KAPITULO 11
«Ventainbilik-o yuʼun chʼul espiritu [...] xchiʼuk xkuxet noʼox yoʼontonik»
Li kʼusitik la spas Pablo kʼalal laj yichʼik kontrainel ta cholmantale
Te lokʼem ta Echos 13:1-52
1, 2. ¿Kʼu yuʼun stuk noʼox jech li kʼusi akʼbat sbainik li Bernabe xchiʼuk Sauloe? ¿Kʼuxi chkoltavanik sventa xkʼot ta pasel li kʼusi chal Echos 1:8?
LABAL sba li kʼusi yakal chkʼot ta pasel ta Antiokia ta Siriae. Ta skotol li j-alkʼopetik xchiʼuk jchanubtasvanejetik ta tsobobbaile jaʼ noʼox laj yichʼik tʼujel ta chʼul espiritu li Bernabe a xchiʼuk Saulo sventa xalik batel li lekil aʼyej ta namal lumetike (Ech. 13:1, 2). Maʼuk to sba velta ti jech oy buchʼu chichʼ takel batel ta cholmantale, jaʼ noʼoxe, jaʼ te chichʼik takel batel ti bu oy xa onoʼox yajtsʼaklomtak Kristoe (Ech. 8:14; 11:22). Pe li avi une, li Bernabe, Saulo xchiʼuk li Juan Markos ti jaʼ yajkoltaobbaike chbatik ta jteklumetik ti muʼyuk bu cholbil-o mantale.
2 Leʼ xa van ta 14 jabile, xi laj yalbe yajchankʼoptak li Jesuse: «Chavalik batel jkʼoplal ta Jerusalen, ta sjunul Judea, ta Samaria xchiʼuk kʼalal to ta namal balumil» (Ech. 1:8). Li kʼusi tspasik ta cholmantal li Bernabe xchiʼuk Sauloe jaʼ jech chakʼik kʼotuk ta pasel li albil kʼop laj yal Jesuse. b
«Tʼujbeikun li Bernabe xchiʼuk Saulo ta sventa li abtelal ti kaloj xa onoʼox tspasike» (Echos 13:1-12)
3. ¿Kʼu yuʼun vokol chaʼiik ti xkʼotik ta yan lum li krixchanoetik ta baʼyel sigloe?
3 Li avie, xuʼ ta anil xa noʼox xijkʼot ta namal balumil ta skoj ti oy xa karroetik xchiʼuk avionetike. Pe li ta baʼyel sigloe ta yok noʼox chanavik xchiʼuk muʼyuk lek pasbil li beetike. Jaʼ yuʼun, mi xanavik sjunul kʼakʼale, lubem tajek chkomik xchiʼuk kʼajomal noʼox van chanavik 30 kilometrouk. c Jech oxal, akʼo mi xmuyubajik tajek li Bernabe xchiʼuk Saulo ta skoj li kʼusi akʼbat sbainike, snaʼojik van xtok ti mu toj kʼunuk ta pasele xchiʼuk ti chil svokolike (Mat. 16:24).
4. 1) ¿Kʼuxi laj yichʼik tʼujel li Bernabe xchiʼuk Sauloe, xchiʼuk kʼu yelan laj yaʼi sbaik li yan ermanoetike? 2) ¿Kʼuxi xuʼ jkoltatik ek li ermanoetik ti oy kʼusi sbainojik ta tsobobbaile?
4 ¿Kʼu yuʼun laj yal chʼul espiritu ti xichʼik tʼujel li Bernabe xchiʼuk Sauloe? (Ech. 13:2). Li Vivliae muʼyuk bu chal, pe li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti laj yichʼik tʼujel yuʼun li chʼul espiritue. Li j-alkʼopetik xchiʼuk li jchanubtasvanejetik ta Antiokia ta Siriae muʼyuk xbikʼtal kʼopojik, yuʼun la skoltaik xchiʼuk muʼyuk x-itʼixajik. «Kʼalal laj xa ox spasik ayuno xchiʼuk orasione, laj yakʼ skʼobik ta stojolalik, laje laj yakʼik akʼo batikuk» (Ech. 13:3). ¡Xmuyubajik van tajek li Bernabe xchiʼuk Sauloe! Li voʼotik eke skʼan jkoltatik li buchʼutik oy kʼusi chlik sbainike, jech kʼuchaʼal li buchʼutik oy yabtelik ta tsobobbaile. Skʼan mu xij-itʼixaj ta stojolalik, jaʼ lek jtsaktik ta venta li tojobtasel liʼe: «Ta kʼanelaluk me xatsakik lek ta mukʼ ta skoj ti tsots ch-abtejike» (1 Tes. 5:13).
5. ¿Butik la xcholik mantal li Bernabe xchiʼuk Saulo kʼalal kʼotik ta Chipree?
5 Li Bernabe xchiʼuk Sauloe lokʼik batel ta Antiokia xchiʼuk bat ta yokik kʼalal to ta Seleusia. Vaʼun, totsik batel ta varko sventa xbatik ta Chipre ti joyol ta nabe, te van chib sien kilometrouk snamal. d Li Bernabee te likem ta Chipre, jaʼ yuʼun oy van tajek ta yoʼonton ti xalbe lekil aʼyejetik li jnaklejetik ta slumale. Kʼalal kʼotik ta Salamina ti te xkom ta tiʼ nab ta slokʼeb kʼakʼale, «lik spukbeik skʼoplal skʼop Dios ta snail tsobobbailetik yuʼun judaetik» (Ech. 13:5). e Laje, la xtuchʼik jelavel li lum Chipree. Laj van xcholik batel mantal li ta jteklumetik ti bu jelavike. Akʼo mi mu jnaʼtik lek bu jelavik, xanavik van 160 kilometrouk.
6, 7. 1) ¿Buchʼu jaʼ li Serjio Pauloe? ¿Kʼu yuʼun muʼyuk lek laj yaʼi lekil aʼyejetik li Bar-Jesuse? 2) Li Sauloe, ¿kʼusi laj yalbe Bar-Jesus sventa mu xchibajesbe yoʼonton li Serjio Pauloe?
6 Li vaʼ orae, li jnaklejetik ta Chipree jaʼ noʼox tspasik li kʼusitik chopol chil Diose. Jaʼ jech laj yakʼik venta li Bernabe xchiʼuk Saulo kʼalal kʼotik ta Pafos ti te xkom ta smaleb kʼakʼal ta jot tiʼ nabe. Te «la staik jun juda vinik ti Bar-Jesus sbie, jaʼ jun j-akʼchamel xchiʼuk jloʼlavanej j-alkʼop. Te xchiʼuk li ajvalil Serjio Pauloe, jun pʼijil vinik». f Li vaʼ orae, epal jromaetik ti tsots yabtelike chbat skʼanbeik koltael li j-akʼchameletik xchiʼuk li jkʼelkʼanaletik kʼalal oy kʼusi tsots skʼoplal tskʼan tspasike. Jaʼ jech tspas ek li Serjio Pauloe manchuk mi jaʼ jun pʼijil vinik. Akʼo mi jech, oy ta yoʼonton chchikinta li lekil aʼyej ta sventa li Ajvalilale xchiʼuk ta sjunul yoʼonton tskʼan chchikinta li skʼop Diose, pe mu lekuk laj yaʼi li Bar-Jesus ti ojtikinbil lek kʼuchaʼal Elimas ti jaʼ skʼan xal «j-akʼchamel» (Ech. 13:6-8).
7 Li Bar-Jesus ti jaʼ j-akʼchamele chopol laj yaʼi li lekil aʼyej ta sventa Ajvalilale. Jaʼ yuʼun, sventa tsotsuk-o skʼoplal x-ilate, «tskʼan chchibajesbe xchʼunel yoʼonton li ajvalile», yuʼun jaʼ kʼotem ta yajtojobtasvanej (Ech. 13:8). Pe li Sauloe mu teuk noʼox skʼeloj li kʼusi tskʼan tspas li j-akʼchamele. ¿Kʼusi la spas un? Xi to chal li loʼile: «Li Saulo ti Pablo yan sbi xtoke lik ventainatuk yuʼun chʼul espiritu, vaʼun la skʼelbe lek sat xchiʼuk xi laj yale: ‹Jloʼlavanej vinikot ta jyalel xchiʼuk toj chopolot, xnichʼonot Diablo, akontrainoj skotol li kʼusitik tukʼe, ¿mi muʼyuk chavikta aba ta sokesbel li stukʼil betak Jeovae? ¡Kʼelavil! Chakʼ atoj amul li Jeovae, maʼsat chakom xchiʼuk muʼyuk chavil xojobal kʼakʼal kʼuk sjalil›. Vaʼun, ta anil noʼox la stsin sba talel lumaltok xchiʼuk ikʼal osil ta stojolal, jech oxal te xa xjoyet tsaʼ buchʼu xuʼ xnitat batel». g ¿Kʼu yelan laj yil ajvalil li kʼusi kʼot ta pasele? «Kʼot ta jchʼunolajel li ajvalil kʼalal laj yil li kʼusi kʼot ta pasele, yuʼun chʼayal to kom yoʼonton ta skoj li chanubtasel yuʼun Jeovae» (Ech. 13:9-12).
Kʼalal tskontrainik mantal li krixchanoetike, tsots koʼontontik ta jpakbetik skʼoplal jech kʼuchaʼal la spas li Pabloe.
8. ¿Kʼuxi xuʼ tsotsuk koʼonton jcholtik mantal jech kʼuchaʼal la spas li Pabloe?
8 Jech kʼuchaʼal chkiltike, li Pabloe muʼyuk xiʼ ta stojolal li Bar-Jesuse. Li voʼotik eke skʼan mu xijxiʼ ta stojolal li buchʼu tskʼan chchibajes li buchʼu oy ta yoʼonton mantale. Melel onoʼox chaʼa, skʼan oyuk smuil li jkʼopojeltike xchiʼuk ti oyuk lek yatsʼamile (Kol. 4:6). Pe taje maʼuk skʼan xal ti te noʼox jkʼelojtik kʼusi tspas mi oy buchʼu chchibajes yantik ta mantale. Jech xtok, skʼan mu xijxiʼ ta yalel batel ti muʼyuk lek kʼusi tspas li jecheʼ relijionetik ti mu xikta sbaik «ta sokesbel li stukʼil betak Jeovae», jech kʼuchaʼal la spas Bar-Jesuse (Ech. 13:10). Ta sjunul koʼontontik chkaltik batel li kʼusi melele xchiʼuk ta jkoltatik li buchʼutik oy ta yoʼontonik mantal jech kʼuchaʼal la spas li Pabloe. Muʼyuk onoʼox chakʼ juʼeltik Jeova sventa jpastik skʼelobil juʼelal jech kʼuchaʼal laj yakʼbe sjuʼel li Pabloe, pe jnaʼojtik lek ti tstunes xchʼul espiritu sventa xikʼ talel ta steklumal li buchʼu oy ta yoʼonton mantale (Juan 6:44).
Tspat oʼontonal (Echos 13:13-43)
9. ¿Kʼusi xuʼ xchanbeik Pablo xchiʼuk Bernabe li buchʼutik tsbeiltasik tsobobbail avie?
9 Li Pablo, Bernabe xchiʼuk Markose lokʼik batel ta Pafos xchiʼuk batik ta varko kʼalal to ta Perga ti te xkom ta tiʼ nab ta Asia Menore, te van 250 kilometro snamal. Li ta Echos 13:13, xi xa chichʼ albel skʼoplal li jtakbole: «Li Pablo xchiʼuk xchiʼiltake». Taje chakʼ ta ilel ti jaʼ xa van lik beiltasvanuk batel li Pabloe, pe muʼyuk bu x-itʼixaj yoʼonton li Bernabee. Moʼoj, yuʼun jmoj la spasik batel li kʼusi oy ta yoʼonton Diose. ¡Oy kʼusi lek ch-akʼbat xchanik li buchʼutik tsbeiltasik tsobobbailetike! Yuʼun muʼyuk tstsal sbaik xchiʼuk te ta sjolik li kʼusi laj yal Jesus liʼe: «Li voʼoxuke avermano aba akotolik» xchiʼuk xi to laj yale: «Li buchʼu tstoy sbae chichʼ bikʼtajesbel skʼoplal, yan li buchʼu bikʼit chakʼ sbae chichʼ toybel skʼoplal» (Mat. 23:8, 12).
10. ¿Kʼu yelan li beetik ta Perga ti chkʼot kʼalal to ta Antiokia ta Pisidiae?
10 Kʼalal kʼotik ta Pergae, li Juan Markose laj yiktaan komel li Pablo xchiʼuk Bernabee xchiʼuk sut batel ta Jerusalen, mu jnaʼtik ti kʼu yuʼun sut batele. Li Pablo xchiʼuk Bernabee xanavik batel ta Antiokia ta Pisidia ti jaʼ jun jteklum ta yosilal Galasiae. Mu kʼunuk laj yaʼiik sventa xkʼotik li ta jteklum taje, yuʼun 1,100 metrouk van staylej xkom li ta tiʼ nabe. Jech xtok, la xtuchʼik vitsetik ti noj ta j-elekʼetike, pe li kʼusi mas vokole jaʼ ti ip xa ox yaʼeluk li Pabloe. h
11, 12. ¿Kʼusi la spas Pablo sventa xkʼot ta yoʼontonik mantal li buchʼutik te oyik ta snail tsobobbail ta Antiokia ta Pisidiae?
11 Kʼalal te xa ox oyik ta Antiokia ta Pisidiae, li Pablo xchiʼuk Bernabee batik ta snail tsobobbail ta savado, xi chal li loʼile: «Kʼalal laj xa ox yichʼ kʼelel ta stojolal krixchanoetik li Mantale xchiʼuk li kʼusitik yaloj J-alkʼopetike, li bankilal jpasmantaletik ta snail tsobobbaile xi la stakik batel mantale: ‹Viniketik, ermanoetik, mi oy kʼusi chavalik sventa chapatbeik yoʼonton li jteklume, alik talel›» (Ech. 13:15). Vaʼun, vaʼi li Pabloe xchiʼuk lik kʼopojuk.
12 Li ta nail tsobobbaile te oy li judaetik xchiʼuk jyanlumetik ti jaʼik xa achʼ jchʼunolajeletike. Jaʼ yuʼun, xi la slikes sloʼil li Pabloe: «Viniketik ta Israel xchiʼuk voʼoxuk ti axiʼtaojik Diose, aʼiik» (Ech. 13:16). Li buchʼutik te tsobolike mu snaʼik kʼusi yabtel yichʼoj Jesus sventa xkʼot ta pasel li kʼusi tskʼan Diose. Jaʼ yuʼun chaʼa, ¿kʼusi la spas sventa xkʼot ta yoʼontonik li kʼusi chale? Jaʼ baʼyel laj yalbe skʼoplal li kʼusi kʼot ta stojolal li j-israeletik ta voʼnee. Laj yal ti la stoybe skʼoplal jteklum Israel li Jeova «kʼalal nakiik kʼuchaʼal jyanlumetik ta yosilal Ejiptoe» xchiʼuk laj yal ti «te van 40 jabiluk tsʼikbatik li ta takixokol [balumil]» kʼalal pojatik lokʼele. Kʼalal jech xa ox laj yal taje, li Pabloe la svulesanbe ta sjol ti kʼu yelan och ta skʼobik Albil Balumil li j-israeletike xchiʼuk ti jaʼ jech akʼbat yosilik yuʼun Jeova sventa xkʼot ta xrextoike (Ech. 13:17-19). Oy buchʼutik chalik ti jaʼ la xchaʼal Pablo li kʼusi la skʼelbeik skʼoplal ta skʼop Dios li vaʼ savadoe, taje jaʼ yan sprevail ti tstsak ta venta kʼu yelan xkuxlejal skotol krixchanoetik kʼalal chchol mantale (1 Kor. 9:22).
13. ¿Kʼusi xuʼ jpastik sventa xkʼot ta yoʼontonik mantal li krixchanoetike?
13 Li kʼusi oy ta koʼontontik eke jaʼ ti xchikintaik mantal li krixchanoetike. Jaʼ yuʼun, ta jnoptik lek li kʼusi ta jloʼiltabetik sventa xkʼot ta yoʼontonike xchiʼuk ta jtsaktik ta venta li kʼusi xchʼunojike. Jech xtok, mi xojtikinik Vivliae, xuʼ xkalbetik skʼoplal junchibuk teksto ti snaʼojbeik xa onoʼox skʼoplale. Bakʼintike, jaʼ mas lek ti xkalbetik ti akʼo xchan talel ta Svivlia stukike. Jaʼ yuʼun chaʼa, buyuk noʼox ti jcholtik mantale, jchapan jbatik lek sventa xkʼot ta yoʼontonik mantal li krixchanoetike.
14. 1) Li Pabloe, ¿kʼuxi lik yalbe skʼoplal li lekil aʼyejetik ta sventa Jesuse, xchiʼuk kʼusi pʼijubtasel laj yal? 2) ¿Kʼu yelan laj yaʼi sba krixchanoetik kʼalal laj yaʼiik taje?
14 Li Pablo xtoke laj yalbe skʼoplal ti jaʼ snitilulal ajvaliletik ta Israel li «jkoltavanej» Jesuse xchiʼuk laj yal ti la xchapan jteklum Israel li Juan J-akʼ-ichʼvoʼ sventa snaʼik buchʼu jaʼ li jkoltavanej mi vule. Laje, laj yalbe smelolal ti laj yichʼ milel li Jesuse, pe ti chaʼkuxesat ta tsʼakale (Ech. 13:20-37). Vaʼun, xi to laj yale: «Naʼik me lek ti yakal chichʼ pukbel skʼoplal ti jaʼ ta stojolal ti chichʼ tael perton ta skoj mulile. Jech xtok, ta stojolal li buchʼu taje xuʼ xal Dios ti chʼabal smulik li buchʼutik chchʼunike». Pe xi la spʼijubtasan xtoke: «Kʼelo me abaik lek ti mu me jaʼuk xkʼot ta pasel ta atojolalik li kʼusi xi yaloj J-alkʼopetike: ‹Kʼelavilik, jlabanvanejetik, labaluk sba xavaʼiik, lajanik, yuʼun yakal ta jpas jun abtelal li ta akʼakʼalilike, jun abtelal ti mi jaʼuk onoʼox bu chachʼunike akʼo mi oy buchʼu lek xa xcholet chalboxuk›». Labal sba li kʼusi kʼot ta pasele, yuʼun «lik kʼanbatikuk vokol yuʼun krixchanoetik ti akʼo to yalbeik mas skʼoplal ta yan savado li kʼusitik laj yalike». Jech xtok, «kʼalal laj yoʼontonik ta tsobajel li ta snail tsobobbaile, ep judaetik xchiʼuk achʼ jchʼunolajeletik ti yichʼojik ta mukʼ Diose la stsʼakliik batel li Pablo xchiʼuk Bernabee» (Ech. 13:38-43).
«Chibatkutik ta stojolal li jyanlumetike» (Echos 13:44-52)
15. ¿Kʼusi kʼot ta pasel li ta yan savadoe?
15 «Li ta yan savadoe, jutuk mu sjunuluk jteklum la stsob sbaik sventa chaʼibeik li skʼop» jtakbole. Junantik judaetike muʼyuk lek laj yaʼiik, jaʼ yuʼun «lik yalik ti mu meleluk li kʼusitik chal Pabloe xchiʼuk lik xchopol kʼoptaik». Pe xi tsots yoʼonton laj yalik li Pablo xchiʼuk Bernabee: «Voʼoxuk onoʼox baʼyel skʼan xavichʼik albel li skʼop Diose. [Pe] yakal chapʼajik xchiʼuk mu xata-o chavaʼiik ti chata akuxlejalik sbatel osile, ¡kʼelavilik!, chibatkutik ta stojolal li jyanlumetike. Yuʼun xi laj yalbunkutik Jeova ti akʼo xkalbotkutike: ‹La jvaʼanot kʼuchaʼal sakil osil ta stojolal mukʼtik lumetik sventa xakʼot ta jkoltavanej kʼalal to ta spajeb balumil›» (Ech. 13:44-47; Is. 49:6).
La sokbeik sjol krixchanoetik «sventa skontrainik li Pablo xchiʼuk Bernabee», pe «ventainbilik-o yuʼun chʼul espiritu li jchankʼopetike xchiʼuk xkuxet noʼox yoʼontonik» (Echos 13:50-52).
16. 1) ¿Kʼu yelan laj yaʼi judaetik li kʼusi laj yal Pablo xchiʼuk Bernabee? 2) ¿Kʼusi la spasik li Pablo xchiʼuk Bernabe ti jech laj yichʼik kontrainele?
16 «Xkuxet likel yoʼontonik li jyanlumetik kʼalal laj yaʼiik taje xchiʼuk pasik ta jchʼunolajel li buchʼutik oy lek ta yoʼontonik stael li kuxlejal sbatel osile» (Ech. 13:48). Jaʼ jech puk batel ta anil ta yan jteklumetik li skʼop Jeovae, pe jaʼuk li judaetike muʼyuk lek laj yaʼiik li mantale. Albatik yuʼun Pablo xchiʼuk Bernabe ti jaʼik li buchʼutik baʼyel laj yaʼibeik skʼoplal li lekil aʼyejetik ta sventa Mesiase, pe ta skoj ti muʼyuk la xchʼamike, ch-akʼbatik kastigo yuʼun Dios. Jaʼ yuʼun, li judaetike kap tajek sjolik. Lik stijbeik yoʼonton li antsetik ti lek ojtikinbilike xchiʼuk «lik stijbeik yoʼonton li viniketik ti tsots skʼoplalik ta jteklume, jech xtok, jaʼ la sokbeik sjol sventa skontrainik li Pablo xchiʼuk Bernabee, vaʼun la snutsik lokʼel li ta jteklume». ¿Kʼusi la spasik li Pablo xchiʼuk Bernabee? «La slilin komel spukukal yakanik ta stojolalik, vaʼun batik ta Ikonio». ¿Mi chʼabal xa van yajtsʼaklom Kristo kom li ta Antiokia ta Pisidiae? Moʼoj. Yuʼun oy buchʼutik pas ta jchankʼop ti ventainbilik-o yuʼun chʼul espiritu xchiʼuk ti xkuxet noʼox yoʼontonike (Ech. 13:50-52).
17-19. ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik stalelal li Pablo xchiʼuk Bernabee, xchiʼuk kʼusi tskoltautik sventa jechuk-o xijmuyubaj?
17 ¿Kʼusi chakʼ jchantik ti kʼu yelan laj yakʼ ta ilel stalelalik li Pablo xchiʼuk Bernabee? Jaʼ ti muʼyuk chkiktatik-o cholmantal akʼo mi tskʼan tspajtsanutik li buchʼutik tsots yichʼoj yabtelike. Kʼalal muʼyuk lek laj yaʼiik mantal li jnaklejetik ta Antiokiae, li Pablo xchiʼuk Bernabee «la slilin komel spukukal yakanik». Ti jech la spasike maʼuk ta skoj ti ilinik ta stojolal li krixchanoetike, yuʼun jaʼ jech laj yakʼik ta ilel ti maʼuk xa oy ta sbaik mi oy kʼusi la snuptanik ta jelavele. Snaʼojik lek ti mu xuʼ sujik li krixchanoetik sventa xchikintaik li mantale, pe li kʼusi xuʼ spasike jaʼ ti xbat xcholik mantal ta yan lume, jaʼ yuʼun batik ta Ikonio.
18 ¿Kʼusi kʼot ta stojolal li yajtsʼaklomtak Kristo ti te nakalik ta Antiokia ta Pisidiae? Akʼo mi ep buchʼutik ti chkontrainvanike, xmuyubajik noʼox, yuʼun maʼuk ch-akʼbatik-o smuyubajelik mi chchʼamik mantal li krixchanoetike. Xi onoʼox laj yal li Jesuse: «¡Jaʼ mas xmuyubajik li buchʼutik chaʼiik li skʼop Diose xchiʼuk ti tspasik li kʼusi chale!» (Luk. 11:28). Jaʼ jech laj yakʼ ta ilel stalelalik li yajtsʼaklomtak Kristoe.
19 Jchanbetik stalelal li Pablo xchiʼuk Bernabee. Teuk ta joltik ti oy ta jbatik xcholel mantale, pe mu stakʼ jsujtik li krixchanoetik sventa xchʼamik li mantale, yuʼun jaʼ tsnop stukik. Pe mi mu skʼan xchikintabutik une, jaʼuk jchanbetik li yajchankʼoptak Kristo ta baʼyel sigloe. Mi oy ta koʼontontik li kʼusi melel xchiʼuk mi chkakʼ jbatik ta beiltasel yuʼun li chʼul espiritue, xijmuyubaj noʼox me akʼo mi chkichʼtik kontrainel (Gal. 5:18, 22).
a Kʼelo li rekuadro « Bernabe, ‹xnichʼon jpat-oʼontonal›», pajina 86.
b Li vaʼ orae, oy xa ox tsobobbailetik ti nom xil Jerusalene, jech kʼuchaʼal li ta Antiokia ta Siria ti te van 550 kilometro xkom ta snorteal Jerusalene.
c Kʼelo li rekuadro « Ti kʼu yelan li beetike», pajina 87.
d Li varkoetik ta baʼyel sigloe xuʼ xanavik 160 kilometro ta jun kʼakʼal, pe jaʼ noʼox mi oy lek ikʼe, yuʼun mi chʼabale, xuʼ van mu sta jech snamal chanavik.
e Kʼelo li rekuadro « Snail tsobobbailetik yuʼun judaetik», pajina 89.
f Li Chipree jaʼ ventainbil yuʼun li j-abteletik (Senado) ta Romae. Li j-abteletik taje tstʼujik jun ajvalil yoʼ spas mantal li ta Chipree.
g Li ta loʼil liʼe, li jtakbole maʼuk xa Saulo chichʼ albel ti jaʼ ta ebreo kʼope, jaʼ xa chichʼ albel Pablo ti jech ojtikinbil ta Romae, ti likem ta latin kʼope. Oy buchʼutik chalik ti Pablo laj yichʼ biiltasel (o Paulo) ta skoj ti lek laj yil sbaik xchiʼuk li ajvalil ta Chipree, pe mu stakʼ naʼel mi melel. Yuʼun kʼalal lokʼ batel ta Chipree, jech-o Pablo laj yichʼ albel. Jaʼ yuʼun, ta sbikʼtal onoʼox van jech chichʼ albel xchiʼuk jech laj yichʼ biiltasel ta skoj ti kʼot ta jtakbol ta stojolal li jyanlumetike. Yan srasonal ti kʼu yuʼun maʼuk xa Saulo laj yichʼ albele jaʼ ta skoj ti oy jpʼel kʼop ta griego ti xkoʼolajtike, pe ti chopol ta aʼiele (Rom. 11:13).
