1-3. 1) ¿Kʼuxi cham li Eutikoe? 2) ¿Kʼusi la spas li Pabloe, xchiʼuk kʼusi chakʼ jchantik ta stojolal?

 LI Pabloe te oy ta jteklum Troas. Te tsobol xchiʼuk epal ermanoetik ta yoxkojal na. Slajeb xa kʼakʼal te xchiʼuk li ermanoetike, ep kʼusitik tskʼan chalanbe, jaʼ yuʼun muʼyuk laj yaʼiik sta oʼlol akʼobal. Ta skoj ti ep tsanajtik kantile, lek kʼixin li yut nae. Te chotol ta ventana jun kerem ti Eutiko sbie, och svayel kʼalal jaʼo yakal chetʼes mantal li Pabloe, vaʼun pʼaj yalel.

² Ta skoj ti jaʼ doktor li Lukase, jaʼ van lokʼ skolta ta anil li Eutikoe, pe chamem xa ox kʼot sta (Ech. 20:9). Vaʼun, yal tal li Pabloe, la spatan sba ta stojolal xchiʼuk xi laj yalbe li buchʼutik te oyike: «Iktao abaik ta vochlajetel, yuʼun kuxul». Li Pabloe la xchaʼkuxes li Eutikoe. ¡Labal sba tajek ti jech la spase! (Ech. 20:10).

³ Ti jech laj yichʼ chaʼkuxesel li kereme jaʼ svinajeb ti ep kʼusitik labalik sba xuʼ spas li xchʼul espiritu Jeovae. Maʼuk ta smul Pablo ti cham li Eutikoe, pe mu skʼan ti xat yoʼontonik li ermanoetik ta skoj taje mi jaʼuk ti xkʼunib xchʼunel yoʼontonike. Jaʼ yuʼun, kʼalal la xchaʼkuxes li kereme, jaʼ jech la spatbe yoʼonton li ermanoetike xchiʼuk jaʼ jech la skoltaan sventa jechuk-o ta sjunul yoʼontonik xcholik mantal. Tsots skʼoplal chil li kuxlejale, jaʼ yuʼun xi laj yal jun veltae: «Muʼyuk jmul ta sventa li xchʼichʼel skotol krixchanoetike» (Ech. 20:26). Ta jkʼeltik batel kʼusitik la spas Pablo sventa epuk sbalil xkiltik ek li kuxlejale.

4. ¿Kʼusi la snuptan Pablo li ta Efesoe?

⁴ Jech kʼuchaʼal la jchantik li ta kapitulo 20, li Pabloe muʼyuk lek kʼusi la snuptan ta cholmantal kʼalal jaʼo te oy ta Efesoe. Yuʼun la slikesik kʼop li buchʼutik chabtelanik plata ti jaʼ yabtelik chchonik santoetik ta sventa li meʼ dios Artemise, vaʼun lik vochlajetikuk li  krixchanoetike xchiʼuk kap sjolik. Xi to chal li Vivliae: «Kʼalal laj xa ox li vochlajetele, la stak ta ikʼel jchankʼopetik li Pabloe, vaʼun bat ta Masedonia kʼalal laj xa ox spatbe yoʼontonik xchiʼuk kʼalal laj xa ox yal ti chbate» (Ech. 20:1).

5, 6. 1) ¿Kʼu van sjalil te kom ta Masedonia li Pabloe, xchiʼuk kʼuxi la skolta li ermanoetik tee? 2) ¿Kʼu yelan laj yil yermanotak li Pabloe?

⁵ Kʼalal jaʼo yakal chbat ta Masedonia li Pabloe, te paj li ta skotleb varko ta Troase xchiʼuk te kom kʼuk sjalil. Te la smala li Titoe ti batem toʼox ta Korintoe (2 Kor. 2:12, 13). Pe kʼalal yakʼ venta Pablo ti muʼyuk chkʼot li Titoe, bat ta Masedonia. Te van junuk jabil «la xchiʼin ta loʼil sventa tspatbe yoʼonton li buchʼutik te nakalike» (Ech. 20:2). a Ta tsʼakale, te la sta sbaik ta Masedonia xchiʼuk li Titoe xchiʼuk albat ti lek tajek laj yaʼiik li ermanoetik ta Korinto kʼalal la xchanik li baʼyel karta la stak batele (2 Kor. 7:5-7). Jaʼ yuʼun, li Pabloe jaʼ tijbat yoʼonton sventa stsʼibabe batel yan karta, ti ojtikinbil kʼuchaʼal Xchibal sventa Korintios avie.

⁶ Li Lukase laj yal ti la spat oʼontonal Pablo kʼalal ay ta Efeso xchiʼuk ta Masedoniae. Taje chakʼ ta ilel ti skʼanoj tajek yermanotak li Pabloe, mu  xkoʼolaj kʼuchaʼal li jfariseoetik ti solel mukʼ skʼoplal chaʼi sbaike. Yuʼun skʼanojan tajek li ermanoetik ta tsobobbaile xchiʼuk jaʼ xchiʼiltak ta abtel laj yil (Juan 7:47-49; 1 Kor. 3:9). Jech xtok, akʼo mi tsots laj yakʼanbe mantal, jech-o laj yakʼ ta ilel ti kʼux ta yoʼonton skotolike (2 Kor. 2:4).

7. ¿Kʼuxi chchanbeik Pablo li moletik xchiʼuk li jkʼelvanejetik ta sirkuitoe?

⁷ Li moletik ta tsobobbail xchiʼuk li jkʼelvanejetik ta sirkuito avie jaʼ jech chakʼik persa chchanbeik stalelal li Pabloe. Kʼalal oy buchʼu tsots chakʼbeik mantale, ta slekil yoʼonton tskoltaik, chakʼik persa ti xaʼibeikuk smelolal ti kʼu yelan chaʼi sbae xchiʼuk tspatbeik yoʼonton. Maʼuk ti tsots xa chchapanik ta skoj li smule. Xi chal jun jkʼelvanej ta sirkuito ti jal xa tunem tale: «Jutuk mu skotoluk li ermanoetike tskʼan tspasik li kʼusi leke, pe ep ta velta vokol chaʼiik ta skoj ti chiʼike xchiʼuk ti mu spas yuʼun chaʼiike». Li moletik ta tsobobbaile xuʼ stsatsubtasbeik yoʼonton sventa mu jechuk xaʼi sbaik (Ebr. 12:12, 13).

8, 9. 1) ¿Kʼu yuʼun muʼyuk xa xbat ta Siria li Pabloe? 2) ¿Kʼu yuʼun kontra tajek chilik Pablo li judaetike?

⁸ Kʼalal lokʼ batel ta Masedonia li Pabloe, bat ta Korinto xchiʼuk te kom oxib u. b Snopoj ox chbat stsak varko ta Senkreas yoʼ xbat ta Siria, vaʼun ti te stots batel sventa xbat ta Jerusalen yoʼ xbat yakʼbe kʼusi chtun yuʼun li ermanoetik ti abol noʼox sbaike (Ech. 24:17; Rom. 15:25, 26). c Pe oy kʼusi kʼot ta pasel ta anil, jaʼ yuʼun muʼyuk xa te xbat li Pabloe. ¿Kʼusi kʼot ta pasel? Yuʼun «li judaetike lik snopik sventa tsmilik» (Ech. 20:3).

⁹ Li judaetike kontra tajek chilik li Pabloe, yuʼun chalik ti jaʼ la jvalopatinej mantale. Kʼalal jaʼo te la xchol mantal ta Korinto li Pabloe, li Krispo ti jaʼ bankilal jpasmantal ta snail tsobobbaile pas ta yajtsʼaklom Kristo (Ech. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14). Jun veltae, li judaetike ay skʼoponik li ajvalil ta Akaya ti Galion sbie xchiʼuk la stikʼbeik smul li Pablo ti muʼyuk la chchʼun li mantaletike. Pe li Galione muʼyuk la xchapan, jaʼ yuʼun kap tajek sjolik li judaetike (Ech. 18:12-17). Li judaetike laj van yaʼiik ti te chbat stsak varko ta Senkreas li Pabloe o jaʼ noʼox van la snopik ti te chkʼote, pe li kʼusi kʼot ta nopel yuʼunike jaʼ ti te tsmilike. Jkʼeltik k’usi la spas li Pabloe.

10. ¿Kʼu yuʼun mu stakʼ jnoptik ti jaʼ jun jxiʼel vinik li Pablo ti muʼyuk xbat ta Senkrease?

¹⁰ Sventa mu kʼusi chopol snuptan xchiʼuk ti mu x-elkʼanbat li kʼusi akʼbil batele, li Pabloe kʼot ta nopel yuʼun ti tsut batel ta Masedoniae. Pe maʼuk skʼan xal ti muʼyuk xa kʼusi tsnuptan ti jech tsut batele, yuʼun oy j-elekʼetik li ta bebetike xchiʼuk xibal sba kʼusi xuʼ snuptan ti bu ch-echʼ xchʼamun na sventa x-echʼ yuʼun akʼobale. Pe li Pabloe la snop ti jaʼ mas lek  ti chchaʼsut batele, yuʼun jaʼ mas xibal sba mi te bat ta Senkrease. Bal to ti mu stukuk chanave, yuʼun te chiʼinbil yuʼun Aristarko, Gayo, Segundo, Sopater, Timoteo, Tikiko xchiʼuk Trofimo (Ech. 20:3, 4).

11. ¿Kʼusi skʼan jpastik sventa jchabi jbatike, xchiʼuk kʼuxi xuʼ jchanbetik li Jesuse?

¹¹ Kʼalal ta jcholtik mantale, ta jkʼel jbatik sventa mu kʼusi xibal sba jnuptantik jech kʼuchaʼal la spas li Pabloe. Jaʼ yuʼun, ta junantik territorioe xijtsopet chijxanav o persa oy buchʼu ta jchiʼintik batel, ta jkʼel jbatik xtok kʼalal chkichʼtik kontrainele. Akʼo mi oy onoʼox van jech xuʼ jnuptantik, pe mu yolbajuk xa ta jtikʼ jbatik ti bu xibal sbae (Juan 15:20; 2 Tim. 3:12). Taje jaʼ jech la spas li Jesuse. Kʼalal jaʼo te oy ta Jerusalene, laj yil ti yakal tstsobik ton li yajkontratak sventa smajike, jaʼ yuʼun «la snakʼ sba li Jesuse, vaʼun lokʼ batel li ta temploe» (Juan 8:59). Yan velta xtoke, kʼalal laj yakʼ venta ti tskʼan chmilat yuʼun judaetike, «muʼyuk xa bu te xanav ta yeloval sat judaetik li Jesuse, la xchʼak sba batel ta jun osil ti nopol xil takixokol balumile» (Juan 11:54). Jaʼ yuʼun, kʼalal persa laj yil li Jesuse, la skʼej sba batel sventa jechuk-o spas li kʼusi akʼbil sbain yuʼun Jeovae. Jaʼ jech ta jpastik li avi eke (Mat. 10:16).

12, 13. 1) ¿Kʼu yelan laj yaʼi sbaik li ermanoetik kʼalal chaʼkuxi li Eutikoe? 2) ¿Kʼusi spatobil koʼontontik oy ek?

¹² Li Pablo xchiʼuk xchiʼiltake jmoj batik li ta sbelel Masedoniae. Xaval yaʼeluke, oy la xchʼak sbaik, pe «kʼalal echʼ xa ox voʼob kʼakʼale», d la sta sbaik yan velta, yuʼun xi la stsʼiba li Lukase: «Te la jtakutik ta Troas li yantike» (Ech. 20:6). e Jech kʼuchaʼal la jchantik tal li ta baʼyel parafoe, jaʼ te la xchaʼkuxes Eutiko li Pabloe. ¿Kʼu van yelan laj yaʼi sbaik li ermanoetik kʼalal laj yilik ti chaʼkuxi li Eutikoe? Li Vivliae chal ti «xpatet xa tajek kom [yoʼontonike]» (Ech. 20:12).

¹³ Muʼyuk xa onoʼox buchʼu chchaʼkuxesvan li avie. Pe li buchʼutik chamem yutsʼ yalale chpatbat tajek yoʼontonik ti oy chaʼkuxesel ta jelavel chal ta Vivliae (Juan 5:28, 29). Li Eutikoe cham onoʼox yan velta ta skoj ti maʼuk tukʼil krixchanoe (Rom. 6:23). Pe li buchʼutik chchaʼkuxiik ta achʼ balumile, xuʼ xkuxiik ta sbatel osil. Jech xtok, li buchʼutik chkuxiik ta vinajel sventa x-ajvalilajik xchiʼuk Jesuse muʼyuk xa chchamik-o (1 Kor. 15:51-53). Jaʼ yuʼun, li buchʼutik chbatik ta vinajel xchiʼuk li yan chijetike oy srasonal yuʼunik sventa xmuyubajik noʼox (Juan 10:16).

14. Li Pabloe, ¿kʼusi laj yalanbe li moletik ta Efeso kʼalal te xa ox tsobolik ta Miletoe?

¹⁴ Li Pablo xchiʼuk xchiʼiltake totsik batel ta Troas sventa xbatik ta Ason. Laje, batik ta Mitilene, Kios, Samos xchiʼuk ta Mileto. Ta skoj ti tskʼan chkʼot ta Jerusalen li Pablo sventa li Skʼinal Pentekostese, la stsak batel jkot varko ti muʼyuk bu ch-echʼ ta Efesoe. Pe oy ta yoʼonton chchiʼinan ta loʼil li moletik ta Efesoe, jaʼ yuʼun laj yalanbe ti akʼo te sta sbaik ta Miletoe (Ech. 20:13-17). Kʼalal te xa ox stsoboj sbaike, xi laj yalanbee: «Anaʼojik onoʼox lek kʼu yelan jtalelal ta atojolalik kʼalal livul ta sba kʼakʼal li ta yosilal Asiae, ti bikʼit tajek laj kakʼ jba kʼalal litun kʼuchaʼal smoso Kajvaltike, ti lokʼ yaʼlel jsate xchiʼuk tal prevaetik ta jtojolal ta skoj ti la snop ox tsmilikun li judaetike. Akʼo mi jech, muʼyuk onoʼox laj kikta jba ta yalbel krixchanoetik li kʼusitik oy sbalile, jech xtok, muʼyuk laj kikta jba ta yakʼel chanubtasel ta yeloval krixchanoetik xchiʼuk ta jujupʼej na. Ti kʼusi la jpase jaʼ ti lek tsʼakal laj kalbe skʼoplal mantal li judaetik xchiʼuk jgresiaetik ta sventa li sutesel oʼontonal ta stojolal Diose xchiʼuk li xchʼunel oʼontonal ta sventa li Kajvaltik Jesuse» (Ech. 20:18-21).

15. ¿Kʼu yuʼun toj ep sbalil ti ta jcholtik mantal ta jujupʼej nae?

¹⁵ Jeltos kʼu yelan ta jcholtik mantal li avie. Jaʼ te chbat jcholtik mantal  ti bu oy krixchanoetike, jech kʼuchaʼal ta skotleb karroetik, ti bu oy ep krixchanoetik ta kayee xchiʼuk ta pʼolmajebaletik. Pe li bu mas ta jcholtik mantal li stestigoutik Jeovae jaʼ li ta jujupʼej nae. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun jaʼ sventa nopolik noʼox xaʼibeik skʼoplal Ajvalilal yuʼun Dios li krixchanoetike. Taje chakʼ ta ilel ti mu snaʼ xtʼujvan li Jeovae. Jech xtok, jaʼ jech xuʼ jkoltatik li buchʼutik oy ta yoʼonton mantale. Kʼalal ta jcholtik mantal «ta yeloval krixchanoetik xchiʼuk ta jujupʼej [nae]», jaʼ tskoltautik sventa stsatsub li xchʼunel koʼontontike, ti xkuch batel kuʼun li jvokoltike xchiʼuk jaʼ jech chkichʼtik-o ojtikinel ti jaʼutik li melel yajtsʼaklomtak Kristoe.

16, 17. ¿Kʼu yuʼun chkaltik ti mu snaʼ xiʼ li Pabloe, xchiʼuk kʼuxi xuʼ jchanbetik stalelal?

¹⁶ Li Vivliae chal ti laj to xchiʼinan ta loʼil moletik ta Efeso li Pabloe xchiʼuk laj yalanbe ti mu snaʼ kʼusi xuʼ snuptan li ta Jerusalene. Xi laj yalanbe xtoke: «Maʼuk tsots skʼoplal chkil li jkuxlejale jaʼ noʼox venta mi tsuts li anilajel jlikesoje xchiʼuk li abtelal ti laj kichʼ ta stojolal Kajvaltik Jesuse, ti skʼan lek tsʼakal chkalbe skʼoplal li mantal sventa li lekil aʼyejetik ta sventa li slekil yutsil yoʼonton Diose» (Ech. 20:24). Jamal xvinaj ti mu snaʼ xiʼ li Pabloe, yuʼun jech-o la spas batel yabtel akʼo mi laj yichʼ kontrainel o ti ip noʼox chaʼie.

¹⁷ Li stestigoutik Jeova avi eke jeltos kʼusitik ta jnuptantik. Junantike jaʼ te nakalik ti bu mu xakʼ jpas kabteltike xchiʼuk ti chichʼik kontrainele. Junantike tsots tsakbilik ta chamel o ep kʼusitik ta svul-o yoʼontonik. Li kerem tsebetik eke chichʼik sujel yuʼun xchiʼiltakik ta chanun sventa spasik kʼusi chopol. Mu ventauk li kʼusi ta jnuptantike, muʼyuk chijxiʼ jech kʼuchaʼal muʼyuk xiʼ li Pabloe xchiʼuk muʼyuk chkakʼtik ti oy kʼusi smakutik sventa jpukbetik-o batel skʼoplal li lekil aʼyejetike.

18. ¿Kʼu yuʼun maʼuk xa kom ta sba Pablo li xchʼichʼel krixchanoetike, xchiʼuk kʼuxi xuʼ xchanik li moletik ta Efesoe?

¹⁸ Kʼalal jaʼo te tsobolik xchiʼuk li moletik ta Efesoe, li Pabloe laj yalanbe ti yikʼaluk van muʼyuk xa bu chilik-oe. Vaʼun, la stojobtasan komel xchiʼuk laj yalanbe li kʼusi spasoje, xi laj yale: «Muʼyuk jmul ta sventa li xchʼichʼel skotol krixchanoetike, yuʼun muʼyuk onoʼox laj kikta jba ta yalbel krixchanoetik skotol li tojobtasel yuʼun Diose». ¿Kʼusi van xuʼ spasik li moletik sventa muuk xkom ta sbaik ek li xchʼichʼel krixchanoetike? Xi laj yalanbee: «Kʼelo me aba atukik xchiʼuk skotol li chijetike, yuʼun li chʼul espiritue jaʼ svaʼanojoxuk kʼuchaʼal jkʼelvanejetik sventa xachabiik li stsobobbail Dios ti jaʼ la sman ta xchʼichʼel li Xnichʼone» (Ech. 20:26-28). Jech xtok, la spʼijubtasan ti ch-och talel «jtiʼvanej loboetik» ti chakʼik ta chanel jecheʼ chanubtaseletik sventa chjochik batel ta stojolal stukik li jchankʼopetike. ¿Kʼusi van skʼan spasik li moletik ta skoj taje? Xi jamal albatik yuʼun li Pabloe: «Vikʼiluk-o  me asatik xchiʼuk teuk-o me ta ajolik ti oxib jabil xi-okʼolet la jtojobtasoxuk ta jujuntal ta kʼakʼal akʼobale» (Ech. 20:29-31).

19. ¿Kʼusi vul ta lokʼel li ta sjabilaltik 100, xchiʼuk kʼusitik kʼot ta pasel ta skoj taje?

¹⁹ Li «jtiʼvanej loboetik» taje te lokʼik talel ta sjabilaltik 100, yuʼun xi la stsʼiba li jtakbol Juan li ta sjabilaltik 98: «Ep xa lokʼem talel yajkontra Kristo li avie [...]. Te lokʼik ta jtojolaltik, pe mu xkoʼolajik jech kʼuchaʼal li voʼotike; ti xkoʼolajikuk kʼuchaʼal voʼotike, te komik-o jchiʼuktik ti jechuke» (1 Juan 2:18, 19). Li ta sjabilaltik 200, oy xa ox jtsop krixchanoetik ti oy toʼox kʼusi sbainojik ta tsobobbaile lik svalopatinik li mantale xchiʼuk lik stoy sbaik. Vaʼun, li ta sjabilaltik 300, li jvalopatinej mantaletik taje lek xa laj yichʼik ojtikinel yuʼun li ajvalil Constantinoe. Li jnitvanejetik ta relijion taje laj yakʼik ta chanel jecheʼ chanubtaseletik, yuʼun jaʼ lik spasik li kʼusitik mu jechuk chal ta Vivliae, pe chalik batel ti jaʼik la yajtsʼaklomtak Kristo xtoke. Li avie, li relijionetike jech-o tspukik batel li «jecheʼ chanubtaseletik» ti mu jechuk chal ta Vivliae.

20, 21. ¿Kʼuxi laj yakʼ ta ilel Pablo ti oy ta yoʼonton tskolta li yermanotake, xchiʼuk kʼuxi chchanbeik li moletik avie?

²⁰ Li Pabloe mu jechuk stalelal kʼuchaʼal li jtiʼvanej loboetik ti ch-ochik talel ta steklumal Dios xchiʼuk ti chilbajinik li chijetike, yuʼun abtej sventa sta stojol sveʼel xchiʼuk muʼyuk la skʼanbe takʼin li ermanoetik ta skoj ti chtun ta stojolalike. Jech xtok, la stijbe yoʼonton li moletik ta Efeso ti jechuk spasik eke. Xi laj yalanbee: «[Jechuk] xakoltaik li buchʼutik kʼunike». Xi to laj yalanbee: «Skʼan teuk ta ajolik li kʼusi xi laj yal stuk li Kajvaltik Jesuse: ‹Jaʼ mas xmuyubaj li buchʼu chakʼe, jaʼ mu sta li buchʼu chichʼe›» (Ech. 20:35).

²¹ Li moletik avie jaʼ jech chchanbeik stalelal li Pabloe. Snaʼojik ti jaʼ oy ta sbaik ti xchabibeik li stsobobbail Diose xchiʼuk ta sjunul yoʼonton tspasik. Mu xkoʼolajik xchiʼuk li jnitvanejetik ta relijion ti tskʼanbeik takʼin li buchʼutik chkʼot ta aʼyej mantale. Li ta stsobobbail yajtsʼaklom Kristoe mu stakʼ te oy li buchʼu tstoy sbae xchiʼuk ti oy kʼusi chpichʼ oʼontae, yuʼun skotol li buchʼu tsaʼ smukʼulal stuke chlaj ta kʼexlal (Prov. 11:2; 25:27).         

22. ¿Kʼu yuʼun skʼanojik tajek Pablo li moletik ta Efesoe?

²² Li ermanoetike skʼanojik tajek li Pabloe, yuʼun laj yakʼ ta ilel ti kʼanvanem tajek eke. Jaʼ yuʼun, kʼalal chlokʼ xa ox batel li Pabloe, «okʼik tajek skotolik xchiʼuk lik smeyik […], jech xtok, la skʼunil tsʼutsʼik» (Ech. 20:37, 38). Li avie, jkʼanojtik tajek ek xchiʼuk ep sbalil chkilbetik yabtelik li ermanoetik ti chchʼak skʼakʼalik, ti chakʼ li kʼusi x-ayan yuʼunike xchiʼuk ti chakʼ yipik sventa xchabiik li uni chijetike. Ep kʼusi chakʼ jchantik li Pabloe, jaʼ yuʼun mu labaluk chkaʼitik kʼalal xi laj yale: «Muʼyuk jmul ta sventa li xchʼichʼel skotol krixchanoetike» (Ech. 20:26).