KAPITULO 20
«Pʼol batel li skʼop Jeovae» akʼo mi oy kontrainel
Li Apolos xchiʼuk Pabloe ep kʼusitik la spasik yoʼ xpuk-o batel li lekil aʼyeje
Te lokʼem ta Echos 18:23–19:41
1, 2. 1) ¿Kʼusi la snuptanik Pablo xchiʼuk xchiʼiltak li ta Efesoe? 2) ¿Kʼusi ta jchantik batel li ta kapitulo liʼe?
LI TA skayealtak Efesoe, ep buchʼutik te xvochlajet, xyoletik batel xchiʼuk x-avetik noʼox. Junantike la stabeik ta tsakel chaʼvoʼ xchiʼiltak li Pabloe, vaʼun la xjochik batel. Ta jlikel noʼoxe, epal jchonolajeletik la stsʼakliik batel ek, jech oxal xokol xa kom yuʼunik li kayeetike. Te batik ta jun teatro ti te oy ta jteklume, ti x-och 25 mil krixchanoetike. Jutuk mu skotolikuk mu snaʼik li kʼusi yakal chkʼot ta pasele, pe la snopik ti oy buchʼu yakal chchopol kʼoptabat li stemploike xchiʼuk li smeʼ diosike, jaʼ yuʼun xi tsots x-avetike: «¡Mukʼ skʼoplal li Artemis yuʼun j-efesoetike!» (Ech. 19:34).
2 Li Satanase la stijbe yoʼonton epal krixchanoetik sventa smak ta be li cholmantale. Taje jaʼ onoʼox li kʼusi nopem xaʼi tspase. Li ta kapitulo liʼe, ta jkʼeltik batel kʼuxi ox tskʼan tspajtsan cholmantal xchiʼuk ti xchʼak sba li ermanoetik ta baʼyel sigloe, pe li kʼusi mas labal sba ta jchantik batele jaʼ ti muʼyuk xkuch yuʼune xchiʼuk ti «pʼol batel li skʼop Jeovae xchiʼuk ep kʼusitik tsal batel yuʼun» (Ech. 19:20). ¿Kʼuxi kuch yuʼunik li kontrainele? Jaʼ jech koltaatik yuʼun Jeova kʼuchaʼal tskoltautik li avie, pe jaʼ noʼoxe oy me kʼusi skʼan jpastik ta jujuntal. Jaʼ tstunes xchʼul espiritu sventa jechuk-o jcholtik batel mantal. Jkʼeltik batel kʼusi chakʼ jchantik ti kʼu yelan la xchol mantal li Apolose.
«Xchanoj lek li Tsʼibetike» (Echos 18:24-28)
3, 4. ¿Kʼusi laj yakʼik venta ta stojolal Apolos li Akila xchiʼuk li Prisilae, xchiʼuk kʼusi la spasik ta stojolal?
3 Kʼalal jaʼo te xbat ta sbelel Efeso li Pabloe, te kʼot ta jteklum Efeso jun vinik ti Apolos sbie. Te lik talel ta Alejandria (Ejipto) xchiʼuk lek kʼusitik xtojob spasel. Xi chal li Vivliae: «Li vinik taje xtojob lek ta kʼopojel xchiʼuk xchanoj lek li Tsʼibetike». Jech xtok, «xojobaj noʼox ta skoj li chʼul espiritue». Jaʼ yuʼun, ta sjunul yoʼonton bat yetʼes mantal li ta snail tsobobbail ti noj ta judaetike (Ech. 18:24, 25).
4 Li Akila xchiʼuk Prisilae te oyik kʼalal laj yetʼes mantal li Apolose. Lek tajek laj yaʼiik ti «lek jamal chchanubtasvan ta sventa li Jesuse». Pe laj yakʼik venta ti oy kʼusi mu xaʼibe lek smelolal ti tsotsik skʼoplale: manchuk mi lek ti kʼu yelan chalbe batel skʼoplal Jesuse, «jaʼ noʼox xojtikin lek li ichʼvoʼ ta sventa Juane». Li Akila xchiʼuk Prisila ti jaʼik noʼox jpaskarpanaetike muʼyuk bu xiʼik ta stojolal ti lek chanunajem xchiʼuk ti lek pʼije, yuʼun parte «laj yikʼik batel, vaʼun mas to lek jamal laj yalbeik smelolal ta sventa li sbe Diose» (Ech. 18:25, 26). ¿Kʼu yelan laj yaʼi sba li Apolose? Xaval yaʼeluke, jaʼ ti bikʼit laj yakʼ sba jech kʼuchaʼal tspas stalel li melel yajtsʼaklomtak Kristoe.
5, 6. ¿Kʼu yuʼun mas to tunesat yuʼun Jeova li Apolose, xchiʼuk kʼuxi xuʼ jchanbetik?
5 Li Apolose mas to tunesat yuʼun Jeova ta skoj ti la xchʼam li chanubtasel akʼbat yuʼun Akila xchiʼuk Prisilae. Ta tsʼakale, bat ta Akaya, vaʼun te lik skolta li jchankʼopetike. Jech xtok, te laj yalbe ta jamal judaetik ti jaʼ onoʼox skʼoplal Jesus li Mesias chtale. Xi laj yal li Lukase: «Jamal laj yakʼbe yil sprevailtak li krixchanoetik ti mu jechuk li chanubtasel yuʼun judaetike, jamal laj yakʼ ta ilel ta Tsʼibetik ti jaʼ Kristo li Jesuse» (Ech. 18:27, 28). Li Apolose ep tajek koltavan li ta tsobobbailetik sventa jechuk-o ep kʼusi stsal batel yuʼun «li skʼop Jeovae». ¿Kʼusi chakʼ jchantik taje?
6 Jkotoltik skʼan bikʼit xkakʼ jbatik. Oy onoʼox kʼusi xijtojob spasel, ti lek kʼusi jpasoj ta jkuxlejaltike xchiʼuk ti lek kʼusi jchanojtike. Pe chʼabal me stu mi muʼyuk bikʼit chkakʼ jbatike. Mi mu jechuk chkakʼ ta ilel jtalelaltike, xuʼ me xlik jtoy jbatik, vaʼun chʼabal xa me sbalil chkom li kʼusi xijtojob spasele (1 Kor. 4:7; Sant. 4:6). Mi ta melel bikʼit chkakʼ jbatike, mas me mukʼ skʼoplal chkiltik li yantike (Filip. 2:3). Chkakʼ jbatik ta tojobtasel xchiʼuk muʼyuk chij-ilin ta anil kʼalal chkichʼtik tukʼibtasele. Jech xtok, kʼalal chjel ti kʼu yelan tsbeiltas organisasion li chʼul espiritue, maʼuk ti jpʼel xa xkaltike o ti te xijvulvun sventa jaʼuk spasik ti kʼu yelan lek chkiltik o chkaʼitike. Mi bikʼit chkakʼ jbatike, li Jeova xchiʼuk Jesuse jech-o me tstunesutik li ta steklumale (Luk. 1:51, 52).
7. ¿Kʼusi chakʼ jchantik li kʼusi la spasik Pablo xchiʼuk Apolose?
7 Mi bikʼit chkakʼ jbatike, jaʼ tskoltautik sventa mu jtikʼ ta koʼontontik li tsalbaile. ¡Xmuyubaj xa van tajek Satanas ti lajuk skontrain sbaik li yajtsʼaklomtak Kristoe! Li Apolos xchiʼuk Pabloe baxbolik tajek ta chanubtasvanej. Jaʼ yuʼun, li Satanase lek xa van laj yil jechuk ti lajuk stsal sbaik sventa xakʼik ta ilel ti buchʼu stsob yuʼun ep sviniktakik li ta tsobobbaile. Pas onoʼox yuʼunik ti jechuk la skʼanike. Yuʼun xi onoʼox laj yalik junantik yajtsʼaklomtak Kristo ta Korintoe: «Voʼone oyun ta stojolal Pablo», li yantike xi chalike: «Li voʼone ta stojolal Apolos». ¿Mi oy van ta yoʼontonik ti xchʼak sba li ermanoetike? Moʼoj, yuʼun li Pabloe laj yakʼ venta ti baxbol ta abtel li Apolose xchiʼuk oy kʼusitik laj yakʼbe sbain spasel. Li Apolos eke la xchʼun li beiltaseletik akʼbat yuʼun Pabloe (1 Kor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13). Lek tajek ta chanbel stalelalik ti bikʼit laj yakʼ sbaike xchiʼuk ti jmoj abtejike.
«Ta rason chkʼopoj sventa chakʼ ta chʼunel li Ajvalilal yuʼun Diose» (Echos 18:23; 19:1-10)
8. ¿Bu beal la stam batel Pablo kʼalal bat ta Efesoe, xchiʼuk kʼu yuʼun ti te bate?
8 Li Pabloe sut onoʼox batel ta Efeso a jech kʼuchaʼal yaloj onoʼoxe (Ech. 18:20, 21). Pe labal sba ti bu la stam batel sbee, yuʼun te toʼox oy ta Antiokia ta Siria. Ti jechuke, mas nopol ti te bat ta Seleusia sventa te xbat stsak varko yoʼ tukʼ x-ikʼe batel ta Efesoe. Pe mu jaʼuk te bat, yuʼun jaʼ te la stambe batel sbelel «ti nom yiloj nabe» (Ech. 19:1). Te van 1,600 kilometro xanav batel. ¿Kʼu yuʼun te bat ti vokol tajek ta xanele? Yuʼun tskʼan «tstsatsubtasbe batel yoʼonton li jchankʼopetike» (Ech. 18:23). Akʼo mi snaʼoj ti vokol chaʼi ti jech chbat ta yoxibal velta ta misioneroal jech kʼuchaʼal ti butik xa noʼox ayeme, snaʼoj xtok ti ep sbalile. Li avi eke, li jkʼelvanejetik ta sirkuito xchiʼuk yajnilike jaʼ jech chakʼ ta ilel stalelalik ek xchiʼuk lek tajek snaʼ xkʼanvanik. ¿Mi mu jechuk ti ep sbalil chkiltike?
9. ¿Kʼu yuʼun laj yichʼik voʼ yan velta li yajchankʼoptak Juan J-akʼ-ichʼvoʼe, xchiʼuk kʼusi chakʼ jchantik li loʼile?
9 Kʼalal kʼot ta Efesoe, li Pabloe te la sta 12 ta voʼuk yajchankʼoptak li Juan J-akʼ-ichʼvoʼe. Li jchankʼopetik taje jaʼ noʼox yichʼojik voʼ ta stojolal Juan, pe ti chʼabal xa sbalile xchiʼuk jutuk tajek snaʼojbeik skʼoplal ta sventa li chʼul espiritue. Li Pabloe lik xchapbe smelolal li kʼusitik mu toʼox snaʼike. Vaʼun, li yajchankʼoptak Juane bikʼit laj yakʼ sbaik xchiʼuk ta sjunul yoʼonton la xchʼamik li chanubtasel jech kʼuchaʼal la spas li Apolose. Jaʼ yuʼun, laj yichʼik voʼ ta sbi Jesus, laj yichʼik chʼul espiritu xchiʼuk oy junantik ti la spasik skʼelobil juʼelale. ¿Kʼusi chakʼ jchantik li loʼil taje? Jaʼ ti ch-akʼbatik bendision yuʼun Jeova li buchʼutik ta sjunul yoʼonton ta xchʼunik li kʼusitik chjel ta s-organisasione (Ech. 19:1-7).
10. ¿Kʼu yuʼun bat ta snail chanob vun li Pabloe, xchiʼuk kʼuxi xuʼ jchanbetik ek?
10 Jkʼeltik kʼusi kʼot ta pasel ta tsʼakal. Li Pabloe oxib u la xchol mantal ta snail tsobobbail. Akʼo mi «ta rason chkʼopoj sventa chakʼ ta chʼunel li Ajvalilal yuʼun Diose», oy junantik ti muʼyuk la skʼan la xchikintaike xchiʼuk ti lik skontrainike. Ta skoj ti «chopol tajek lik kʼopojikuk ta yeloval sat epal krixchanoetik ta sventa li Bee», li Pabloe lokʼ batel li ta snail tsobobbaile xchiʼuk jaʼ xa te bat sjelubtas mantal ta jun snail chanob vun (Ech. 19:8, 9). Jaʼ yuʼun, li buchʼutik oy ta yoʼontonik chchanik mas ta sventa li Ajvalilal yuʼun Diose lokʼik batel ek li snail tsobobbaile xchiʼuk jaʼ te batik li ta snail chanob vune. Li avi eke, jaʼ jech ta jpastik kʼuchaʼal la spas li Pabloe, yuʼun muʼyuk ta jtsak jbatik ta kʼop xchiʼuk li buchʼutik mu skʼan xchikintaik mantale xchiʼuk ti jaʼ noʼox tsaʼik kʼope. Yuʼun ep to tajek li buchʼutik oy ta yoʼontonik mantale.
11, 12. 1) ¿Kʼuxi laj yakʼ ta ilel Pablo ti baxbol ta abtel xchiʼuk ti la skʼel kʼusi ora xokol li krixchanoetike? 2) ¿Kʼuxi chkakʼtik ta ilel ti ta jchanbetik li kʼusi la spas Pabloe?
11 Li Pabloe te van chanubtasvan skotol kʼakʼal li ta snail chanob vune, ti chlik las 11 ta sobe kʼalal to ta chanib ora ta bat kʼalal (kʼelo li nota ta Echos 19:9 li ta Biblia de estudio ta españole). Akʼo mi kʼixin tajek li vaʼ orae, pe jaʼo chkux yoʼontonik xchiʼuk chveʼik li jnaklejetike. Mi jaʼ jech skotol kʼakʼal chanubtasvan li Pabloe, te van mas ta oxmil ora la xchol mantal kʼalal te kom chib jabil ta Efesoe. b ¡Jaʼ yuʼun, pʼol batel li skʼop Jeovae xchiʼuk ep kʼusitik tsal batel yuʼun! Baxbol ta abtel li Pabloe xchiʼuk jaʼo la xcholbe mantal krixchanoetik kʼalal xokolike. Jech oxal, «laj yaʼibeik skʼoplal Kajvaltik skotol li buchʼutik te oyik ta yosilal Asiae, laj yaʼiik ek li judaetik xchiʼuk jgresiaetike» (Ech. 19:10). Ta melel, ¡lek tsʼakal laj yichʼ cholel mantal!
Ta jchiʼintik ta loʼil krixchanoetik ti buyuk noʼox jtatike.
12 Li stestigoutik Jeova avi eke baxbolutik ta abtel. Ta jkʼeltik bu xuʼ jtatik li krixchanoetik xchiʼuk ti kʼusi ora xokolike. Jaʼ yuʼun, ta jcholtik mantal ta kayeetik, ta pʼolmajebaletik, ti bu oy ep krixchanoetike, ta telefono xchiʼuk ta karta. Jech xtok, jaʼo chbat jvulaʼantik li krixchanoetik kʼalal nakalike.
«Pʼol batel li skʼop Jeovae» akʼo mi tskʼan ox tspajtsanvan li pukujetike (Echos 19:11-22)
13, 14. 1) ¿Kʼusi akʼbat spas yuʼun Jeova li Pabloe? 2) ¿Kʼusi chopol la spas li xnichʼnabtak Esevae, xchiʼuk kʼuxi xkoʼolaj li krixchanoetik ti chalik ti jaʼik la yajtsʼaklomtak Kristoe?
13 Li Lukase laj yal ti akʼbat sjuʼel yuʼun Jeova li Pabloe sventa xakʼ ta ilel skʼelobiltak juʼelal. Jech xtok, akʼo mi jaʼ noʼox tspikbeik li spokʼ (pañuelo) xchiʼuk li skʼuʼ sventa x-abtej-oe, chpoxtaj-o yuʼun li krixchanoetike xchiʼuk chlokʼ pukuj ta yoʼonton li krixchanoetike (Ech. 19:11, 12). c Akʼo mi ep buchʼutik labal sba laj yilik ti tsalbil kom li Satanas xchiʼuk spukujtake, oy onoʼox buchʼutik ti muʼyuk lek laj yilike.
14 «Oy jlom judaetik ti chanavik batel sventa tslokʼesik pukujetike» xchiʼuk tskʼan ox jech chchanbeik kʼuchaʼal tspas li Pabloe. Li loʼil ta Vivliae chal ti oy junantik viniketik la stunesbeik sbi Jesus xchiʼuk Pablo sventa slokʼesbeik pukuj ta yoʼonton li krixchanoetike. Taje jaʼ jech la spasik li vukvoʼ xnichʼnabtak li bankilal pale Esevae. Pe xi albatik yuʼun jun pukuje: «Xkojtikin buchʼu jaʼ li Jesuse xchiʼuk jnaʼoj buchʼu xtok li Pabloe, ¿pe buchʼuoxuk li voʼoxuke?». Xi to chal li loʼile: li vinik ti uʼuninbil yuʼun li pukuj ti toj chopole xpʼitluj to batel ti bu oyike, tsalatik ta jujuntal xchiʼuk pasatik ta kanal, jaʼ yuʼun tʼanal xa jatavik batel xchiʼuk yayijem xa lokʼik batel li ta na taje (Ech. 19:13-16). Li krixchanoetike laj yakʼik venta ti likem talel ta stojolal Dios li skʼelobil juʼelal tspas Pabloe, pe jaʼuk li yantike jamal vinaj ti likem tal ta jecheʼ relijion li kʼusi tspasike. Jaʼ jech ep kʼusitik tsal batel yuʼun «li skʼop Jeovae». Avie, ta smiyonal xa noʼox krixchanoetik tsnopik ti lek ch-ilatik yuʼun Dios mi jaʼ noʼox tstunesbeik li sbi Jesus xchiʼuk mi chalik ti jaʼik yajtsʼaklomtak Kristoe, pe taje mu meleluk. Yuʼun li Jesuse laj yal ti jaʼ noʼox xuʼ sta spatobil yoʼontonik ta jelavel li buchʼutik tspasik li kʼusi tskʼan yoʼonton Stote (Mat. 7:21-23).
15. ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik li j-efesoetik ti pasik ta yajtsʼaklom Kristoe?
15 Ep buchʼutik chchanik majia li ta Efesoe. Lek noʼox chilik ti tstunesbeik li sjuʼel pukujetike, ti oy kʼusitik tstunesik sventa xchabiatik lae (amuletos) xchiʼuk oy ep slivroik sventa akʼchamel. Pe ta skoj li kʼusi la snuptanik li xnichʼnabtak Esevae, ep buchʼutik lik xiʼtaik Dios, pasik ta yajtsʼaklom Kristo xchiʼuk laj yiktaik li akʼchamele. Akʼo mi ta smilal xa noʼox stojol d li livroetik sventa majiae, la stsobik tal sventa xchikʼik ta yeloval krixchanoetik. Xi laj yal li Lukase: «Toj echʼem sjuʼel kʼu yelan pʼol batel li skʼop Jeovae xchiʼuk ep kʼusitik tsal batel yuʼun» (Ech. 19:17-20). ¡Li Jeovae tsal yuʼun li Satanas xchiʼuk spukujtake! Li krixchanoetik taje lek tajek kʼusi chakʼ jchantik, yuʼun li avie noj xa tajek ta espiritismo li balumile. Mi laj kakʼtik venta ti oy to kʼusitik kuʼuntik ti te snitojbe sba skʼoplal ta espiritismoe, skʼan jiptik lokʼel ta anil jech kʼuchaʼal la spas li j-efesoetike akʼo mi toyol tajek stojol. Mu me jpastik jsetʼuk li kʼusitik ibal sba chil Diose.
«Lik tsots kʼop» (Echos 19:23-41)
«Viniketik, anaʼojik lek ti ep kʼusitik yakʼojbutik li pʼolmajel liʼe» (Echos 19:25).
16, 17. 1) ¿Kʼusi la spas Demetrio sventa skontrainik yajtsʼaklomtak Kristo li krixchanoetike? 2) ¿Kʼu yuʼun chkaltik ti lek xaʼiik saʼkʼop li j-efesoetike?
16 Li Lukase chal to batel ti tstunes jsaʼkʼopetik li Satanas sventa skontrainutike. Xi chal Echos 19:23: «Lik tsots kʼop ta sventa li Bee» xchiʼuk mas to tsatsaj li vokolile. e Jaʼ te lik-o kʼop kʼalal la stsob xchiʼiltak ta abtel li jun vinik ti chabtelan plata ti Demetrio sbie xchiʼuk laj yalanbe ti jechuk-o xchonik santoetik mi tskʼan tspasik kanal takʼine. Jech xtok, laj yalanbe ti mu xlokʼ venta xchikintabeik li kʼusi chal Pabloe, yuʼun li buchʼutik ch-ochik ta yajtsʼaklomtak Kristoe muʼyuk xa chichʼik ta mukʼ li santoetike. Ta skoj ti snaʼoj ti tsots skʼoplal chilik li steklumalik xchiʼuk slumalike, laj yalanbe ti chopol kʼoptabil chkom templo mi la xchikintabeik kʼusi chal Pablo li krixchanoetike xchiʼuk chopol xa chkom skʼoplal li meʼ dios Artemise (Ech. 19:24-27).
17 Li Demetrioe loʼlaj onoʼox yuʼun li krixchanoetike. Li buchʼutik chabtelanik platae lik skʼakʼal yoʼontonik xchiʼuk xi lik avanikuke: «¡Mukʼ skʼoplal li Artemis yuʼun j-efesoetike!». Lik vochlajetel ta sjunul li jteklume, jaʼ yuʼun lik kʼop jech kʼuchaʼal laj kalbetik skʼoplal ta parafo 1. f Li Pabloe tskʼan ox tajek ch-och batel ta teatro sventa xbat xchiʼin ta loʼil li epal krixchanoetike, pe albat yuʼun jchankʼopetik ti mu xakʼ ta vokol li xkuxlejale. Vaʼun, oy jun vinik ti Alejandro sbie la svaʼan sba ta yeloval skotol krixchanoetik xchiʼuk tskʼan ox chchiʼinan ta loʼil. Ta skoj ti jaʼ juda vinike, tskʼan ox van chchapbe smelolal kʼusi sjelbenal li srelijion xchiʼuk li kʼusi xchʼunoj yajtsʼaklomtak Kristoe. Pe li krixchanoetike kapem tajek sjolik xchiʼuk muʼyuk la skʼan la xchikintaik. Kʼalal laj yakʼik venta ti jaʼ juda vinike, lik avanikuk xchiʼuk chib ora xi laj yalike: «¡Mukʼ skʼoplal li Artemis yuʼun j-efesoetike!». Li avi eke, li buchʼutik batem ta yoʼontonik li relijione tsmakbeik snopben li krixchanoetike o tsokbeik snopben (Ech. 19:28-34).
18, 19. 1) ¿Kʼuxi tsʼiji yuʼun krixchanoetik li bankilal j-abtel ta jteklume? 2) ¿Kʼuxi xchabiojbeik tal steklumal Dios li j-abteletike, xchiʼuk kʼusi xuʼ jpastik sventa jechuk-o xkichʼtik koltaele?
18 Ta tsʼakale, li bankilal j-abtel ta jteklume tsʼiji yuʼun li epal krixchanoetike xchiʼuk laj yalanbe ti muʼyuk tsokesbeik skʼoplal templo li yajtsʼaklomtak Kristoe xchiʼuk ti muʼyuk chchopol kʼoptaik li smeʼ diosike. Jech xtok, laj yalanbe krixchanoetik ti muʼyuk kʼusi chopol spasojbeik li stemplo meʼ dios Artemis li Pablo xchiʼuk xchiʼiltake. Laj yal xtok ti mi oy onoʼox smul yuʼunike, skʼan stsakik ta venta li smantal ajvalile. Pe yikʼaluk jaʼ to te tsʼijiik kʼalal albatik ti muʼyuk lek li kʼusi tspasike xchiʼuk ti xuʼ kʼusi tsots snuptanik ta skoj ti muʼyuk chchʼunbeik li smantaltak Romae. Ta tsʼakale, laj yalanbe ti akʼo xlokʼik batele. Ta skoj ti ta rason kʼopoj li vinike, ta anil noʼox lamaj yuʼun li kʼope (Ech. 19:35-41).
19 Maʼuk noʼox jkoj jech kʼot ta pasel ti tskolta yajtsʼaklomtak Kristo li buchʼutik tsots yabtel yichʼojike. Li jtakbol Juane akʼbat onoʼox yil li kʼusi chkʼot ta pasel ta slajebaltik kʼakʼale: ti chuchʼ batel ukʼum li balumile, jaʼ xkaltik, li ajvaliletik ta spʼejel balumile tsmakik ta be li kʼusitik tspas Satanas kʼalal tskontrainbe li steklumal Diose (Apok. 12:15, 16). Jaʼ onoʼox jech kʼotem ta pasel, yuʼun oy epal jchapanvanejetik ti tukʼ tspas yabtelike tstsakik ta venta ti oy jderechotik sventa jcholtik mantale xchiʼuk ti jtsob jbatik sventa xkichʼtik ta mukʼ li Diose. Ti jech tskoltautike jaʼ ta skoj ti lek chkakʼtik ta ilel jtalelaltik xtoke. Ta skoj ti lek laj yakʼ ta ilel stalelal li Pabloe, lek ile yuʼun li j-abteletik ta Efesoe xchiʼuk ichʼat ta mukʼ. Jech oxal, lokʼ ta yoʼonton chchabiik (Ech. 19:31). Jaʼ me jech lek jkʼoplaltik ek mi chij-ichʼvanutik ta mukʼ xchiʼuk mi melel jnaʼ xijkʼopoje. Taje xuʼ me jaʼ stsakik ta venta kʼalal oy kʼusi ta jnuptantike.
20. 1) ¿Kʼu yelan chavaʼi aba ti puk batel skʼop Jeova li ta baʼyel sigloe xchiʼuk ti jaʼ jech yakal chpuk batel avie? 2) ¿Kʼusi jpʼel ta avoʼonton chapas?
20 ¿Mi mu labaluk sba chkiltik ti kʼu yelan puk batel li skʼop Jeova xchiʼuk ti ep kʼusitik tsal batel yuʼun li ta baʼyel sigloe? Jech xtok, labal sba chkiltik ti kʼu yelan skoltaoj talel yajtuneltak Jeova li avie. ¿Mi chakʼan teuk tsakal akʼoplal ti kʼu yelan tspas batel kanal li Jeovae? Mi jaʼ jeche, nopbo skʼoplal li kʼusitik laj xa jchantike: bikʼit xavakʼ aba, chʼamo li kʼusitik chjel ta s-organisasion Jeovae, jechuk-o xachol batel mantal xchiʼuk mu me xapas li kʼusitik te nitil skʼoplal xchiʼuk pukujetike. Jech xtok, meleluk xakʼopoj xchiʼuk ichʼvanan ta mukʼ.
a Kʼelo li rekuadro « Jaʼ skapital Efeso li Asiae».
b Li Pablo xtoke jaʼo te la stsʼiba li baʼyel karta sventa jkorintoetik kʼalal te oy ta Efesoe.
c Li pokʼ tstunes Pabloe ta van xchuk ta stiba sventa mu stsʼuj yalel li xchikʼ ta sate. Ti jech tstunes li skʼuʼ sventa abtelale jaʼ van ta skoj ti tspas karpanaetik kʼalal mi xokob jlikeluk ta sobe (Ech. 20:34, 35).
d Jech kʼuchaʼal laj yal Lukase, 50 mil ta sep plata takʼin stojol li livroetik taje. Pe mi jaʼ denarioe skʼan xij-abtej 50 mil kʼakʼal sventa stsob kuʼuntike, jaʼ xkaltik, 137 jabil abtel.
e Oy buchʼutik chalik ti jaʼ laj yalbe skʼoplal Pablo kʼalal laj yal ti jutuk xa mu te chamik xchiʼuk xchiʼiltake (2 Kor. 1:8). Pe yikʼaluk van jaʼ la stʼab ta alel li kʼusi toj xibal sba la snuptanike, yuʼun laj yal ti la spas kʼop xchiʼuk «jtiʼvanej chonbolometik ta [Efesoe]». Taje jaʼ van laj yalbe skʼoplal ti la stsak sba ta kʼop xchiʼuk li jtiʼvanej chonbolometik ta jun estadioe o ti la stsak sba ta kʼop xchiʼuk chopol krixchanoetike (1 Kor. 15:32). Taje xuʼ onoʼox van jech kʼot ta pasel xchibal.
f Li viniketik taje spas yuʼunik ta mantal li krixchanoetike. Jun veltae, kʼalal echʼem xa ox van sien jabile, oy jtsop jpaspanetik la slikesik kʼop jech kʼuchaʼal kʼot ta pasel ta Efesoe.
