KAPITULO 9
«Mu snaʼ xtʼujvan li Diose»
Laj yichʼik cholbel mantal li buchʼutik muʼyuk yichʼojik sirkunsisione
Te lokʼem ta Echos 10:1–11:30
1-3. ¿Kʼusi akʼbat yil li Pedroe, xchiʼuk kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti xkaʼibetik lek smelolale?
JAʼO ta otonyo ta sjabilal 36 ti lek kʼepele. Li Pedroe te tspas orasion ta jol na ta jteklum Jope ti te nopol xil tiʼ nabe. Oy xa jayibuk kʼakʼal ti te chchʼamun nae, taje jaʼ svinajeb ti muʼyuk onoʼox buchʼu tspʼaj o ti tstʼuj buchʼutik chchiʼinan li Pedroe. ¿Kʼu yuʼun jech chkaltik taje? Yuʼun jaʼ te kom vayuk ta sna Simon ti jaʼ chabtelan snukulil chonbolometike. Ep judaetike mu van skʼan te xkom vayikuk ta sna Simon ta skoj li yabtele. a Manchuk mi jech la spas li Pedroe, pe oy to kʼusi yan chchan ta stojolal Jeova.
2 Kʼalal jaʼo tspas orasione, chʼayal to kʼot yoʼonton, yuʼun oy kʼusi akʼbat yil yuʼun Dios. Ti yanuk-o judail krixchano ti jech akʼbat yil yuʼun Diose chopol van laj yil. Laj yil te yal tal ta vinajel jlik mukʼta manta ti te chupul tal chonbolometik ti ibalik sba jech kʼuchaʼal chal li Mantale. Vaʼun, laj yaʼi jun yechʼomal eil ti albat akʼo smil stiʼe. Pe li Pedroe mu skʼan, xi laj yale: «Muʼyuk onoʼox bu jtiʼo li kʼusi muʼyuk leke xchiʼuk li kʼusi ibal sbae». Pe oxib to velta xi albate: «Mu xaval ti muʼyuk lek li kʼusitik slekubtasoj xa Diose» (Ech. 10:14-16). Muʼyuk laj yaʼibe smelolal ta anil li kʼusi laj yile, pe mu jaluk ti jech xnaʼete.
3 Toj tsots skʼoplal ti xkaʼibetik smelolal li kʼusi akʼbat yil Pedroe, yuʼun jaʼ te chkakʼtik venta ti kʼu yelan chil krixchanoetik li Jeovae. Yuʼun mi ta jkʼan ta jpukbetik batel skʼoplal li Ajvalilal yuʼun Diose, tsots skʼoplal ti jechuk xkiltik krixchanoetik kʼuchaʼal chil li Diose. Jaʼ yuʼun chaʼa, ¿kʼusi chakʼ kiltik li kʼusi akʼbat yil Pedroe? Sventa xkaʼibetik smelolale, jkʼeltik batel kʼusi to mas kʼot ta pasel.
«Skotol ora tskʼanbe vokol Dios» (Echos 10:1-8)
4, 5. ¿Buchʼu jaʼ li Kornelioe, xchiʼuk kʼusi kʼot ta pasel kʼalal jaʼo tspas orasione?
4 Kʼalal jun xa ox kʼakʼal skʼan oy kʼusi x-akʼbat yil li Pedroe, oy kʼusi kʼot ta pasel li ta jteklum Sesarea ti te van 50 kilometro xkom ta snorteal Jopee, pe mu snaʼ li Pedroe. Tee oy kʼusi akʼbat yil yuʼun Dios «jun vinik ti lek chichʼ ta mukʼ» Diose, Kornelio sbi, jaʼ jun bankilal soltaro ta Roma b xchiʼuk lek ichʼbil ta mukʼ yuʼun yutsʼ yalal, yuʼun «xiʼtaoj Dios xchiʼuk skotol li yutsʼ yalale». Maʼuk jun juda vinik, maʼuk achʼ jchʼunolajel xchiʼuk muʼyuk yichʼoj sirkunsision, jaʼ noʼox jun jyanlum. Manchuk mi jech, oy xkʼuxul yoʼonton ta stojolal judaetik ti abol noʼox sbaike xchiʼuk chakʼbe li kʼusitik oy yuʼune. Jech xtok, «skotol ora tskʼanbe vokol Dios» (Ech. 10:2).
5 Te van ta oxibuk ora ta bat kʼakʼale, kʼalal jaʼo yakal tspas orasion li Kornelioe, oy kʼusi akʼbat yil yuʼun Dios ta stojolal jun anjel, xi albate: «Skotol li orasion chapase xchiʼuk li matanaletik ta xkʼuxul oʼontonal chavakʼe kʼot xa ta stojolal Dios xchiʼuk te oy-o ta sjol» (Ech. 10:4). Laj une, albat ti akʼo stak batel jayvoʼuk viniketik sventa xbat yikʼik tal li jtakbol Pedroe, vaʼun jech la spas. Li Kornelioe jutuk xa skʼan xaʼi li lekil aʼyej sventa sta skolebale, jaʼ xkaltik, ti x-och li ta tiʼ na tsjam jtakbol Pedro ti mi junuk toʼox jyanlum ocheme.
6, 7. 1) Alo junuk loʼil ti chakʼ ta ilel ti chtakʼbat s-orasionik yuʼun Dios li buchʼutik tsaʼik ta sjunul yoʼontonike. 2) ¿Kʼusi chakʼ jchantik li loʼiletik taje?
6 Li Diose, ¿mi chchikintabe s-orasion li buchʼutik ta sjunul yoʼonton tsaʼike? Ta melel tana. Jaʼ jech kʼot ta stojolal jun ants ta Albania. Kʼalal ay vulaʼanatuk yuʼun jun ermana li antse, akʼbat li revista La Atalaya. Li ta revista taje te chalbe skʼoplal kʼu yelan ta tsʼitesel li alab nichʼnabiletike. c Vaʼun, xi laj yal li antse: «Mi xanaʼe, naka to laj kalbe Dios ti skoltaun ta stsʼitesel li jtsebetake. ¡Chkale, jaʼ la stakot tal li Diose! Yuʼun jaʼ li kʼusi chtun tajek kuʼune». Vaʼun, li ants xchiʼuk stsebetake lik xchanik li Vivliae. Ta tsʼakale, li smalale lik xchan Vivlia ek.
7 ¿Mi ta jech noʼox van chkʼotanuk ta pasel li loʼiletik taje? Moʼoj, yuʼun ta spʼejel li balumile ep ta velta jech chkʼot ta pasel. ¿Kʼusi chakʼ jchantik taje? Baʼyel, li Jeovae tstakʼbe s-orasion li buchʼu ta sjunul yoʼonton tsaʼike (1 Rey. 8:41-43; Sal. 65:2). Xchibal, li anjeletike tsbeiltasvanik li ta cholmantale (Apok. 14:6, 7).
Kʼalal jaʼo chʼayal tajek yoʼonton li Pedroe (Echos 10:9-23 sbavokʼal)
8, 9. ¿Kʼusi akʼbat snaʼ yuʼun chʼul espiritu li Pedroe, xchiʼuk kʼu yelan laj yaʼi taje?
8 Li Pedroe te oy-o ta jol na, yakal tsnopbe skʼoplal li kʼusi akʼbat yile, yuʼun toj labal sba laj yil. Vaʼun, te kʼot li buchʼutik stakoj batel li Kornelioe (Ech. 10:17). ¿Kʼusi van tspas li Pedroe? Mi mu skʼan stiʼ Pedro li chonbolometik ti ibalik sba jech kʼuchaʼal chal li ta Mantale, ¿mi oy van ta yoʼonton ti xbat xchiʼin li viniketike xchiʼuk ti x-och ta sna jun vinik ti muʼyuk yichʼoj sirkunsisione? Sventa xaʼibe smelolal li kʼusi oy ta yoʼonton Diose, beiltasat yuʼun li chʼul espiritue. Xi albate: «¡Kʼelavil! Yakal ta saʼot oxvoʼ viniketik. Jaʼ yuʼun, vaʼlan, yalan batel, bat chiʼino, mu me xchibetuk avoʼonton, yuʼun voʼon la jtakan tal» (Ech. 10:19, 20). Li kʼusi akʼbat yil ta mukʼta manta li Pedroe jaʼ koltaat-o sventa spas li kʼusi ch-albat yuʼun chʼul espiritue.
9 Li viniketike laj yalbeik Pedro ti takatik tal yuʼun Kornelioe, yuʼun la jech albat mantal yuʼun jun anjel. Jaʼ yuʼun, «laj yikʼan ochel xchiʼuk la xchʼam kʼuchaʼal yajvulaʼaltak» (Ech. 10:23 sbavokʼal). Li Pedroe laj yakʼ venta li kʼusi oy ta yoʼonton Diose, jaʼ yuʼun la xchʼun mantal xchiʼuk la sjel ti kʼu toʼox yelan tsnope.
10. ¿Kʼu yelan tsbeiltas steklumal Jeova li avie, xchiʼuk kʼusi ti skʼan jnopbetik skʼoplale?
10 Li avi eke, ta kʼunkʼun chalbutik Jeova li kʼusi oy ta yoʼontone (Prov. 4:18). Tstunes xchʼul espiritu sventa sbeiltas li «tukʼil xchiʼuk pʼijil [mosoile]» (Mat. 24:45). Jaʼ yuʼun, oy bateltik chjel ti kʼu yelan chkaʼibetik smelolal junuk loʼil ta Vivliae o ti kʼu yelan chichʼ pasel junantik abtelaletik ta organisasione. Jech oxal, xiuk jnopbetik skʼoplale: «¿Kʼu yelan chkil kʼalal oy kʼusitik chjele? ¿Mi ta sjunul koʼonton ta jchʼam li beiltasel chakʼ li xchʼul espiritu Diose?».
Laj yal mantal ti akʼo yichʼik voʼe (Echos 10:23 xchaʼvokʼal-48)
11, 12. ¿Kʼusi la spas Pedro kʼalal kʼot ta Sesareae, xchiʼuk kʼusi laj yaʼibe smelolal?
11 Li ta yokʼomale, li Pedroe bat ta Sesarea xchiʼuk yan balunvoʼ krixchanoetik: li oxvoʼe jaʼik yajkʼopojeltak Kornelio, li vakvoʼe jaʼik ermanoetik ti likemik ta Jopee (Ech. 11:12). Li Kornelioe stakoj ta ikʼel yutsʼ yalal xchiʼuk yamigotak ti jaʼik van jyanlumetik sventa xchʼamik li Pedroe (Ech. 10:24). Kʼalal kʼot ta Sesarea li Pedroe, oy kʼusi la spas ti muʼyuk toʼox bu jech spasoje, yuʼun och ta sna jun vinik ti muʼyuk yichʼoj sirkunsisione. Xi laj yal kʼalal kʼote: «Li voʼoxuke anaʼojik lek ti mu stakʼ xchiʼin o xnopaj jun juda vinik ta stojolal jun vinik ti yan-o stsʼunbale, akʼo mi jech, laj yakʼbun kil Dios ti mu stakʼ xkal ti muʼyuk lek o ti ibal sba mi junuk krixchanoe» (Ech. 10:28). Jaʼ to laj yaʼibe smelolal ti maʼuk noʼox akʼbat yil kʼusi chonbolomal xuʼ stiʼe, yuʼun laj yaʼibe smelolal xtok ti mu stakʼ xal ti muʼyuk lek o ti ibal sba junuk krixchanoe, ti te tsakal skʼoplal li jyanlumetik eke.
12 Lek tajek chʼambil kʼot ta sna Kornelio li Pedroe. ¿Kʼu yuʼun jech chkaltik? Yuʼun xi laj yal li Kornelioe: «Liʼ oyunkutik ta stojolal Dios sventa ta jchikintakutik skotol li kʼusi yalojbot tal Jeova chavalbunkutike» (Ech. 10:33). ¿Kʼu van yelan chkaʼi jbatik ti jech jtatik junuk krixchano ti lek tajek chaʼi mantale? Jkʼeltik kʼusi la spas li Pedroe. Kʼalal kʼote, xi laj yale: «Ta melel, xkaʼibe xa smelolal ti mu snaʼ xtʼujvan li Diose, yuʼun buyuk noʼox slumal lek ilbil li buchʼu chiʼta xchiʼuk ti tspas kʼusi tukʼe» (Ech. 10:34, 35). Jaʼ to laj yaʼibe smelolal ti mu snaʼ xtʼujvan li Diose, jaʼ xkaltik, ti mu snaʼ xchapan krixchanoetik ta skoj noʼox ti jelel skoloralik o slumalike. Jech xtok, laj to yalbe skʼoplal ti kʼu yelan la xchol mantal li Jesuse, ti kʼu yelan chame xchiʼuk ti chaʼkuxie.
13, 14. 1) ¿Kʼu yuʼun toj tsots skʼoplal li kʼusi kʼot ta stojolal Kornelio xchiʼuk li jyanlumetik ta sjabilal 36? 2) ¿Kʼu yuʼun skʼan mu kʼusi chopol jnoptik ta stojolal yantik ta skoj li spat xokonike?
13 «Kʼalal yakal to chalbe skʼoplal Pedro li kʼusitik taje», oy kʼusi labal sba kʼot ta pasel, yuʼun «kʼot chʼul espiritu ta stojolal [...] li jyanlumetike» (Ech. 10:44, 45). Li ta Vivliae jaʼ noʼox jkoj chalbe skʼoplal ti laj yichʼik chʼul espiritu li jchankʼopetike manchuk mi muʼyuk toʼox yichʼojik voʼ. Li Pedroe laj yakʼ venta ti lek xa ch-ilatik yuʼun Dios li jyanlumetike, jaʼ yuʼun «laj yal mantal ti akʼo yichʼik [voʼe]» (Ech. 10:48). Jaʼ te la stunes li yoxibal syaveal Ajvalilale (Mat. 16:19). Kʼalal la stunes li yave taje, buchʼuuk xa noʼox jyanlumal xuʼ xichʼ tʼujel sventa xbat ta vinajel manchuk mi muʼyuk yichʼoj sirkunsision. Jaʼ yuʼun, kʼalal pasik ta yajchankʼop Jesus li jyanlumetik li ta sjabilal 36, jamal vinaj ti maʼuk xa stʼujbil teklumal Jeova li judaetike (Dan. 9:24-27).
14 Li jcholmantalutike jnaʼojtik lek ti «mu snaʼ xtʼujvan li Diose» (Rom. 2:11). Yuʼun «li kʼusi tskʼan yoʼonton li Diose jaʼ ti akʼo koluk skotol li krixchanoetike» (1 Tim. 2:4). Jaʼ yuʼun, mu kʼusi chopol jnoptik ta stojolal li krixchanoetik ta skoj li spat xokonike. Li kʼusi jbainojtike jaʼ ti tsʼakal jcholtik batel li Ajvalilal yuʼun Diose, jaʼ xkaltik, ti jcholbetik mantal skotol li krixchanoetike, mu ventauk bu likemik, ti kʼu yelan skoloralike o ti kʼusi srelijionike.
«Lek laj yaʼiik xchiʼuk la stoybeik skʼoplal li Diose» (Echos 11:1-18)
15, 16. ¿Kʼu yuʼun chopol kʼusi la snopik ta stojolal Pedro junantik jchankʼopetik ti jaʼik judaetike, xchiʼuk kʼuxi la xchapbe smelolal li Pedroe?
15 Oy xa van tajek ta yoʼonton Pedro ti xalbe yermanotak «ti laj xa xchʼamik skʼop Dios» li buchʼutik muʼyuk yichʼojik sirkunsisione. Jaʼ yuʼun, bat ta Jerusalen sventa xbat yal, pe yaʼeluke, yaʼiojik xa ox. Kʼalal och ta jteklume, «te tsakat ta utel yuʼun li buchʼutik lek chilik sirkunsisione». Kapem tajek sjolik xchiʼuk xi laj yalbeik li Pedroe: «La-och ta sna viniketik ti muʼyuk yichʼojik sirkunsisione xchiʼuk jmoj laveʼ xchiʼukik» (Ech. 11:1-3). Maʼuk chopol chilik ti pasik xa ta yajchankʼop Kristo li jyanlumetike, moʼoj, yuʼun xchʼunojik ti jaʼ to lek ch-ilatik yuʼun Jeova mi tspasik skotol li kʼusi chal Smantal Moisese, jech kʼuchaʼal li yichʼel sirkunsisione. Jamal xvinaj ti oy epal judaetik ti vokol chaʼiik yiktael li Smantal Moisese.
16 ¿Kʼuxi la xchapbe smelolal li Pedroe? Li ta Echos 11:4 kʼalal ta 16, laj yalbe chanib sprevailtak sventa xakʼ ta ilel ti jaʼ beiltasat yuʼun li Jeovae. Baʼyel, oy kʼusi akʼbat yil yuʼun li Diose (versikulo 4 kʼalal ta 10). Xchibal, pasat ta mantal yuʼun chʼul espiritu (versikulo 11 xchiʼuk 12). Yoxibal, ay vulaʼanatuk yuʼun jun anjel li Kornelioe (versikulo 13 xchiʼuk 14). Xchanibal, laj yichʼ chʼul espiritu li jyanlumetike (versikulo 15 xchiʼuk 16). Laje, xi jamal laj yale: «Mi akʼbatik yuʼun Dios ek li matanal muʼyuk tojbil [li chʼul espiritu] kʼuchaʼal laj kichʼtik voʼotik ti kakʼoj xchʼunel koʼontontik ta stojolal Kajvaltik Jesukristoe, ¿buchʼuun yaʼel sventa jmak ta be li Diose?» (Ech. 11:17).
17, 18. 1) Ta skoj li kʼusi la xchapbe smelolal Pedroe, ¿kʼusi kʼot ta nopel yuʼunik li jchankʼopetik ti jaʼik judaetike? 2) ¿Kʼu yuʼun mu kʼunuk ti jmoj oyutik li ta tsobobbaile, xchiʼuk kʼusi skʼan jnopbetik skʼoplal?
17 Kʼalal laj yaʼiik li kʼusi laj yal Pedroe, li jchankʼopetik ti jaʼik judaetike oy kʼusi skʼan xkʼot ta nopel yuʼunik: ¿mi ta van xchʼamik li jyanlumetik ti jaʼ to laj yichʼik voʼe xchiʼuk mi muʼyuk van kʼusi chopol tsnopik ta stojolalik? Xi to chal batel li loʼile: «Kʼalal laj yaʼiik li kʼusitik taje, [li jtakboletik xchiʼuk li yan ermanoetike] lek laj yaʼiik xchiʼuk la stoybeik skʼoplal li Diose, xi laj yalike: ‹¡Jaʼ yuʼun, jech akʼbat sutes yoʼontonik yuʼun Dios ek li jyanlumetik sventa jech xuʼ sta xkuxlejalike!›» (Ech. 11:18). Li slekil talelalike jaʼ koltavan sventa tsoboluk oy li tsobobbaile.
18 Li avie, mu toj kʼunuk ti jmoj tsobolutike, yuʼun li yajtunelutik Jeovae likemutik tal ta skotol lumetik, nitilulaletik, jteklumetik xchiʼuk jelajtik li jkʼoptike. Jaʼ yuʼun, li ta epal tsobobbailetike oy ermanoetik ti jeltos bu likemik tale xchiʼuk ti jeltos stalel xkuxlejalike (Apok. 7:9). Jech oxal, lek ti xiuk jakʼbe jbatike: «¿Mi muʼyuk kʼusi chopol ta jnop ta stojolal li yantike? ¿Mi jpʼel ta koʼonton ta jpʼaj li talelaletik ti chakʼ ta ilel ti ta jtoy jba ta skoj jlumal o jkʼop ti jaʼ chchʼak-o sba kuʼun li ermanoetik ta tsobobbaile?». Teuk me ta joltik li kʼusi la spas Pedro ti Sefas sbi xtoke. Kʼalal echʼ xa ox junchib jabil ti pasik ta jchankʼop li jyanlumetike, oy kʼusi chopol lik snop ta stojolalik jech kʼuchaʼal tspas yantike. Jaʼ yuʼun, «la xchʼak sba lokʼel» ta stojolal li ermanoetik ti muʼyuk yichʼojik sirkunsisione, pe tukʼibtasat yuʼun li Pabloe (Gal. 2:11-14). Jkʼel me jbatik sventa mu kʼusi chopol jnoptik ta stojolal li yantike.
«Ep krixchanoetik pasik ta jchʼunolajel» (Echos 11:19-26 sbavokʼal)
19. Li yajchankʼoptak Jesuse, ¿buchʼutik la xcholbeik mantal li ta Antiokiae, xchiʼuk kʼusi kʼot ta pasel?
19 Kʼalal laj xa ox yaʼibeik smelolal li kʼusi oy ta yoʼonton Diose, ¿mi la xcholbeik mantal li buchʼutik muʼyuk yichʼojik sirkunsisione? Laj. Jkʼeltik kʼusi la spasik ta mas tsʼakal li ta Antiokia ta Siriae. d Li ta jteklum taje lek tajek xil sbaik li jyanlumetik xchiʼuk li judaetik ti te nakajtike. Jaʼ yuʼun, lek tajek ti te lik xcholbeik mantal li jyanlumetike, yuʼun junantik jchankʼopetik ti jaʼik judaetike la xcholbeik mantal li buchʼutik «chkʼopojik ta griegoe» akʼo mi yichʼojik sirkunsision o mi muʼyuk (Ech. 11:20). Ta skoj ti akʼbatik bendision yuʼun Jeovae, epaj li jchʼunolajeletike (Ech. 11:21).
20, 21. ¿Kʼuxi laj yakʼ ta ilel ti bikʼit yakʼoj sba li Bernabee, xchiʼuk kʼuxi xuʼ jchanbetik kʼalal ta jcholtik mantale?
20 ¿Buchʼu van chcholbatik mantal li jnaklejetik ta Antiokia ti oy ta yoʼontonik mantale? Li tsobobbail ta Jerusalene jaʼ la stakik batel li Bernabee, pe ep tajek krixchanoetik ti lek chaʼiik mantal ti mu xkʼel yuʼun stuke. Vaʼun, jaʼ la stakik batel li Sauloe, yuʼun jaʼ xa onoʼox tʼujbil sventa xkʼot ta jtakbol ta stojolal li jyanlumetike (Ech. 9:15; Rom. 1:5). Li Bernabee muʼyuk kʼusi chopol la snop ta stojolal li Sauloe, moʼoj, bikʼit laj yakʼ sba xchiʼuk laj yakʼ venta ti tskʼan onoʼox koltaele. Jaʼ yuʼun, bat ta Tarso sventa xbat yikʼ tal li Sauloe, laje jmoj te komik jun jabil sventa stsatsubtasik li ermanoetik ta Antiokiae (Ech. 11:22-26 sbavokʼal).
21 ¿Kʼuxi chkakʼtik ta ilel ti bikʼit chkakʼ jbatik ta cholmantale? Jaʼ ti teuk ta joltik ti ta onoʼox jkʼantik koltael bakʼintike. Jkotoltik oy kʼusi xijtojob spasel xchiʼuk oy kʼusitik ti mu masuk xijtojobe. Jech kʼuchaʼal liʼe, junantike xtojobik lek ta cholmantal li ta naetike o ta buyuk noʼoxe, pe jaʼ vokol chaʼiik spasel revisita o yakʼel estudio. Mi laj kakʼtik venta ti oy bu skʼan xijtojob spasel mas ta cholmantale, jsaʼtik buchʼu xuʼ skoltautik. Mi jech la jpastike, mas me chijtojob ta chanubtasvanej xchiʼuk mas me xijmuyubaj (1 Kor. 9:26).
La skʼelik ti kʼu yepal tstakbeik batel koltael li ermanoetike (Echos 11:26 xchaʼvokʼal-30)
22, 23. ¿Kʼuxi laj yakʼik ta ilel ti skʼanoj yermanoik li ermanoetik ta Antiokiae, xchiʼuk kʼuxi ta jchanbetik li avi eke?
22 Xi to chal batel li loʼile: «Jaʼ te ta Antiokia ti bu baʼyel la sbiinik yajtsʼaklom Kristo li jchankʼopetike» (Ech. 11:26 xchaʼvokʼal). Li biil taje jaʼ la stʼuj stuk li Diose, yuʼun jaʼ svinajeb ti jaʼ jech tspasik kʼuchaʼal chanubtasvan komel li Jesuse. Pe ¿mi skʼanoj van sbaik ta melel li ermanoetik ti jaʼik jyanlumetik xchiʼuk li ermanoetik ti jaʼik judaetike? Sventa jnaʼtike, jkʼeltik kʼusi kʼot ta pasel ta sjabilal 46 kʼalal echʼ tsatsal viʼnale. e Jaʼ mas to tsots laj yaʼiik viʼnal li buchʼutik povreik noʼoxe, yuʼun chʼabal skʼejoj stakʼinik xchiʼuk sveʼelik. Yaʼeluke, jaʼ jech toj povreik li ermanoetik ti jaʼik judaetik ti te nakajtik ta Judeae. Li jchankʼopetik ti jaʼik judaetik xchiʼuk jyanlumetik ta Antiokiae oy kʼusi la stsobik kʼalal laj yaʼiik ti chil svokol li yermanotakike (Ech. 11:29). ¡Jamal xvinaj ti skʼanoj sbaik tajeke!
23 Jaʼ jech li avi eke. Kʼalal chkaʼitik ti tskʼanik koltael li ermanoetike, oy kʼusitik ta jpastik ta anil sventa jkoltatik manchuk mi nom to bu nakalik. Li Komiteetik sventa Betele tsvaʼanik Komiteetik ti chtunik ta skoltael ermanoetik ti chil svokolik ta skoj urakan, nikel, tsunami xchiʼuk yan kʼusitik chkʼot ta pasel. Vaʼun, jaʼ jech chkakʼtik ta ilel ti jkʼanojtik ta melel li kermanotaktike (Juan 13:34, 35; 1 Juan 3:17).
24. ¿Kʼusi skʼan jpastik mi tsots skʼoplal chkiltik li kʼusi akʼbat yil Pedroe?
24 Li yajtsʼaklomutik Kristo eke toj tsots skʼoplal chkiltik li kʼusi akʼbat yil Pedro kʼalal jaʼo te oy ta jol na ta jteklum Jopee. Jnaʼojtik ti mu snaʼ xtʼujvan li Jeovae xchiʼuk tskʼan ti jechuk-o xkaltik batel li Ajvalilal yuʼun Diose. Jaʼ yuʼun, kakʼtik persa sventa jechuk-o jcholbetik mantal li krixchanoetike akʼo mi yan-o slumalik, mi jkʼulejik, mi povreik o mi jelel stalel xkuxlejalik (Rom. 10:11-13).
a Ep judaetik muʼyuk lek chilik li buchʼutik chabtelanik snukulil chonbolometike, li sbekʼtal chonbolometike o yan kʼusitik ti ibalik sbae. Oy buchʼutik chalik ti mu la staik-o ti xbatik ta templo li buchʼutik jech ch-abtejike xchiʼuk skʼan la mas ta 20 metrouk snamal xil jnaklejetik ti bu ch-abtejike. Jaʼ van yuʼun ta tiʼ nab spasoj sna li Simone (Ech. 10:6).
b Kʼelo li rekuadro « Kornelio xchiʼuk li soltaroetik ta Romae».
c Xi sbi li xchanobile: «Consejos infalibles para la crianza de los hijos» ti lokʼ ta 1 yuʼun noviembre ta 2006, pajina 4 kʼalal ta 7.
d Kʼelo li rekuadro « Antiokia ta Siria», pajina 73.
e Li j-al-loʼil Josefo ti jaʼ juda vinike laj yal ti jaʼo echʼ «tsatsal viʼnal» kʼalal jaʼo ch-ajvalilaj li Klaudioe (41-54 kʼalal talem xa ox Jesuse).