KAPITULO 4
«Viniketik ti muʼyuk chanunajemike, ti jaʼik noʼox kʼuchaʼal yan krixchanoetike»
Tsots yoʼonton echʼ li jtakboletike xchiʼuk akʼbatik bendision yuʼun Jeova
Te lokʼem ta Echos 3:1–5:11
1, 2. ¿Kʼusi la spasik li Pedro xchiʼuk Juan ti te nopol oyik ta tiʼ temploe?
TE TSOBOL epal krixchanoetik li ta bat kʼakʼale xchiʼuk xojobinaj noʼox li sat kʼakʼale. Yakal xa chkʼotik ta templo li judaetik ti tukʼ yakʼoj sbaike xchiʼuk li yajtsʼaklomtak Kristoe. Jutuk xa skʼan sta «yorail chichʼ pasel orasion» (Ech. 2:46; 3:1). a Li Pedro xchiʼuk Juane la xchʼik sbaik ochel li ta epal krixchanoetik yoʼ xkʼotik li ta stiʼ templo ti «Kʼupil sba» sbie. Xvochlajet tajek li krixchanoetike xchiʼuk xtal xbatik noʼox, te x-avet tskʼan limoxna jun vinik ti koxo onoʼox vokʼeme xchiʼuk mas xa van ta 40 sjabilal (Ech. 3:2; 4:22).
2 Kʼalal nopajik batel li chaʼvoʼ jtakboletike, lik kʼanbatikuk limoxna yuʼun li koxo vinike, la snop mi ch-akʼbat jutebuk takʼin kʼalal nopajik batel ta stojolale. Pe xi albat yuʼun li Pedroe: «Muʼyuk jplata mi jaʼuk j-oro, pe chkakʼbot li kʼusi oy kuʼune: ¡ta sbi Jnasaretal Jesukristo, xanavan!». Jachʼal to kʼot ye skotolik kʼalal laj yilik ti la snit likel li vinike xchiʼuk ti jaʼ to sba velta te lik xanavuke (Ech. 3:6, 7). ¿Kʼu van yelan laj yaʼi sba li vinik kʼalal laj yil ti chbakʼ xa li yok xchiʼuk ti lik xa xanavuke? ¡Xpʼitomaj noʼox likel ta muyubajel xchiʼuk la skʼupil kʼopta Dios!
3. ¿Kʼusi albatik yuʼun Pedro ti tstaik li krixchanoetik xchiʼuk li vinik ti jaʼ to poxtaje?
3 Xmuyubajik tajek li krixchanoetike xchiʼuk bat staik ta anil li Pedro xchiʼuk Juan ti te xa oyik li ta Kotkot na yuʼun Salomone. Li Pedroe lik xchapbe smelolal kʼuxi poxtaj yuʼun li vinike xchiʼuk jaʼ te vaʼi ti bu chanubtasvan li Jesuse (Juan 10:23). Li Pedroe laj yalbe krixchanoetik xchiʼuk li buchʼu jaʼ to poxtaj ti oy kʼusi lek xuʼ staik ti ep sbalile, ti jaʼ xkom to li oro, li plata o ti xpoxtajike. ¿Kʼusi skʼoplal taje? Jaʼ skʼoplal ti xuʼ sutes yoʼontonike, ti xuʼ xtupʼbat smulike xchiʼuk ti stsʼakliik li Jesukristoe, ti jaʼ vaʼanbil yuʼun Jeova kʼuchaʼal «Bankilal Jbeiltasvanej sventa kuxlejale» (Ech. 3:15).
4. 1) ¿Kʼu yelan laj yaʼiik j-abteletik li kʼusi la spasik Pedro xchiʼuk Juane? 2) ¿Kʼusi ta jkʼeltik batel?
4 ¡Stuk xa noʼox jech li vaʼ kʼakʼale! Lik xanavuk jun koxo vinik xchiʼuk ta smilal xa noʼox krixchanoetik laj yaʼibeik smelolal kʼu yelan tskʼan ichʼel ta mukʼ li Diose xchiʼuk ti lekuk xil sbaik xchiʼuke (Kol. 1:9, 10). Ta skoj taje, kap-o sjolik li j-abteletike, yuʼun tskʼan ox tspajesik li abtelal tspasik li yajchankʼoptak Jesuse (Ech. 1:8). Li ta kapitulo liʼe, ta jkʼeltik kʼuxi laj yalbeik skʼoplal Ajvalilal yuʼun Dios li Pedro xchiʼuk Juane. Jech xtok, ta jkʼeltik batel kʼuxi la spas yabtelik xchiʼuk kʼu yelan laj yaʼi sbaik akʼo mi laj yal j-abteletik ti jaʼik noʼox «viniketik ti muʼyuk chanunajemike, ti jaʼik noʼox kʼuchaʼal yan krixchanoetike» (Ech. 4:13). b Ta jkʼeltik xtok kʼuxi xuʼ jchanbetik stalelalik xchiʼuk kʼuxi xuʼ jchanbetik stalelal li yan yajchankʼoptak Jesus ti laj yichʼik kontrainele.
Maʼuk «ta juʼel noʼox jtukutik» (Echos 3:11-26)
5. ¿Kʼusi chakʼ jchantik Pedro ti kʼu yelan la xchiʼin ta loʼil li epal krixchanoetike?
5 Li Pedro xchiʼuk Juane kʼopojik ta yeloval epal krixchanoetik akʼo mi snaʼojik ti xuʼ van te kapal junantik li buchʼutik x-avetik la skʼanik ti akʼo xichʼ milel li Jesuse (Mar. 15:8-15; Ech. 3:13-15). ¡Vinaj ti tsots yoʼonton Pedro kʼalal laj yal ti jaʼ ta sbi Jesus kol li vinike! Jech xtok, jamal laj yalanbe ti jaʼ ta smulik ek ti cham li Kristoe. Pe maʼuk ta skapemal sjol laj yal. Moʼoj, yuʼun jaʼ noʼox laj yalanbe ti jaʼ ta skoj ti mu snabeik smelolal ti jech la spasike (Ech. 3:17). La spʼis ta yermanotak xchiʼuk jaʼ noʼox laj yalanbe li lekil aʼyej ta sventa Ajvalilale. Mi la sutes yoʼontonik xchiʼuk mi laj yakʼ xchʼunel yoʼontonik ta stojolal Kristoe, ch-akʼbatik siketel oʼontonal yuʼun Jeova (Ech. 3:19). Li voʼotik eke tsots koʼontontik xchiʼuk jamal chkaltik batel ti jutuk xa skʼan xchapanvan li Diose. Pe maʼuk ta skapemal jol ta jpastik, yuʼun maʼuk oy ta jbatik xchapanel li krixchanoetike. Teuk ta jnopbentik ti xuʼ xkʼotik ta kermanotaktik ta tsʼakale xchiʼuk jaʼuk xkalbetik li lekil aʼyej ta sventa Ajvalilal jech kʼuchaʼal la spas li Pedroe.
6. ¿Kʼuxi laj yakʼik ta ilel ti bikʼit laj yakʼ sba li Pedro xchiʼuk Juane?
6 Bikʼit laj yakʼ sbaik li jtakboletike, mu jaʼuk la skʼanik ti tsotsuk xa skʼoplal x-ilatik ta skoj ti la xpoxtaik li vinike. Jech oxal, xi la sjakʼ li Pedroe: «¿Kʼu yuʼun ti labal sba tajek chavaʼiik leʼe? Xchiʼuk ¿kʼu yuʼun ti solel chakʼelunkutike, ti xkoʼolaj kʼuchaʼal ta juʼel noʼox jtukutik yilel o ti jaʼ noʼox ta skoj ti ta sjunul koʼonton chitunkutik ta stojolal Dios ti lik xanavuke?» (Ech. 3:12). Li Pedro xchiʼuk li yan jtakboletike snaʼojik ti jaʼ ta sjuʼel Dios pas yuʼunik li yabtelike, jaʼ yuʼun jaʼ laj yakʼik ta ichʼel ta mukʼ li Jeova xchiʼuk Jesuse.
7, 8. 1) ¿Kʼusi sbalil xuʼ stabeik li krixchanoetik kʼalal ta jcholtik mantale? 2) ¿Kʼuxi yakal chkʼot ta pasel ti «chchaʼta yav skotol li kʼusitike»?
7 Skʼan bikʼit xkakʼ jbatik ek kʼalal ta jcholtik mantale. Li chʼul espiritue muʼyuk xa onoʼox chakʼ juʼeltik sventa jpoxtatik li krixchanoetike, pe xuʼ jkoltatik yoʼ xakʼ xchʼunel yoʼontonik ta stojolal Dios xchiʼuk ta Kristo. Jech xtok, xuʼ xkalbetik ti xuʼ xchʼaybat li smulike xchiʼuk ti skʼupinik li siketel oʼontonal chakʼ Jeova jech kʼuchaʼal laj yal li Pedroe. Jujun jabile, ta smilal xa noʼox krixchanoetik chchʼamik li mantale xchiʼuk chichʼik voʼ sventa xkʼotik ta yajtsʼaklom Kristo.
8 Yakal xa chkʼot ta pasel avi li kʼusi laj yal Pedro ti «chchaʼta yav skotol li kʼusitike». Taje lik kʼotuk ta pasel ta sjabilal 1914 kʼalal la svaʼan jun Ajvalilal ta vinajel li Diose, jech kʼuchaʼal yaloj xa onoʼox ta ye li chʼul j-alkʼopetike (Ech. 3:21; Sal. 110:1-3; Dan. 4:16, 17). Ta tsʼakal jutuke, li Jesuse la skolta yajtsʼaklomtak sventa xchaʼta yav li melel yichʼel ta mukʼ Jeova ta balumile. Jaʼ jech ta smiyonal xa noʼox yajtsʼaklomtak Kristo yakʼoj sbaik ta ventainel yuʼun li Ajvalilal yuʼun Diose xchiʼuk jun yoʼonton tsobol chichʼik ta mukʼ Jeova. Sjipojik xa lokʼel li smol talelalike xchiʼuk jaʼ xa slapojik li achʼ talelal «ti jech laj yichʼ pasel jech kʼuchaʼal la skʼan yoʼonton li Diose» (Efes. 4:22-24). Jech kʼuchaʼal ta sjuʼel Dios kol li jun vinike, li krixchanoetike chkoltaatik yuʼun chʼul espiritu sventa sjel li stalelalike, maʼuk ta yip jun krixchano. Jaʼ yuʼun, li kʼusi oy ta jbatike jaʼ ti lekuk jtunestik li Skʼop Diose xchiʼuk ti mu xijxiʼ ta cholmantal jech kʼuchaʼal la spas li Pedroe. Skotol li kʼusi lek chkʼot ta pasel kuʼuntik ta cholmantale jaʼ koliyal ti tskoltautik li Jeovae.
«Mu xuʼ xkikta jbakutik ta yalel» (Echos 4:1-22)
9-11. 1) ¿Kʼu yelan laj yaʼi li bankilaletik yuʼun judaetik kʼalal laj yilik li kʼusi chalbeik skʼoplal li Pedro xchiʼuk Juane? 2) ¿Kʼusi jpʼel ta yoʼontonik la spasik li jtakboletike?
9 Lik mukʼta vochlajetel ta skoj li kʼusi laj yal Pedroe xchiʼuk ti xpʼit noʼox ta muyubajel li jkʼan limoxnae. Jaʼ yuʼun, li bankilal yuʼun jchabivanejetik ta templo xchiʼuk li paleetike xyoletik lokʼel ta anil sventa skʼelik li kʼusi yakal chkʼot ta pasele. Yaʼeluke, li viniketike jaʼik jsaduseoetik ti jkʼulejike xchiʼuk ti stikʼoj sbaik ta politikae, yuʼun tskoltaik li ajvalil ta Romae. Mu xkoʼolajik kʼuchaʼal li jfariseoetik ti chchʼunbeik li smantaltak Moisese, yuʼun li jsaduseoetike spʼajojik li mantaletik yuʼun judaetike xchiʼuk mu xchʼunik ti oy chaʼkuxesele. c ¡Kap van tajek sjolik kʼalal laj yilik ti yakal chalbeik skʼoplal Pedro xchiʼuk Juan ti chaʼkuxiem xa li Jesuse!
10 Ta skoj ti kap tajek sjolike, la stikʼik ta chukel li Pedro xchiʼuk Juane. Ta yokʼomale, laj yikʼik batel li ta mukʼta nail chapanobbail yuʼun judaetike. Li jnitvanejetik taje laj yalik ti jaʼik noʼox viniketik ti muʼyuk chanunajemike xchiʼuk ti jaʼik noʼox kʼuchaʼal yan krixchanoetike. Ta skoj ti muʼyuk chanubtasbilik ta junuk relijion ti lek ojtikinbile, muʼyuk sderechoik sventa xchanubtasvanik ta templo. Li jchapanvanejetike labal sba laj yilik ti muʼyuk chiʼik xchiʼuk ti lek jamal chkʼopojike. ¿Kʼu yuʼun jamal laj yalik li kʼusi xchʼunojike? Jaʼ ti la xchiʼinik toʼox li Jesuse (Ech. 4:13). Li Jesuse vinaj ti tsots yabtel ti kʼu yelan chanubtasvane, mu jechuk kʼuchaʼal li jchanubtasvanejetik ta mantale (Mat. 7:28, 29).
11 Li jchapanvanejetike laj yalbeik mantal li jtakboletik ti akʼo xikta sbaik ta cholmantale. Li vaʼ orae, li jchapanvanejetike persa chichʼ chʼunel li kʼusi chalike, yuʼun jaʼtik to junchib xemana yechʼele, xi laj yal li jchapanvanejetik kʼalal la xchapanik li Jesuse: «Sta-o xichʼ milel» (Mat. 26:59-66). Akʼo mi jech, muʼyuk x-och xiʼel ta yoʼontonik li Pedro xchiʼuk Juane. Xi ta slekil yoʼonton la stakʼbeik li viniketik ti jkʼulejike, ti lek ojtikinbilike xchiʼuk ti oy srelijionike: «Mi tukʼ chil Dios ti jaʼ ta jchikintakutik li kʼusi chavalike ti jaʼ muʼyuk ta jchikintabekutik li Diose, voʼot xanaʼ atukik. Pe li voʼonkutike mu xuʼ xkikta jbakutik ta yalel li kʼusi kilojkutik xchiʼuk li kʼusi kaʼiojkutike» (Ech. 4:19, 20).
12. ¿Kʼusi tskoltaot sventa mu xaxiʼ ta cholmantal xchiʼuk ti ta sjunuluk avoʼonton xaval batele?
12 ¿Mi tsots avoʼonton jech kʼuchaʼal li jtakboletike? ¿Kʼu yelan chavaʼi aba kʼalal chacholbe mantal li jkʼulejetike, li buchʼutik oy srelijionike o li buchʼutik tsots yabtelike? ¿Mi chaxiʼ kʼalal tslabanot junuk avutsʼ avalal, junuk achiʼil ta chanun o junuk achiʼil ta abtel ta skoj ti jaʼot stestigo Jeovae? Mi jaʼ jech chavaʼi abae, xuʼ me stsal avuʼun. Li Jesuse la xchanubtas yajtakboltak sventa ta sjunuluk yoʼonton spakbeik skʼoplal li kʼusi xchʼunojike xchiʼuk ti ta slekiluk yoʼonton xalike (Mat. 10:11-18). Kʼalal chaʼkuxie, laj yalanbe ta jamal xtok ti te chchiʼinan-o «skotol kʼakʼal jaʼ to mi poʼot xa ox xlaj skotol li kʼusitik oy ta balumile» (Mat. 28:20). Li avi eke, li Jesuse jaʼ tstunes «li tukʼil xchiʼuk pʼijil mosoil» sventa xijtojobuk spakbel skʼoplal li kʼusi jchʼunojtike (Mat. 24:45-47; 1 Ped. 3:15). ¿Kʼuxi chchapanutik? Jaʼ te chkichʼtik chapanel li ta tsobajeletik Jkuxlejaltik xchiʼuk Kabteltik sventa Dios xchiʼuk li ta mantaletik oy ta jw.org ti xi sbie: «Kʼusitik tsjakʼik ta sventa Vivlia». Mi chabat ta tsobajeletik xchiʼuk mi chachan li mantaletik oy ta jpajinatike, jaʼ me tskoltaot sventa mu xaxiʼ ta cholmantal xchiʼuk ti ta sjunuluk avoʼonton xaval batele. Vaʼun, muʼyuk me kʼusi tsmakot ta be sventa xavalbe batel skʼoplal li kʼusitik melel ta Vivlia jech kʼuchaʼal la spas li jtakboletike.
Mu me xavakʼ kʼusi smakot sventa xavalbe skʼoplal li kʼusitik melel ta Vivliae.
«Koʼol yoʼontonik la spasik orasion ta stojolal Dios» (Echos 4:23-31)
13, 14. ¿Kʼusi skʼan xapas mi laj avichʼ kontrainele, xchiʼuk kʼu yuʼun?
13 Kʼalal lokʼik ta chukel li Pedro xchiʼuk Juane, la stsob sbaik ta anil xchiʼuk sjunul li tsobobbaile. Vaʼun, skotolik «koʼol yoʼontonik la spasik orasion ta stojolal Dios» xchiʼuk la skʼanbeik ti akʼo x-akʼbat yipal yoʼontonik sventa jechuk-o xcholik mantale (Ech. 4:24). Li Pedroe snaʼoj ti mu xuʼ jpat koʼonton ta jtuktik mi ta jkʼan ta jpasbetik yabtel li Jeovae. Jaʼtik to junchib xemanae, la saʼ smul ta skoj ti la spat yoʼonton ta stojolal stuke, yuʼun xi laj yalbe li Jesuse: «Manchuk mi tsmak yakan skotolik ta akoj, ¡li voʼone mi jaʼuk bu ta jmak kakan!». Pe jech kʼuchaʼal yaloj xa onoʼox Jesuse, och xiʼel ta yoʼonton li Pedroe xchiʼuk laj yal ti mu xojtikin li yamigoe. ¡Bal to ti laj yichʼ-o spʼijile! (Mat. 26:33, 34, 69-75).
14 Jaʼ yuʼun, mu baluk noʼox ti chkaltik ti ta jkʼan ta jcholtik mantale. Mi oy buchʼu tspajtsanot ta mantal o ti xatun ta stojolal Jeovae, chanbo stalelal li Pedro xchiʼuk Juane. Kʼanbo avipal li Jeovae xchiʼuk mu xanamaj ta stojolal li ermanoetike. Jech xtok, albo moletik ta tsobobbail xchiʼuk yan ermanoetik ti yijik ta mantal li kʼusitik yakal chanuptane. Ep me tajek sbalil li orasion tspasik ta jtojolaltik li kermanotaktike (Efes. 6:18; Sant. 5:16).
15. ¿Kʼu yuʼun skʼan xavakʼbe-o yipal cholmantal akʼo mi oy laj avikta kʼuk sjalil?
15 ¿Mi oy laj avikta cholmantal ta skoj ti laj avichʼ pajtsanele? Mu me xachibaj-o. Teuk me ta ajol ti laj yiktaik cholmantal kʼuk sjalil li jtakboletik kʼalal cham li Jesuse, pe mu jaluk laj yiktaik (Mat. 26:56; 28:10, 16-20). Mu xavakʼ ti jaʼuk xa xchibajesot li kʼusitik muʼyuk lek lapas tale, mas lek ichʼo apʼijil sventa mu xachaʼpas xchiʼuk koltao yantik sventa stsal yuʼunik li kʼusitik tsnuptanike.
16, 17. ¿Kʼusi chakʼ jchantik li kʼusi la skʼan ta s-orasionik li jchankʼopetike?
16 ¿Kʼusi skʼan xkal ta j-orasiontik mi la skontrainutik li ajvaliletike? Li jtakboletike muʼyuk la skʼanbeik Dios ti akʼo mu xa xkontrainatike, yuʼun snaʼojik ti xi onoʼox laj yal li Jesuse: «Mi la skontrainikun li voʼone, jaʼ noʼox jech tskontrainoxuk ek li voʼoxuke» (Juan 15:20). Jaʼ yuʼun, xi la skʼanbeik li Jeovae: «Tsako ta venta ti tsibtasvanike» (Ech. 4:29). Snaʼojik ti jaʼ mas tsots skʼoplal ti spasik li kʼusi oy ta yoʼonton Jeovae xchiʼuk snaʼojik lek ti jaʼ jun albil kʼop yakal chkʼot ta pasel li kʼusi tsnuptanike. Jech kʼuchaʼal chanubtasatik yuʼun li Jesuse, xchʼunojik lek ti chkʼot ta pasel li kʼusi tskʼan yoʼonton Dios ta balumile, mu ventauk li kʼusi spasbatik yuʼun li ajvaliletike (Mat. 6:9, 10).
17 Li yajtsʼaklomtak Jesuse oy ta yoʼonton chchʼunbeik smantal li Jeovae, jaʼ yuʼun xi la skʼanbeik vokole: «Koltao sventa oyuk stsatsal yoʼontonik xalik batel akʼop li amosotake». ¿Kʼuxi takʼbatik ta anil yuʼun Jeova li s-orasionike? «Nik li bu stsoboj sbaike, vaʼun ventainbil kʼot skotolik yuʼun li chʼul espiritue xchiʼuk tsots yoʼonton chalik batel li skʼop Diose» (Ech. 4:29-31). Muʼyuk onoʼox buchʼu xuʼ smak ta be li kʼusi oy ta yoʼonton tspas li Jeovae (Is. 55:11). Mu ventauk mi tsots li kʼusi ta jnuptantike o mi tsots yip li buchʼu tskontrainutike, jech-o me tsots koʼontontik ta jcholtik mantal, yuʼun chakʼ kiptik Jeova mi la jkʼanbetike.
«Maʼuk la aloʼla li krixchanoetike, jaʼ la aloʼla li Diose» (Echos 4:32–5:11)
18. ¿Kʼu yelan la skolta sbaik li ermanoetik ta Jerusalene?
18 Kʼalal muʼyuk toʼox jal slikel li tsobobbail ta Jerusalene, tstsob xa ox sbaik mas ta voʼmil krixchanoetik. d Manchuk mi jelel slumalik, «koʼol yoʼontonik xchiʼuk koʼol snopbenik» (Ech. 4:32; 1 Kor. 1:10). Maʼuk noʼox la skʼanbeik Jeova ti akʼo xkoltaatike, yuʼun ta jujuntal la skolta sbaik ta mantal xtok xchiʼuk laj yakʼbeik kʼusitik chtun yuʼun li yantike (1 Juan 3:16-18). Jaʼ jech la spas li jchankʼop Jose ti ojtikinbil kʼuchaʼal Bernabe yuʼun li jtakboletike. Jun veltae, la xchon jsep yosil xchiʼuk laj yakʼbe jtakboletik skotol li stojol sventa skoltaik li ermanoetik ti te oyik ta Jerusalen ti nom to bu talike. Jaʼ jech jal to xuʼ xkomik ta Jerusalen li achʼ jchʼunolajeletike sventa xchanik mas li Skʼop Diose xchiʼuk ti stsatsubtas li xchʼunel yoʼontonike.
19. ¿Kʼu yuʼun laj yichʼik milel yuʼun Jeova li Ananias xchiʼuk Safirae?
19 Li Ananias xchiʼuk Safirae la xchon jsep yosilik yoʼ xkoltavanik ek. Li nupultsʼakal taje tskʼan ox chakʼbeik yil jtakboletik ti yakal chakʼik skotol li stojol yosilike, pe bu chata, la xchʼakik «komel ta mukul jlomuk li stojole» (Ech. 5:2). Jaʼ yuʼun, milatik yuʼun Jeova xchaʼvoʼalik. Pe maʼuk ta skoj ti muʼyuk tsʼakal xakʼik li takʼine, yuʼun jaʼ ta skoj ti muʼyuk lek li kʼusi oy ta yoʼontonike xchiʼuk ti la sjutik kʼope. Maʼuk la sloʼlaik li krixchanoetike, jaʼ la sloʼlaik li Diose (Ech. 5:4). Li Ananias xchiʼuk Safirae xkoʼolajik kʼuchaʼal li jloʼlavanejetik ti muʼyuk lek ilatik yuʼun Jesuse, yuʼun jaʼ noʼox tskʼanik ti lek ichʼbilikuk ta mukʼe, maʼuk ti lekuk x-ilatik yuʼun li Diose (Mat. 6:1-3).
20. ¿Kʼu yelan tskʼan Jeova kʼalal oy kʼusi chkakʼbetike?
20 Li stestigoutik Jeova avie jaʼ jech ta sjunul koʼontontik oy kʼusitik chkakʼtik sventa xichʼ cholel mantal ta spʼejel balumil jech kʼuchaʼal la spasik li yajchankʼoptak Jesus ta Jerusalene. Chlokʼ ta koʼontontik yakʼel matanal takʼin xchiʼuk ta jchʼak jkʼakʼaltik, yuʼun li Jeovae mu skʼan ti xchibet koʼonton chkakʼtike o ti sujbilutike (2 Kor. 9:7). Li Jeova xtoke maʼuk tsots skʼoplal chil ti kʼu yepal chkakʼtike, jaʼ tsots skʼoplal chil ti kʼu yuʼun jech ta jpastike (Mar. 12:41-44). Jaʼ yuʼun, mu jechuk jpastik kʼuchaʼal li Ananias xchiʼuk Safirae, mu jaʼuk noʼox xijtun ta stojol Dios ta skoj ti oy kʼusi ta jkʼan ta jtatike o ti xkichʼtik ojtikinele. Moʼoj, jaʼ lek tunkutik ta stojolal Dios ta skoj ti jkʼanojtike xchiʼuk ti jkʼanoj li jchiʼiltaktike, jech kʼuchaʼal la spas li Pedro, Juan xchiʼuk Bernabee (Mat. 22:37-40).
a Li orasion tspasik ta temploe koʼol yorail xchiʼuk li chikʼbil matanaletik chakʼik ta sob xchiʼuk ta bat kʼakʼale. Li chikʼbil matanal chakʼik ta bat kʼakʼale te van ta oxib ora ta mal kʼakʼal.
b Kʼelo li rekuadro « Li Pedroe jaʼ toʼox jun jtsakchoy ti kʼot ta baxbol jtakbole», pajina 30 xchiʼuk « Li Juane jaʼ li buchʼu kʼanbil yuʼun Jesuse», pajina 33.
c Kʼelo li rekuadro « Li mero bankilal pale xchiʼuk li bankilal paleetike», pajina 34.
d Li ta sjabilal 33 kʼalal talem xa ox Jesuse, kʼajomal noʼox van vakmil jfariseoetik oy li ta Jerusalene xchiʼuk mas to van juteb li jsaduseoetike. Taje jaʼ van yan srasonal ti kʼu yuʼun tspajtsanik ta cholmantal li jtakboletike, yuʼun mu skʼanik ti x-epaj li jchʼunolajeletike.
