1, 2. ¿Bu bat li María xchiʼuk li smalale, xchiʼuk kʼu yuʼun ti toj vokol laj yaʼi li xanbale?

SOLEL lubem xaʼox li Mariae, jaʼ yuʼun chakʼ persa xchoti lek, ¡jal xa tajek ti te kajal talel li ta vuroe! Li smalal ti José sbie jbabe chanav batel sventa tsbeiltas batel vuro yoʼ xkʼotik li ta namal Belene. Laj yaʼi chbakʼ ta yut xchʼut li uni neneʼe.

² Li loʼil ta Vivliae chakʼ ta aʼiel ti jutuk xaʼox skʼan xvokʼ yol li Mariae (Luc. 2:5, 6). Kʼalal jaʼo te chilik ch-echʼe, xuʼ van tsjakʼbe sbaik jlom jtsʼunolajeletik kʼusi tspas jun ants ti yakal ta xanbal ti jutuk xa skʼan xvokʼ yole. Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi srasonal ti lokʼ batel ta Nazaret li María ti nom laj yikta komel li snae?

3. ¿Kʼusi abtelal laj yichʼ akʼbel li Mariae, xchiʼuk kʼusi ta jchantik ta stojolal?

³ Taje oy xaʼox ta jayibuk u ti laj yichʼ akʼbel jun abtelal li judío ants ti muʼyuk bu jech kʼotem-o ta pasele: ti chkʼot ta smeʼ li Mesías, li Xnichʼon Diose (Luc. 1:35). Akʼo mi jutuk xaʼox skʼan xvokʼ yol li Mariae, persa oy bu bat. Jech kʼuchaʼal ta jchantik batele, ep li kʼusitik kʼot ta stojolale jaʼ akʼbat-o ta preva li xchʼunel yoʼontone. ¿Kʼusi koltaat sventa lekuk-o tsots li ta mantale?

4, 5. 1) ¿Kʼu yuʼun chbatik ta Belén li José xchiʼuk Mariae? 2) ¿Kʼusi albilkʼop kʼot ta pasel ti jaʼ koliyal li mantal laj yal li Augusto Cesare?

⁴ Li José xchiʼuk Mariae mu stukikuk ti batik ta Belene. Yuʼun li mukʼta ajvalil Augusto Cesare laj yal mantal ti akʼo xbat ta slumal skotol krixchanoetik sventa xbat stsak sbiik te. ¿Kʼusi la spas li Josee? «Ilocʼ batel ta lum Nazaret ta Galilea banamil. Ibat ta lum Belén te ta Judea banamil, yuʼun jaʼ te ivocʼ li smoltot ta voʼonee; jaʼ li Davide.» (Luc. 2:1-4.)

⁵ Li mantal laj yakʼ Augusto Cesare maʼuk noʼox ta skoj ti jech kʼot ta nopel yuʼune. Yuʼun te xaʼox ta 700 jabil ti yichʼoj alel ti te chvokʼ ta Belén li Mesiase. Oy toʼox jun lum ti jaʼ jech sbie, ti 11 kilometro yiloj li Nazarete, pe li albilkʼope chal onoʼox ti te chvokʼ ta «Belén Efrata» li Mesiase (kʼelo Miqueas 5:2). Sventa xkʼotik ta uni bikʼit lum  Belén ti te chlikik ta Nazaret li jxanviletike, skʼan xanavik jutuk mu 130 kilometro ta vitstikaltik yuʼun Samaria. Jaʼ yuʼun, li Josee jaʼ te skʼan xbat, yuʼun jaʼ te likem talel li yutsʼ yalal ajvalil Davide, ti jaʼ snitilulik li María xchiʼuk Josee.

6, 7. 1) ¿Kʼu yuʼun toj vokol laj yaʼi María li xanbal la spasik sventa xbatik li ta Belene? 2) ¿Kʼuxi jel ti kʼuyelan ta snop toʼox stuk María kʼalal laj yikʼ li Josee? (Kʼelo xtok li tsʼib ta yok vune.)

⁶ ¿Kʼusi xuʼ xkaltik ta stojolal li Mariae? ¿Mi ta van spas María li kʼusi chkʼot ta nopel yuʼun José ta sventa xchʼunel li mantal laj yal mukʼta ajvalile? Yuʼun jaʼ onoʼox ta xil svokol ta xanbal li Mariae. Yikʼal van jaʼo ta slikebaltik oktuvre, kʼalal jaʼo chlaj xa batel li kʼepelaltike xchiʼuk ti jaʼo xa chlik yakʼ batel uni kʼinobal voʼe. Jech xtok, li Belene ta toyol oy ti mas ta 760 metro staylej xmuye. Kʼalal oy xaʼox jayibuk kʼakʼal chanavik batele, kʼalal jaʼo xa ta muyel chbatike mas xa van toj tsots laj yaʼiik tajek. Ta skoj ti skʼan xkuxik jujulikele, jal chichʼ batel yuʼunik, yuʼun skʼan xkux jutuk li Mariae. Ti kʼu xa yelan oy li Mariae, buchʼuuk tskʼan chkom ta sna, ti nopol oyuk xchiʼuk yutsʼ yalal xchiʼuk yamigotak sventa xkoltaat mi vokʼ li yole. Melel onoʼox ti skʼan oyuk stsatsal yoʼonton sventa xbat li ta xanbal taje.

⁷ Li loʼil chal ta Lucase chal ti Josee bat stsak sbiik ta Belén «xchiʼuc li Mariae». Chal xtok ti jaʼ laj yichʼ akʼbel sventa chkʼot ta yajnil li Josee (Luc. 2:4, 5). Avi ti jaʼ xa yajnil li Josee, li kʼusi tsnop tspas Mariae jelel xa. Li Mariae stsakoj ta venta li yabtel yakʼojbe Jeova li vinike,  ti jaʼ kʼuchaʼal jolil li ta yutsʼ yalale xchiʼuk ti jaʼ yajkoltaobba li antse, jaʼ yuʼun tspas li kʼusi chkʼot ta nopel yuʼun li Josee. * Jech oxal, li xchʼunel yoʼonton ta stojolal Diose jaʼ koltaat-o sventa xchʼunbe smantal li smalale.

8. 1) ¿Kʼusi yan tijbat-o yoʼonton María ta sventa li kʼusi la snop la spase? 2) ¿Kʼuxi ti jaʼ jun slekil kʼelobil yuʼunik skotol li yajtuneltak Diose?

⁸ ¿Kʼusi van yan tijbat-o yoʼonton María sventa xchʼun li mantale? ¿Mi snaʼoj van ta sventa li albilkʼop ti te chvokʼ ta Belén li Mesiase? Li Vivliae muʼyuk chal ta sventa taje. Xuʼ jnoptik ti yikʼaluk xojtikine, yuʼun li albilkʼop taje lek ojtikinbil li ta skʼakʼalile, yuʼun lek xojtikinik li jnitvanejetik ta relijione xchiʼuk li krixchanoetik ta lumetike (Mat. 2:1-7; Juan 7:40-42). Jech xtok, li Mariae lek xojtikin li Tsʼibetike (Luc. 1:46-55). Akʼo mi jaʼ ta skoj ti la xchʼunbe smantal smalal, la xchʼun li mantal laj yal mukʼta ajvalile, sventa chakʼ kʼotuk ta pasel li albilkʼop yaloj Jeovae, mi jaʼ srasonal skotol taje, pe li kʼusi melele jaʼ ti bat xchiʼuk José li Mariae. Kʼalal jech la spas taje, laj yiktabutik komel slekil kʼelobil. Li Jeovae oy sbalil tajek chil li viniketik xchiʼuk antsetik ti lek xchʼunik mantale xchiʼuk ti bikʼit chakʼ sbaike.  Li avi kʼakʼale maʼuk jun talelal chilik li xchʼunel mantale, li kʼusi laj yakʼ kiltik Mariae, jaʼ jun slekil kʼelobil yuʼunik skotol li yajtuneltak Diose.

9, 10. 1) ¿Kʼusi van vul ta sjolik José xchiʼuk María kʼalal nopol xaʼox oyik ta Belene? 2) ¿Bu vayik li José xchiʼuk li Mariae, xchiʼuk kʼu yuʼun?

⁹ Xkuxet xa van yoʼonton laj yaʼi María kʼalal laj xa yil batel ta nom li Belene. Kʼalal jaʼo chmuyik batel ta chʼut vits ti pim tajek steʼel olivae —li slajeb sat tstsobike—, xuʼ van chvul ta sjolik José xchiʼuk María li kʼusitik kʼot ta pasel li ta Belene. Jaʼ jun uni jteklum ti toj bikʼite, jech kʼuchaʼal yaloj xa onoʼox li j-alkʼop Miquease, yuʼun muʼyuk te tsakbil skʼoplal li ta lumetik ta Judae. Akʼo mi jech, te vokʼik ta Belén Booz, Noemí xchiʼuk David ti oy xa mas ta jmil jabil yechʼele.

¹⁰ Ta skoj ti bat stsak sbiike, solel noj ta krixchanoetik li uni jteklume. Ep krixchanoetik ti baʼyel xa onoʼox skʼotelike, jaʼ yuʼun chʼabal xa vayebal ti bu xuʼ xkomike. * Jaʼ yuʼun te chkom vayikuk ta snail vakax. Pe taje maʼuk noʼox: ta anil noʼox lik xkʼuxul yol li Mariae xchiʼuk mas xa tsatsaj tajek. ¿Mi xnop van kuʼuntik ti solel xiʼ xchiʼuk ti laj yat yoʼonton José kʼalal laj yil ti kʼot xa yorail chvokʼ yol li yajnile? Xchiʼuk, ¡jaʼo te oyik ta snail vakax xtok!

11. 1) ¿Kʼu yuʼun xuʼ snaʼik kʼuyelan laj yaʼi sba María skotol li meʼiletik ta spʼejel Balumile? 2) ¿Kʼuxi ti «jun noʼox» Nichʼonil chichʼ albel skʼoplal li Jesuse?

¹¹ Skotol li meʼiletik ta spʼejel Balumile snaʼojik lek li kʼusi yakal chkʼot ta stojolal li Mariae. Yuʼun chanmil jabil xa onoʼox yaloj Jeova ti ep onoʼox xkʼuxul chaʼi kʼalal chvokʼ yol li antse, ta skoj smul li Adán xchiʼuk Evae (Gén. 3:16). Muʼyuk bu chal ti muʼyuk laj yil svokol li María eke. Sventa mu jchaptik talel skotole, li Lucase jaʼ noʼox chal ti «ivocʼ li sba yole, jaʼ unin querem» (Luc. 2:7). Akʼo mi laj to yil vakibuk yalabtak li Mariae, pe li sba yol taje, toj tsots skʼoplal (Mar. 6:3). Maʼuk noʼox sba yol, yuʼun jaʼ xtok «li jun noʼox Xnichʼon ti te onoʼox oy cʼalal muʼyuc toʼox cʼusitic oye»: ¡ti jaʼ li jun noʼox Xnichʼon Diose! (Col. 1:15.)

12. ¿Bu la xpuchʼan María li uni neneʼe, xchiʼuk kʼusi jelel-o li ta kʼusitik sbonojik xchiʼuk ti kʼuyelan chakʼik ta ilel li krixchanoetike?

¹² Li avie oy to kʼusi chalbutik li Vivliae: «La xpix ta pocʼ; te la xpuchʼan ta yavil sveʼum vacax» (Luc. 2:7). Ep kʼuyelan chakʼik ta ilel kʼuxi vokʼ li Jesuse, ti kʼuyelan tsbonik ta kuadroetike xchiʼuk kʼalal chakʼik ta ilel ta teatroetike jaʼ noʼox chakʼik ta ilel li kʼusitik mu jechuk kʼot ta pasel tajeke. Pe li kʼusi kʼot ta pasel ta melele jelel. Baʼyele, li sveʼeb vakaxe jaʼ jun kajon ti bu chichʼ akʼbel sveʼel li chonbolometike.  Jech xtok, jvules ta joltik ti nupultsʼakal xchiʼuk li yolik taje te oyik ta snail vakax, li avie ojtikinbil ti muʼyuk lek sak xchiʼuk ti muʼyuk lek makale. Taje mi junuk totil meʼil tskʼan te chvokʼ li yalab xnichʼnabike. Li kʼusi onoʼox tskʼanik li totil meʼiletike jaʼ ti chakʼbeik li kʼusi lekik li yalab xnichʼnabike. Solel jech van ta yoʼonton ek li José xchiʼuk Mariae, ¡yuʼun jaʼ oy ta sbaik skʼelel li Xnichʼon Diose!

13. 1) ¿Kʼuxi ti laj yakʼik persa skʼelel lek uni neneʼ li José xchiʼuk Mariae? 2) ¿Kʼuxi xuʼ xchanbeik stalelal José xchiʼuk María li totil meʼiletik kʼalal tstsʼites yalab xnichʼnabike?

¹³ Akʼo mi jech, li kʼusi kʼot ta stojolal li José xchiʼuk Mariae muʼyuk laj yat-o yoʼontonik, kʼajomal laj yakʼ ta yoʼontonik spasel ti bu kʼalal xuʼ yuʼunike. Li Mariae kʼunkʼun xa la xpix ta pokʼ li neneʼe xchiʼuk la xpuchʼan vayuk ta sveʼeb vakax, tskʼel mi lek puchʼul xchiʼuk mi muʼyuk chaʼi sik. Ta skoj ti muʼyuk lek ti bu oyike, chakʼ persa skʼelel lek. Jech xtok, li José xchiʼuk Mariae snaʼojik lek ti jaʼ mas tsots skʼoplal li chabiel chakʼbeik ta sventa mantal li uni olol kʼalal chchanubtasik sventa skʼan li Jeovae (kʼelo Deuteronomio 6:6-8). Akʼo mi spʼajojik krixchanoetik li kʼusitik ta sventa mantal li avie, li lekil totil meʼiletike jaʼ mas tsots skʼoplal chilik ek li kʼusitik ta sventa mantale, jech kʼuchaʼal la spasik li José xchiʼuk Mariae.

14, 15. 1) ¿Kʼu yuʼun solel oy ta yoʼonton tskʼel yaʼiik li olol ti naka to vokʼ li jchabichijetike? 2) ¿Kʼusi la spasik li jchabichijetik kʼalal laj xaʼox yilik ti te oy ta snail vakax li Jesuse?

¹⁴ Stukik toʼox oyik li ta snail veʼeb vakaxe, pe ta anil noʼox te kʼotik jchabichijetik. Yuʼun solel oy ta yoʼonton tskʼel yaʼiik li utsʼ alalile, pe jaʼ mas tskʼel yaʼiik li achʼ jvokʼele. Anil xa yalik talel ta chʼut vitstik ti bu yakal chchabi li xchijike. * Solel xmuyubaj xvinaj satik xchiʼuk solel xpʼitpʼun yoʼontonik ta skoj ti solel xmuyubajike, la xchapbeik stot smeʼ uni olol li kʼusi naka to kʼot ta stojolalike. Yuʼun li vaʼ akʼobal taje, kʼalal jaʼo te oyik ta osiltik li jchabichijetike, te kʼot jun anjel ta stojolalik. Joyobtabil kʼotik ta xojobal Jeova, vaʼun albatik yuʼun anjel ti Cristoe (o li Mesiase) vokʼ xa ta Belén xchiʼuk ti te pixbil ta pokʼ tstaike, ti te puchʼul ta sveʼeb vakaxe. Ta tsʼakale oy kʼusi labal sba kʼot ta pasel: ¡epal anjeletik la stsob sbaik sventa chichʼik ta mukʼ li Jeovae! (Luc. 2:8-14.)

¹⁵ ¡Jaʼ yuʼun anil xa kʼotik ta Belén li jchabichijetike! Xuʼ van jnoptik ti solel xmuyubajik li manxo viniketik kʼalal la staik li olol ti naka to vokʼe, jech kʼuchaʼal albatik yuʼun li anjele. Xchiʼuk muʼyuk stsʼijiik ta yalel batel li lekil aʼyeje. Moʼoj, yuʼun «bat spuquic cʼusi  iʼalbatic [...]. Scotol li bochʼotic laj yaʼyic cʼusi laj yal li jchabichijetique, toj chʼayel icʼot yoʼntonic» (Luc. 2:17, 18). Xuʼ van li jnitvanejetik ta relijion li vaʼ kʼakʼal taje spʼajojik li krixchanoetik ti muʼyuk tsots skʼoplalike, jech kʼuchaʼal li jchabichijetike. Pe akʼo mi jech, lek xvinaj ti tsots skʼoplal chil Jeova li viniketik ti bikʼit chakʼ sbaik xchiʼuk ti tukʼ yakʼoj sbaike. Vaʼun chaʼa, ¿kʼu yelan laj yaʼi sba María ta skoj li vulaʼal laj yichʼe?

16. ¿Kʼuxi jnaʼtik ti la snopilanbe smelolal María li kʼusi albate, xchiʼuk kʼuxi koltaat-o taje?

¹⁶ Melel onoʼox ti solel kʼunibem kom María ta skoj ti naka to alaje. Akʼo mi jech, laj yaʼi skotol li kʼusi albatike. Maʼuk noʼox taje: li loʼil ta Vivliae chal ti «la xchabi ta yoʼnton scotol; la snopilan cʼusi smelol» (Luc. 2:19). Li Mariae jaʼ jun tseb ti la snopbe lek skʼoplal li aʼyej laj yal li anjeletike. Li Sdios ti jaʼ Jeovae, oy ta yoʼonton ti akʼo snaʼ xchiʼuk ti tsotsuk skʼoplal xil ti bu lik talel li skereme. Jaʼ yuʼun li Mariae maʼuk noʼox la xchikinta. Yuʼun la xchabi ta yoʼonton li kʼusi laj yaʼie, sventa tsnopilanbe-o batel skʼoplal. Ta melel, kʼalal la snopilan kʼusi smelolale, jaʼ koltaat-o tajek sventa lekuk tsots li xchʼunel yoʼontone (kʼelo Hebreos 11:1).

17. ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik stalelal li Mariae?

¹⁷ ¿Mi ta van xachanbe stalelal li Mariae? Li Jeovae noj ta kʼusitik melel yuʼun li Vivliae. Pe muʼyuk me kʼusi bal-o mi muʼyuk ta jtsʼetanbetik lek xchikinal li kʼusi chale. Jaʼ yuʼun, skʼan jkʼelilantik jujun kʼakʼal li Vivliae, ti teuk ta joltik ti maʼuk noʼox jun livroe, yuʼun jaʼ yakʼoj ta naʼel li Diose (2 Tim. 3:16). Mi la jkʼeltike, skʼan me jchabi ta koʼontontik li chanubtaseletik yichʼoje xchiʼuk jkʼeltik kʼusi xuʼ jchantik, jech kʼuchaʼal la spas li Mariae. Mi ta jnopbetik smelolal li kʼusi ta jkʼeltike xchiʼuk mi ta jkʼeltik bu xuʼ xkakʼ ta jkuxlejaltike, li xchʼunel koʼontontike mas me tstsatsub.

18. 1) ¿Kʼuxi la xchʼunik José xchiʼuk María li Smantal Moisés kʼalal muʼyuk toʼox jal svokʼel li Jesuse? 2) ¿Kʼusi chakʼ ta ilel ti muʼyuk lek stakʼinik José xchiʼuk María kʼalal laj yakʼik li matanale?

¹⁸ Kʼalal lokʼ vaxakib kʼakʼal svokʼel li olole, li José xchiʼuk Mariae la spasbeik sirkunsision jech kʼuchaʼal chal li Smantal Moisese, Jesús laj yakʼbeik sbi jech kʼuchaʼal onoʼox albilike (Luc. 1:31). Kʼalal lokʼ xaʼox 40 kʼakʼale, laj yikʼik batel ta chʼulna ta Jerusalén, ti te van 10 kilometrouk xil li Belene, vaʼun te laj yakʼik li matanal sventa  chichʼik lekubtasel jech kʼuchaʼal tsʼibabil ta Smantal Moisés ta sventa li buchʼutik abol sbaike: chaʼkot puruvok stsu (tórtola) o mi chaʼkot tsumut. Xuʼ van chopol laj yaʼi sbaik ta skoj ti mu xuʼ yuʼunik yakʼel jkot tot chij xchiʼuk li jkot tsumut o li puruvok stsue, ti jech ta xakʼik li yan totil meʼiletike, pe akʼo mi jech mu xakʼik ti chopoluk chaʼi sbaik tajeke. Pe ep laj yichʼik patbel yoʼontonik kʼalal jaʼo te oyik li ta chʼulnae (Lev. 12:6-8; Luc. 2:21-24). Jkʼeltik li kʼusi kʼot ta pasele.

19. 1) ¿Kʼusi laj yal Simeón ti la snopbe mas smelolal li Mariae? 2) ¿Kʼu yelan laj yaʼi sba Ana kʼalal laj yil li Jesuse?

¹⁹ Jun uni mol ti Simeón sbie nopaj ta stojolal li nupultsʼakale xchiʼuk oy kʼusi laj yalbe ti lek la xchabi ta yoʼonton li Mariae. Laj yal ti albat yuʼun Jeova ti chil to li Mesías kʼalal muʼyuk to chchame, akʼbat snaʼ yuʼun chʼul espiritu ti jaʼ li Jkoltavanej li uni neneʼ Jesús jech kʼuchaʼal albil skʼoplal li ta Tsʼibetike. Pe akʼo mi jech, li Simeone laj yalbe María ti ep kʼux svokol chaʼie, ti koʼol to yelan jun kuchilu ta xtiʼvan yipal ta yoʼonton chaʼie (Luc. 2:25-34; 2:35, Ch). Kʼalal mi kʼot ta pasel li kʼusi toj chopol taje —ti mas ta 30 jabil ta tsʼakal kʼot ta pasele—, xuʼ van jaʼ koltaat-o María sventa xkuch yuʼun li kʼusi laj yal li mol taje. Kʼalal jaʼo te to oyik li ta chʼulnae, jun meʼj-alkʼop ti Ana sbie laj yojtikin ek li uni neneʼ Jesuse xchiʼuk lik yalbe skotol li buchʼutik smalaojik koltael te ta Jerusalene (kʼelo Lucas 2:36-38).

20. ¿Kʼusitik bendision la staik José xchiʼuk María kʼalal laj yikʼik batel ta chʼulna ta Jerusalén li Jesuse?

 ²⁰ ¡Kʼu to yepal bendision la staik José xchiʼuk María kʼalal laj yikʼik batel ta xchʼulna Jeova ta Jerusalén li Jesuse! Taje jaʼ li sba velta vulaʼal la spas li skeremike, ti ep to ta velta tsvulaʼan ti kʼu sjalil chkuxie. Li vaʼ kʼakʼal taje, li nupultsʼakale laj yakʼbeik Jeova ti bu kʼalal xuʼ yuʼunike, vaʼun akʼbatik bendision, yuʼun laj yichʼik chanubtasel xchiʼuk patbat yoʼontonik. Melel onoʼox van ti lek tsots xchʼunel yoʼonton xchiʼuk noj ta kʼusitik ta sventa mantal lokʼ batel ta chʼulna María ti xuʼ snopilanbe skʼoplale, li kʼusitik tsotsik skʼoplal ti xuʼ xalbe yantik li kʼusi la xchane.

21. ¿Kʼusi xuʼ xkutik sventa stsatsub li xchʼunel koʼontontike?

²¹ Toj lek ta kʼelel ti oy ep totil meʼiletik avi ti chchanbeik stalelal li José xchiʼuk Mariae. Li stestigotak Jeova eke nopem xaʼiik chikʼik batel ta tsobajeletik li yalab xnichʼnabike. Jech kʼuchaʼal la spasik li José xchiʼuk Mariae, li totil meʼiletik taje, chakʼbeik Dios ti bu kʼalal xuʼ yuʼunike. Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal chbatik ta tsobajele jaʼo tspatbeik yoʼonton li yermanoike. Pe li stukik eke, tstsatsub tal xchʼunel yoʼontonik, mas xa xmuyubajik, xchiʼuk ep kʼusitik lek chchanik ti xuʼ xalbeik li yantike. ¡Jaʼ jun muyubajel chkaʼitik kʼalal chkiltik jech tspasik li tukʼil utsʼ alaliletike! Kʼalal ta jtsob jbatik xchiʼukik sventa ta jmuyubtatik li Jeovae, mas to me tstsatsub li xchʼunel koʼontontike, jech kʼuchaʼal kʼot ta stojolal Mariae.