jol koʼontontik kʼalal oy kʼusi chkʼot ta nopel kuʼuntike xchiʼuk ti tukʼuk xkakʼ jbatik ta stojolal li Jeovae (Echos 23:1).

▸ Kapitulo 13, parafo 22

Jutuk mu skotoluk velta kʼalal chlik jkʼoptike, muʼyuk bu tstsatsaj mi ta anil noʼox ta jchapantik xchiʼuk mi ta slekil koʼonton jech ta jpastike (Mateo 5:23-26). Li kʼusi mas tsots skʼoplal chkaʼitik li yajtsʼaklomutik Kristoe jaʼ ti xichʼuk ichʼel ta mukʼ li Jeovae xchiʼuk ti jmojuk oyutik li ta tsobobbaile (Juan 13:34, 35; 1 Korintios 13:4, 5).

¿Kʼusi skʼan xichʼ pasel mi lik skʼopik junantik ermanoetik ta skoj spʼolmalike? Ti jechuke, skʼan te noʼox xchapanik, mu persauk xbatik ta stojolal jchapanvanejetik. Li ta 1 Korintios 6:1 kʼalal ta 8, te chkiltik kʼu yelan tojobtasvan jtakbol Pablo kʼalal chkikʼtik batel ta snail chapanobbail junuk ermanoe. Yuʼun kʼalal chkakʼtik ta chapanel junuk ermanoe, xuʼ xkakʼtik ta kʼexlal li sbi Jeovae xchiʼuk li tsobobbaile. Li ta Mateo 18:15 kʼalal ta 17, te chkiltik oxtos kʼusi skʼan pasel mi lik kʼop ta skoj ti oy buchʼu chopol kʼoptavane o mi oy buchʼu loʼlavan ta skoj ti tskʼan tspas kanal takʼine. Baʼyel, skʼan xchapan stukik li buchʼutik oy skʼopike. Xchibal, mi mu xchapaj yuʼunike, xuʼ skʼanbeik vokol junuk o chaʼvoʼuk ermanoetik ti yijik ta mantal sventa xkoltaatike. Yoxibal, mi persa chilike, xuʼ xalbeik moletik ta tsobobbail sventa xchapanik. Li moletik ta tsobobbaile skʼan me stunesik beiltaseletik ta Vivlia sventa skoltaik li buchʼutik oy skʼopik sventa x-ochik ta akuerdoe. Pe mi oy junuk ti mu skʼan xchʼun li mantal ta Vivliae, xuʼ van svaʼanik junuk komite sventa chapanvanej li moletike.

Pe bateltike, persa skʼan xijbat ta snail chapanobbail ta skoj ti jech chal smantal ajvalile, jech kʼuchaʼal kʼalal oy buchʼu chtuchʼ snupunele, ta sventa li buchʼu chikʼ komel ololetike, ta sventa li spension ololetike (jaʼ xkaltik, ti chichʼ akʼbel stakʼinike), mi tskʼanik tojbel jtosuk seguro o ta sventa testamento. Mi bat ta snail chapanobbail junuk ermano ta skoj taje, ¿mi jaʼ skʼan xal ti muʼyuk chchʼun li kʼusi laj yal Pabloe? Moʼoj, yuʼun chakʼ persa ti ta slekiluk tajek yoʼonton xchapanike.

 Jech xtok, mi oy junuk ermano chbat yakʼ ta chapanel ta stojolal j-abteletik li buchʼu tsots la spas smule, jech kʼuchaʼal ti tsatsal tsakvane, ti la stsatsal tsak junuk olole, ti tsots yayijesvane, ti ep kʼusi laj yelkʼane o ti milvane, maʼuk me skʼan xal ti muʼyuk yakal chchʼun li tojobtasel laj yal Pabloe.

▸ Kapitulo 14, parafo 14

Li Satanase yakʼoj tajek yipal sventa sloʼlautik ti kʼalal lik onoʼox talel li kuxlejale (Jenesis 3:1-6; Apokalipsis 12:9). Yuʼun snaʼoj ti xuʼ chlik jpastik li kʼusi chopol mi sok yuʼun li jnopbentike (2 Korintios 4:4; Santiago 1:14, 15). Tstunes li politikae, li relijione, li mukʼtik pʼolmajele, li chʼayob oʼontonale, li chanune xchiʼuk yan kʼusitik sventa jechuk jnoptik kʼuchaʼal stuke xchiʼuk ti lek xa tajek yilele (Juan 14:30; 1 Juan 5:19).

Li Satanase yakʼoj tajek yipal sventa sloʼla epal krixchanoetik, yuʼun snaʼoj ti toj jutuk xa yorail yuʼune. Pe jaʼ mas to oy ta yoʼonton tsloʼla li yajtuneltak Jeovae (Apokalipsis 12:12). Mi muʼyuk ta jkʼel jbatike, li Satanase xuʼ ta kʼunkʼun sokes li jnopbentike (1 Korintios 10:12). Jech kʼuchaʼal ta sventa li nupunele, li Jeovae tskʼan ti jmoj oyikuk-o li nupultsʼakaletike (Mateo 19:5, 6, 9). Pe ep buchʼutik muʼyuk tsots skʼoplal chilik, yuʼun xuʼ noʼox xtuchʼik ta anil chilik li snupunelike. Taje jech chakʼ ta chanel epal pelikulaetik xchiʼuk li kʼusitik chlokʼ ta televisione. Pe skʼan mu jechuk xlik jnoptik ek ta sventa li nupunele.

Yan kʼusi tstunes li Satanas sventa sloʼlautike jaʼ kʼalal chakʼbe snop krixchanoetik ti xuʼ tspas sba ta mantal stukike (2 Timoteo 3:4). Mi muʼyuk chkichʼ jpʼijiltike, xuʼ van muʼyuk xa chlik jtsaktik ta venta li buchʼutik yakʼojbe yabtel Jeovae. Xuʼ van oy junuk ermano chlik spʼaj li beiltasel chakʼ li moletik ta tsobobbaile (Ebreos 12:5). O xuʼ van oy junuk ermana chlik snop ti muʼyuk lek ti jaʼ akʼbil yabtel yuʼun Jeova li malalil li ta snailalike (1 Korintios 11:3).

Mi jsetʼuk xkakʼ sokes jnopbentik li Satanase. Ta jkʼantik ti jechuk jnopbentik kʼuchaʼal li Jeovae xchiʼuk ti teuk-o jnopbentik «ta sventa li kʼusitik ta akʼole» (Kolosenses 3:2; 2 Korintios 2:11).

▸ Kapitulo 16, parafo 9

Jkotoltik oy ta koʼontontik ti lekuk oyutike xchiʼuk kʼalal chij-ipajutike, ta jkʼantik ti lekuk xkichʼtik poxtaele (Isaias 38:21; Markos 5:25, 26; Lukas 10:34). Li doktoretik xchiʼuk yan krixchanoetike ep kʼusi chalbutik ti xuʼ jpastike o chalbutik junantik poxiletik. Kʼalal ta jnoptik kʼusi poxil ta jchʼamtike, skʼan jtsaktik ta venta li beiltaseletik ta Vivliae. Te oy ta jnopbentik ti jaʼ noʼox xuʼ slajes chameletik li Ajvalilal yuʼun Diose. Mu jkʼantik ti jaʼ xbat tajek ta koʼontontik ti lekuk oyutike ti jaʼ xa mu tsotsuk skʼoplal xkiltik li yichʼel ta mukʼ Jeovae (Isaias 33:24; 1 Timoteo 4:16).

Skʼan pʼijutik xchiʼuk jpʼajtik kʼusiuk poxilal ti yikʼaluk tstunes sjuʼel pukujetike (Deuteronomio 18:10-12; Isaias 1:13). Jaʼ yuʼun, kʼalal skʼan to jchʼamtik jtosuk poxile, skʼan jkʼelbetik skʼoplal bu likem talel xchiʼuk kʼusi tsnop yantik ta sventa li poxile (Proverbios 14:15). Teuk ta jnopbentik ti oy ta yoʼonton tsloʼlautik Satanas sventa jpastik li espiritismoe. Jaʼ yuʼun, mi ta jnoptik ti te nitil skʼoplal xchiʼuk pukujetik jtosuk poxile, jaʼ lek ti mu jchʼamtike (1 Pedro 5:8).

▸ Kapitulo 16, parafo 18