KAPITULO 24
«¡Tsotsuk avoʼonton!»
Muʼyuk xichʼ milel li Pabloe xchiʼuk la spak skʼoplal ta stojolal Feliks
Te lokʼem ta Echos 23:11–24:27
1, 2. ¿Kʼu yuʼun mu labaluk sba laj yaʼi Pablo ti laj yichʼ kontrainel ta Jerusalene?
LI Pabloe kol to lokʼel ta stojolal li jsaʼkʼopetike, pe laj yichʼ chukel yan velta. Snaʼoj xa onoʼox ti chichʼ kontrainel li ta Jerusalene, yuʼun albil xa onoʼox ti chichʼ chukel xchiʼuk ti chil tsots svokole (Ech. 20:22, 23). Akʼo mi mu snaʼ lek li kʼusitik xuʼ snuptane, snaʼoj xa onoʼox lek ti jech-o chil svokol ta skoj li sbi Jesuse (Ech. 9:16).
2 Junantik yajtsʼaklomtak Kristo ti jaʼik j-alkʼopetike yalojbeik xa onoʼox Pablo ti chichʼ chukele xchiʼuk ti chichʼ akʼel «ta stojolal [jyanlumetike]» (Ech. 21:4, 10, 11). Ta slikebale, tskʼan ox chmilat yuʼun li jsaʼkʼop judaetike. Ta tsʼakal jutuke, tskʼan ox chmilat yuʼun li buchʼutik te oyik ta Sanedrin kʼalal jaʼo yakal chchapanate. Avi une, te chukul xchiʼuk chabibil yuʼun li soltaroetik ta Roma sventa xichʼ chapanel xchiʼuk ti xichʼ tikʼbel mas smule (Ech. 21:31; 23:10). Jaʼ yuʼun, skʼan ti xichʼ patbel yoʼontone.
3. ¿Bu ta jta spatobil koʼontontik sventa jechuk-o jcholtik mantale?
3 Li ta slajebaltik xa kʼakʼale, jnaʼojtik ti «skotol li buchʼutik tskʼan chichʼik ta mukʼ Dios ta sjunul yoʼontonik ta xkuxlejalike xchiʼuk ti tskʼan jmoj oyik xchiʼuk li Kristo Jesuse ta onoʼox xichʼik kontrainel» (2 Tim. 3:12). Jech oxal, bakʼintike, ta jkʼantik ti xkichʼtik patbel koʼontontik jech kʼuchaʼal la snuptan Pablo sventa jechuk-o jcholtik mantale. Ta jtojbetik tajek ta vokol Jeova ti tstunes «li tukʼil xchiʼuk pʼijil mosoil» ti ta yorail noʼox tspat koʼontontik kʼalal tstakik talel li vunetike xchiʼuk kʼalal chchapanik li tsobajeletike (Mat. 24:45). Li Jeovae jamal yaloj ti muʼyuk onoʼox bu chpaj yuʼunik cholmantal li yajkontratake xchiʼuk ti muʼyuk bu chlaj skʼoplal yuʼunik li steklumale (Is. 54:17; Jer. 1:19). Jkʼeltik to batel kʼusi la snuptan li Pabloe. ¿Mi laj yichʼ patbel yoʼonton sventa spuk-o batel li lekil aʼyej akʼo mi laj yichʼ kontrainele? Mi jaʼ jeche, ¿kʼusi patbat-o yoʼonton xchiʼuk kʼu yelan laj yaʼi sba?
«La snop skʼopik» (Echos 23:11-34)
4, 5. ¿Kʼuxi laj yichʼ patbel yoʼonton li Pabloe, xchiʼuk kʼu yuʼun toj lek ti jech laj yichʼ patbel yoʼonton li vaʼ orae?
4 Kʼalal jaʼo kol lokʼel ta stojolal Sanedrin li Pablo vaʼ akʼobale, jaʼo te laj yichʼ patbel yoʼonton. Xi chal li Vivliae: «La svaʼan sba Kajvaltik ta xokon li Pabloe xchiʼuk xi laj yale: ‹¡Tsotsuk avoʼonton! Yuʼun jech kʼuchaʼal lek tsʼakal yakal chaval batel jkʼoplal ta Jerusalene, jaʼ jech skʼan xaval batel jkʼoplal ta Roma xtok›» (Ech. 23:11). Kʼalal jech albat yuʼun li Jesuse, jamal akʼbat ta aʼiel ti chkuch yuʼun li kontrainel sventa xbat ta Romae, vaʼun ti te xalbe batel skʼoplal li Jesuse.
«Mas ta 40 ta voʼ sviniktakik te nakʼal tsmalaik ta be» (Echos 23:21).
5 Toj lek ti jech patbat yoʼontone, yuʼun li ta yokʼomale, mas ta 40 judaetik lik snop skʼopik xchiʼuk «laj yakʼ yeik ti muʼyuk la bu chveʼik xchiʼuk ti muʼyuk la kʼusi chuchʼik jaʼ to la mi la smilik li Pabloe». Jpʼel ta yoʼontonik ti tsmilike xchiʼuk xchʼunojik lek ti oy kʼusi chkʼot ta stojolalik mi muʼyuk xmil yuʼunike (Ech. 23:12-15). Li kʼusi snopojike lek laj yilik li bankilal paleetik xchiʼuk li moletike, yuʼun tskʼan chikʼik batel yan velta ta Sanedrin li Pabloe sventa oyuk to la kʼusi sjotsʼol jakʼbeik. Pe te xa chmalavanik ta be li judaetik sventa smilike.
6. ¿Kʼuxi kʼot ta xchikin Pablo li kʼusi snopoj tspas judaetike, xchiʼuk kʼusi xuʼ xchanik li kerem tsebetik li ta loʼil liʼe?
6 Oy jun xjunichʼon Pablo ti muʼyuk chal ta Vivlia kʼusi sbie laj yaʼi li kʼusi snopoj tspas li judaetike xchiʼuk bat yalbe li sjuntote. Vaʼun, li Pabloe la stak batel ta stojolal li komandante Klaudio Lisiase (Ech. 23:16-22). ¡Tsots tajek yoʼonton li kerem taje! Li Jeovae skʼanoj tajek li kerem tsebetik ti jaʼ jech oy kʼusi tspasik ta stojolal li yermanoike xchiʼuk ti ta sjunul yoʼonton tspasik li abtelal ta sventa li Ajvalilale.
7, 8. ¿Kʼusi la spas Lisias sventa mu xichʼ milel li Pabloe?
7 Li Klaudio Lisiase tspas ta mantal jmil soltaroetik. Jaʼ yuʼun, kʼalal laj yaʼi ti tskʼan tsmilik li Pabloe, laj yalbe mantal 470 soltaroetik, j-akʼlansaetik xchiʼuk jkajlejetik ta kaʼ ti akʼo xikʼik lokʼel Pablo ta Jerusalen li vaʼ akʼobale xchiʼuk ti xikʼik batel ta Sesarea ti jaʼ te tspas mantal li ajvalil Feliks ta sjunul Judeae. Vaʼun, muʼyuk xa kʼusi chopol tsnuptan mi kʼot ta stojolal li ajvalil Felikse. a Akʼo mi ep judaetik te nakalik li ta jteklume, jutuk mu skotolikuk jaʼik jyanlumetik. Jech xtok, li ta jteklume mas jun yoʼontonik, mu xkoʼolaj kʼuchaʼal li ta Jerusalen ti nopolik noʼox tsaʼik kʼop ta skoj li srelijionike. Jech xtok, li ta Sesareae jaʼ te oy li snail soltaroetike.
8 Jech kʼuchaʼal chal li mantal ta Romae, li Lisiase la stakbe batel jlik karta li Feliks sventa xchapbe smelolal li kʼusi smul tikʼbil li Pabloe. Laj yal ti la spoj lokʼel Pablo kʼalal chmilat xa ox yuʼun li judaetike, yuʼun laj yaʼi ti jaʼ jroma vinike. Laj yal batel xtok ti «mi jsetʼuk oy smul ti sta-o xchame o ti xichʼ chukele». Pe kʼalal laj yaʼi ti tskʼan tsmilike, la snop tstak batel ta Sesarea sventa xkʼot yalbeik Feliks kʼusi ti smul tstikʼbeike xchiʼuk ti jaʼuk xa snop Feliks kʼusi tspasbee (Ech. 23:25-30).
9. 1) ¿Kʼu yuʼun chkaltik ti muʼyuk la stsakbe ta mukʼ sderecho Pablo li Lisiase? 2) ¿Kʼu yuʼun oy bateltik ti skʼan xbat jkʼantik parte ta stojolal ajvaliletik ti bu nakalutike?
9 ¿Mi melel skotol li kʼusi la stsʼiba batel ta karta li Lisiase? Moʼoj. Yaʼeluke, jaʼ noʼox tskʼan lek chkom skʼoplal ta stojolal li ajvalile, yuʼun mu meleluk ti la skolta lokʼel Pablo ta skoj ti laj yaʼi ti jaʼ jroma vinike. Jech xtok, muʼyuk laj yal ti jaʼ laj yal mantal stuk «ti akʼo chukatuk ta chaʼlik kadenae» xchiʼuk ti akʼo «yichʼ tsitsel kʼalal oy kʼusi chichʼ [jakʼbele]» (Ech. 21:30-34; 22:24-29). Jaʼ jech laj yakʼ ta ilel ti muʼyuk la stsakbe ta mukʼ sderecho li Pabloe. Li avi eke, li Satanase tstijbe yoʼonton li buchʼutik batem ta yoʼonton srelijionik sventa skontrainutik xchiʼuk ti oyuk kʼusi spasik sventa muʼyukuk xa jderechotik ta stojolal ajvalil jech kʼuchaʼal kʼot ta stojolal li Pabloe. Pe jech kʼuchaʼal la spas Pabloe, xuʼ onoʼox xbat jkʼantik parte ta stojolal ajvaliletik ti bu nakalutike.
«Ta slekil koʼonton chikʼopoj sventa ta jpak jkʼoplal» (Echos 23:35–24:21)
10. ¿Kʼusitik smul la stikʼbeik li Pabloe?
10 Kʼalal te xa ox oy ta Sesarea li Pabloe, te la «xchabiik li ta spasob mantal ajvalil Erodese» yoʼ to tsmalaik chkʼot li jtikʼ muliletik ti chlikik tal ta Jerusalene (Ech. 23:35). Kʼalal echʼ xa ox voʼob kʼakʼale, kʼotik onoʼox li mero bankilal pale Ananias, li abogado Tertuloe xchiʼuk jayvoʼuk moletik. Li Tertuloe lik skʼupil kʼopta Feliks ta skoj ti lek la kʼusitik tspas ta stojolal li judaetike, pe ti jech laj yale jaʼ sventa lekuk x-ilat yuʼun li ajvalile. b Vaʼun, xi lik yal ta stojolal Pabloe: «Laj kakʼkutik venta ti tsokbe sjol krixchanoetik li vinik liʼe xchiʼuk jaʼ tslikes ti tstoy sbaik ta stojolal ajvalil li judaetik ta spʼejel balumile xchiʼuk jaʼ jolil yuʼun li jvokʼ jnasaretal krixchanoetike. Jech xtok, la sokbe skʼoplal li temploe, jaʼ yuʼun la jtsakutik». Li yan judaetik eke «jamal chalik ti melel la li kʼusitik taje» (Ech. 24:5, 6, 9). Li buchʼu tsokbe sjol krixchanoetik, ti tsokbe skʼoplal templo xchiʼuk ti jaʼ jolil yuʼun jsaʼkʼopetike sta-o xichʼ milel, yuʼun jaʼ jun tsatsal mulil.
11, 12. ¿Kʼusi laj yal Pablo sventa spak skʼoplale?
11 Laj une, laj yakʼik kʼopojuk li Pabloe. Xi lik yale: «Ta slekil koʼonton chikʼopoj sventa ta jpak jkʼoplal», laje laj yal ti mu meleluk ti tsokbe skʼoplal temploe xchiʼuk ti tslikes kʼope. Laj yal xtok ti oy xa ox ta jayibuk jabil muʼyuk te oy ta Jerusalene, ti jaʼ to sut talel kʼalal laj yichʼbe talel «matanal» li yajtsʼaklomtak Kristo ta skoj ti laj yilik viʼnal xchiʼuk kontrainele. Jamal laj yal ti kʼalal och ta temploe, sakubtasoj xa ox sba xchiʼuk ti jech-o yakʼoj persa sventa sakuk-o sjol yoʼonton ta stojolal Dios xchiʼuk ta stojolal li krixchanoetike (Ech. 24:10-13, 16-18).
12 Pe xi onoʼox jamal laj yale: «Jamal chkalbot ta sventa li be jtamoj ti jaʼ jun achʼ relijion chalbeike, ti kʼu yelan yakalun ta spasel chʼul abtelal ta stojolal li Dios yuʼun jmoltotake, jaʼ ti jchʼunoj skotol kʼusitik chal li ta Mantale xchiʼuk li kʼusitik tsʼibabil yuʼun J-alkʼopetike». Jech xtok, laj yal ti xchʼunoj «ti chchaʼkuxiik li buchʼutik tukʼike xchiʼuk li buchʼutik muʼyuk tukʼike» jech kʼuchaʼal xchʼunoj li buchʼutik tstikʼik mulile. Vaʼun, xi la spak skʼoplale: «Jaʼ akʼo yal stukik li buchʼutik liʼ oyike, mi yuʼun oy kʼusi chopol la stabeikun kʼalal livaʼi ta stojolal Sanedrine o mi jaʼ van ta skoj ti xi tsots laj kal kʼalal te vaʼalun ta stojolalike: ‹¡Li avie, yakal chkichʼ chapanel ta skoj ti jchʼunoj ti chchaʼkuxi li animaetike!›» (Ech. 24:14, 15, 20, 21).
13-15. Mi chbat jpakbetik skʼoplal mantal ta stojolal li j-abteletike, ¿kʼuxi xuʼ jchanbetik li Pabloe?
13 Jnoptik noʼox ti skʼan xijbat ta stojolal j-abteletik ta skoj ti chkichʼtik tikʼbel jmultik ti ta jlikestik kʼope o ti xibal la sba li kʼusi yakal ta jchantike. ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik stalelal li Pabloe? Muʼyuk lik skʼupil kʼopta ajvalil sventa lekuk x-ilat jech kʼuchaʼal la spas li Tertuloe, yuʼun ta slekil yoʼonton la spak skʼoplal xchiʼuk ichʼvan ta mukʼ kʼalal kʼopoje. Jech xtok, laj yal ti muʼyuk te oyik li «judaetik ti likemik ta yosilal [Asia]» ti jaʼ laj yalik ti la sokbe skʼoplal li temploe, yuʼun ti jechuke, chalik ta stojolal ajvalil ti kʼusi smule xchiʼuk ti xuʼ spak skʼoplal li Pabloe (Ech. 24:18, 19).
14 Pe jaʼ mas la spakbe skʼoplal li kʼusi xchʼunoje, yuʼun tsots yoʼonton laj yal ti xchʼunoj ti oy ta melel li chaʼkuxesele ti jaʼ kap-o sjol yuʼun sjunul li Sanedrine (Ech. 23:6-10). ¿Kʼu yuʼun ti jech la spak skʼoplal li Pabloe? Yuʼun skotol li kʼusi chal ta cholmantale jaʼ ta sventa li Jesuse xchiʼuk ti chaʼkuxie, pe jaʼuk li yajkontratake muʼyuk xchʼunojik jsetʼuk ta sventa taje (Ech. 26:6-8, 22, 23). Ti jech yakal chichʼ chapanele jaʼ onoʼox ta skoj ti xchʼunoj ti oy chaʼkuxesele, pe jaʼ mas la sta-o smul ti chal batel ti chaʼkuxi li Jesuse.
15 Xuʼ me jech tsots koʼonton jpakbetik skʼoplal mantal jech kʼuchaʼal la spas li Pabloe xchiʼuk xuʼ me stsatsubtas koʼontontik kʼalal xi laj yalbe yajtsʼaklomtak li Jesuse: «Chavichʼik pʼajel yuʼun skotol krixchanoetik ta skoj li jbie. Pe li buchʼu chkuch yuʼun kʼalal to ta slajebe jaʼ chkol». Pe ¿mi jaʼ van skʼan jvul-o koʼontontik li kʼusi chkʼot kaltike? Moʼoj, yuʼun xi onoʼox laj yal xtok li Jesuse: «Kʼalal ikʼbiloxuk batel sventa cha-akʼatik ta kʼabale, mu me xavul avoʼontonik kʼusi chkʼot avalik, jaʼ alik li kʼusi cha-akʼbat anaʼik li vaʼ orae, yuʼun maʼuk voʼoxuk ti chakʼopojike, jaʼ chkʼopoj li chʼul espiritue» (Mar. 13:9-13).
Xiʼ li Felikse (Echos 24:22-27)
16, 17. 1) ¿Kʼusi la spas xchiʼuk kʼusi laj yal Feliks kʼalal jaʼo yakal chichʼ chapanel li Pabloe? 2) ¿Kʼu yuʼun xiʼ li Felikse, xchiʼuk kʼu yuʼun oy jaykojuk la stak ta ikʼel li Pabloe?
16 Maʼuk to sba velta chaʼibe skʼoplal stsobobbail yajtsʼaklomtak Kristo li Felikse, ti ojtikinbilik kʼuchaʼal Be li vaʼ orae. Xi chal li loʼil ta Vivliae: «Ta skoj ti lek xojtikin Feliks li kʼusitik kʼotem ta pasel ta sventa li Be taje, laj yalbe li viniketik ti jaʼ to tskʼelbe skʼoplal ta tsʼakale, xi laj yalbee: ‹Jaʼ to ta jnop kʼusi ta jpas ta sventa akʼopik mi yal xa ox talel li Lisias ti jaʼ komandante yuʼun soltaroetike›. Vaʼun, laj yalbe mantal li bankilal soltaroetik ti akʼo yichʼ chabiel lek ta chukinab li vinike, pe ti akʼo skoltaik jutuke xchiʼuk ti mu spajesbeik li yamigotak sventa ch-akʼbat li kʼusitik chtun yuʼune» (Ech. 24:22, 23).
17 Kʼalal echʼ jayibuk kʼakʼale, li Felikse te xchiʼuk batel yajnil ti Drusila sbie, ti jaʼ juda antse. La stak ta ikʼel li Pabloe xchiʼuk «laj yaʼibe kʼalal laj yalbe smelolal ti kʼusi smakoj li xchʼunel Kristo Jesuse» (Ech. 24:24). Pe li Pabloe jaʼ «lik yalbe skʼoplal li tukʼilale, li pajesejbaile xchiʼuk li chapanel ti poʼot xa ta xtale, kʼalal laj yaʼi Feliks taje, xiʼ». Jaʼ van jech laj yaʼi sba ta skoj ti snaʼoj ti oy kʼusitik chopol spasoj tale, jaʼ yuʼun la stak lokʼel li Pabloe xchiʼuk xi laj yalbee: «Jaʼ lek batan to, te ta jtakot ta ikʼel yan velta mi xuʼ kuʼune». Laj onoʼox stak ta ikʼel jayibuk velta, pe maʼuk ta skoj ti oy ta yoʼonton mantale, yuʼun smalaoj ti ch-akʼbat takʼine (Ech. 24:25, 26).
18. ¿Kʼu yuʼun jaʼ laj yalbe skʼoplal Pablo li tukʼilal, li pajesejbail xchiʼuk li chapanel ti poʼot xa xtale?
18 ¿Kʼu yuʼun jaʼ laj yalbe skʼoplal Pablo «li tukʼilale, li pajesejbaile xchiʼuk li chapanel ti poʼot xa ta xtale»? Yuʼun li Feliks xchiʼuk li yajnile tskʼan tsnaʼik «kʼusi smakoj li xchʼunel Kristo Jesuse». Li Pabloe snaʼoj ti chopol stalelalik xchiʼuk ti muʼyuk tukʼ kʼusi tspasike, jaʼ yuʼun jamal laj yalanbe li kʼusi skʼan spasik venta xkʼotik ta yajtsʼaklom Kristoe. Jaʼ jech laj yakʼanbe ta ilel ti muʼyuk yakal tspasik li kʼusi chal smantal Diose. Laj yaʼibeik van lek smelolal ti chchapanutik Dios ta skoj li kʼusi ta jnoptike, li kʼusi chkaltike xchiʼuk li kʼusi ta jpastike. Jech xtok, laj van yaʼibeik lek smelolal ti chichʼik chapanel yuʼun Dios xchavoʼalike manchuk mi tsots yabtel yichʼoj Feliks li vaʼ orae. ¡Jaʼ van yuʼun ti och xiʼel ta yoʼonton li Felikse!
19, 20. 1) ¿Kʼusi skʼan jpastik mi oy buchʼu la jtatik ti oy ta yoʼonton mantal yilele, pe ti mu skʼan xakʼ ta xkuxlejal li kʼusi chchane? 2) ¿Kʼuxi jnaʼojtik ti muʼyuk oy ta yoʼonton tskolta Pablo li Felikse?
19 Oy van buchʼu jech ta jtatik ta cholmantal jech kʼuchaʼal li Felikse: ti lek chaʼi mantal yileluk li ta slikebale, pe ti mu skʼan xakʼ ta xkuxlejal li kʼusi yakal ta xchane. Skʼan onoʼox xkichʼ jpʼijiltik kʼalal oy buchʼu jech ta jtatike. Pe jech kʼuchaʼal la spas li Pabloe, xuʼ onoʼox me jamal xkalbetik li kʼusi skʼan spas sventa lekuk x-ilat yuʼun li Diose. Yuʼun xuʼ van jaʼ xtijbat yoʼontonik li kʼusi chchanik ta Vivliae. Yan mi jamal xvinaj ti mu skʼan xikta spasel li kʼusi chopol chil Diose, jaʼ mas lek ti xkiktatik xchanubtasele, jaʼuk kakʼ ta koʼontontik saʼel li buchʼutik oy ta yoʼontonik mantal ta melele.
20 ¿Kʼusi oy ta yoʼonton ta melel li Felikse? Xi chal li loʼil ta Vivliae: «Kʼalal echʼ xa ox chib jabile, li Porsio Festoe jaʼ kom ta xkʼexol li Felikse; pe ta skoj ti tskʼan lek ch-ilat yuʼun judaetik li Felikse, te tikʼil laj yikta komel ta chukel li Pabloe» (Ech. 24:27). Jamal xvinaj ti muʼyuk ta yoʼonton tskolta li Pabloe. Snaʼoj ti muʼyuk onoʼox tslikesik kʼop li buchʼutik te skʼoplalik li ta «Bee» xchiʼuk ti muʼyuk la stoy sba ta stojolal ajvaliletik li Pabloe (Ech. 19:23). Akʼo mi jech snaʼoj li Felikse, te la stikʼ komel ta chukel sventa lek x-ilat yuʼun li judaetike.
21. ¿Kʼusi kʼot ta stojolal Pablo kʼalal och ta ajvalil li Porsio Festoe, xchiʼuk kʼusi koltaat-o sventa tsotsuk-o li xchʼunel yoʼontone?
21 Jech kʼuchaʼal la jchantik ta Echos 24:27, li buchʼu kom ta xkʼexol Felikse jaʼ li Porsio Festoe, pe te tikʼil-o kom ta chukel li Pabloe. Vaʼun, li jtakbole oy jaykojuk laj yichʼ chapanel ta stojolal li buchʼutik tsots yabtel yichʼojike. Jaʼ jech tajek kʼot ta stojolal li kʼusi chal ta Lukas 21:12, yuʼun ep ta velta ikʼe batel «ta stojolal bankilal ajvaliletik xchiʼuk ta stojolal itsʼinal ajvaliletik». Ta mas tsʼakale, la spakbe skʼoplal mantal ta stojolal Sesar ti jaʼ li ajvalil ta sjunul Romae. Pe muʼyuk xkʼunib-o li xchʼunel yoʼontone, jaʼ van te-o ta snopben ti xi albat yuʼun Jesuse: «¡Tsotsuk avoʼonton!».
a Kʼelo li rekuadro « Jaʼ ajvalil ta Judea li Felikse».
b Li Tertuloe laj yal ti xkuxet yoʼonton yuʼun jteklum li Felikse, pe ti melel xkaltike, ep kʼusitik chopol kʼot ta pasel kʼalal jaʼo ajvalilaj li Felikse. Jech kʼuchaʼal li kʼusi kʼot ta pasel kʼalal la stoy sbaik ta stojolal Roma li judaetike. Li Tértulo xtoke laj yal ti tstojik tajek ta vokol judaetik ta skoj li kʼusitik spasoj Felikse, pe ti melel xkaltike, pʼajbil tajek yuʼun judaetik, yuʼun muʼyuk xkʼuxul yoʼonton xchiʼuk chopol kʼusi tspasbe li buchʼutik stoy sba ta stojolale (Ech. 24:2, 3).
