¿Kʼusi chalik epal sientifikoetik? Ep biólogoetik xchiʼuk sientifikoetik xchʼunojik ti ta smiyonal noʼox jabil kʼunkʼun kʼataj talel li ADN xchiʼuk li mantaletik yichʼoje. Chalik ti muʼyuk la sprevail mi laj yichʼ pasel li ADN, li mantaletik yichʼoje xchiʼuk ti kʼu yelan ch˗abteje.¹⁷

¿Kʼusi chal li Vivliae? Li Vivliae chal ti xkoʼolaj la oy slivroal li jkuxlejaltike, ti jaʼ la spas Diose xchiʼuk jaʼ te tsʼibabil xkaltik ti kʼu yelan skʼan lek xkichʼtik pasele. Xi laj yalbe Dios li Davide: «Laj avilun ta asat kʼalal naka toʼox linapʼ tale; te xa onoʼox tsʼibabil ta alivro li jtsʼakalultake, ti kʼusi kʼakʼalil pas tale, kʼalal chʼabal toʼox kʼusi jutebuke» (Salmo 139:16).

¿Kʼusi yakʼoj ta ilel li kʼusi xchanojbeik skʼoplale? Mi ta melel ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale, stakʼ chʼunel jechuk li sprevail yuʼunik ti ta jech noʼox ayan talel li ADN. Pe mi jaʼ melel li kʼusi chal Vivliae, stakʼ chʼunel jechuk li sprevail chakʼbee, ti oy buchʼu toj pʼij la spase.

Kʼupil sba tajek xchiʼuk kʼun noʼox ta aʼibel smelolal kʼu yelan ch˗abtej li ADN. Jech oxal, ochkutik batel yan velta ta junuk célula, jaʼ li célula yichʼoj jbekʼtaltike. Sventa xkiltik kʼu yelan lek ch˗abteje, skʼan jmukʼibtastik 13 miyon ta velta. Xuʼ jkoʼoltastik kʼuchaʼal jpʼej museo, ti jech smukʼul kʼuchaʼal jun estadio ti x˗och˗o 70 mil krixchanoetike.

Liʼ xa oyutik li ta yut celulae, ¡toj labal sba tajek xvinaj! Li ta oʼlole, te pʼejel xvinaj li snucleoale, xkoʼolaj 20 ta koj na li stayleje, vaʼun chijnopaj batel ta stsʼel.

Te chij˗echʼ batel li ta xpix nucleoe, jaʼ to chkiltike te oy 46 cromosoma. Ta chaʼchaʼpʼej lek vaʼajtik xchiʼuk jelajtik snatil. Li jun liʼ vaʼal ta jtsʼeltike, xkoʼolaj ta 12 ta koj na staylej (1). Li cromosomaetike, mitʼajtik xchʼut xchiʼuk telajtik kʼuchaʼal salchicha, pe jamajtik tajek jech kʼu chaʼal jpʼej mukʼ ta teʼ. Mi la jkʼeltik leke, chkakʼtik venta ti oy kʼusi jisajtik ta spat xokon ti xkoʼolaj ta chʼojone. Pe oy yantik xtok ti te stsʼotoj sba ti mas jichʼilike (2). Li kʼusitik oy ta spat xokon li cromosomaetike lek tajek latsajtik. Vaʼun, la jtsaktik jpʼej xchiʼuk kʼun noʼox lokʼ kʼalal la jnitike. Jaʼ to chkiltike oy kʼusitik stsʼotoj sba ta spat xokon ek, jaʼ noʼox ti mas to chʼinike (3), pe lek tajek latsbil xtok. Li ta yut kʼusitik te stsʼotoj sbae, jaʼ te oy li kʼusi mas tsots skʼoplale, ti xkoʼolaj ta natil jichʼil chʼojone. ¿Kʼusi van taje?

Li kʼusi te stsʼotoj sba ti xkoʼolaj ta jichʼil chʼojone chib sentimetro xchiʼuk oʼlol syijil xchiʼuk oy kʼusi te volajtik stsʼotoj sba ta yut (4), li kʼusitik volajtike lek cholbil xchiʼuk ta skojolkojol oy. Oy jun pantaya te ta jtsʼeltik xchiʼuk xi chale: «Li jichʼil chʼojone jaʼ stsʼotoj˗o li kʼusitik volajtik liʼe. Ti jilchʼuntik li jujun yakʼil cromosomae xchiʼuk ti jtsʼaktike, li snatile tsjoy van j˗oʼloluk li balumile». *

Jlik livro ta siensia chal ti kʼu yelan lek tsʼotol li yuni chʼajanule xkoʼolaj ta yabtel jun pʼijil injeniero.¹⁸ Jaʼ yuʼun chaʼa, ¿mi maʼuk van jun injeniero la spas taje? Jnoptik noʼox ti ta xchonik ta smiyonal xa noʼox livroetik li ta museo bu oyutike, lek tajek cholbil xchiʼuk kʼun ta tael li livro ta jkʼantike, ¿mi ta van xaval ti muʼyuk buchʼu la xchol lek li livroetik taje? Jamal xvinaj ti oy buchʼu la xchole. Pe taje mi jaʼuk xkoʼolaj xchiʼuk li xchʼajanul célula laj kalbetik skʼoplale.

Liʼ xa jtsakojtik li chʼojone xchiʼuk lik jkʼeltik jtuchʼuk (5). Vaʼun, chkakʼtik venta ti chapʼej sate xchiʼuk ti stsʼotoj sba jutuke. Sventa mu spakʼ sbae, oy kʼusitik mas kʼoxik ta yut ti jaʼ xchʼakanojan˗oe. Mi la jkʼeltik lek skotole, xkoʼolaj ta jun eskalera ti lek stsʼototet xvinaje (6). Taje jaʼ li ADN, jaʼ li kʼusi muʼyuk lek yaʼiojbeik smelolal ti kʼu yelan ch˗abteje.

Li ADN xchiʼuk li kʼusitik yichʼoje tspas˗o ta jun cromosoma. Li kʼusitik yichʼoj ti xkoʼolaj ta stekʼobal eskalerae pares de bases sbi (7). ¿Kʼusi stu taje? Li pantaya liʼ oy ta jxokontike jaʼ chalbutik smelolal.

Xi chal li pantayae: «Sventa jnaʼtik lek kʼu yelan li ADN, skʼan jkʼelbetik skʼoplal li kʼusitik ti xkoʼolaj ta stekʼobal eskalerae». Chʼakbil ta oʼlol li eskalerae; oy chantos li stekʼobale, A, T, G xchiʼuk C sbi. Li sientifikoetike chʼayal kʼot yoʼontonik kʼalal laj yakʼik venta ti jaʼ jun kodigo ti ep kʼusi skʼan xale.

Li ta siglo 19, laj yichʼ pasel li kodigo morse ti jaʼ sventa xichʼ takel˗o mensajeetike. Mi laj yichʼ tunesel li letraetik punto xchiʼuk rayae, xuʼ ep kʼusitik xakʼ ta aʼiel. Jaʼ jech li ADN eke, tstunes chanib letra A, T, G xchiʼuk C. Mi laj yichʼ tunesel xchanibale tspas ta jaypʼel kʼop ti codón sbie, mi laj yichʼ tsobel li codonetike tspas ta jun loʼil ti gen sbie, jujun gene te van 27 mil letraetik yichʼoj. Mi la jtsobtik li genetike, tspas˗o jun kapitulo ti jaʼ li cromosoma sbie. Mi la jtsobtik 23 cromosomaetike, tspas ta jlik livro ti jaʼ li genomae xchiʼuk ti jaʼ chal kʼu yelan li jun krixchanoe. *

Li genomae xkoʼolaj ta jlik mukʼta livro, ¿kʼu to van yepal kʼusi te tsʼibabil? Li genoma yuʼun krixchanoe te van oxmil miyon pares de bases yichʼoj.¹⁹ Ta skoj ti chib genoma yichʼoj li jun celulae, xkoʼolaj ta 856 ta lik livro ti yichʼoj mil pajina julike. Mi oy buchʼu stsʼiba skotol li kʼusi yichʼoj li ta jun genomae, chjalij te van 80 jabil mi 40 ora ch˗abtej jujun xemana.

Akʼo onoʼox mi xichʼ tsʼibael, pe mu xlokʼ˗o yorail ti xichʼuk tsʼibael skotol li kʼusi yichʼoj li te van sien biyon celulaetik yichʼoj li jun krixchanoe. Mu xa noʼox xnop kuʼuntik kʼu to yepal taje.

Xi laj yal jun jchanubtasvanej ta Biología Molecular xchiʼuk Ciencias Informáticas: «Li kʼusitik yichʼoj li jun noʼox gramo ADN xnoj yuʼun te van jun biyon [10¹²] diskoetik».²⁰ ¿Kʼusi skʼan xal taje? Teuk ta joltik ti noj ta gen li ADN ti jaʼ chal mantal kʼu yelan chmeltsaj sbekʼtal li jun krixchanoe. Skotol li celulaetike yichʼoj li mantaletik taje. Toj echʼ xa noʼox ep kʼusitik yichʼoj li ADN, yuʼun akʼo mi jun noʼox uni kuchara, xuʼ xal kʼu yelan chichʼ meltsanel 350 ta velta li jnaklejetik ta spʼejel balumile. Sventa smeltsaj˗o li vukmil miyon krixchanoetik oy avie, jaʼ noʼox chtun uni jsetʼ li ta kuchara taje.²¹

Akʼo mi oy xa kʼusitik kʼoxik spasojik sventa oyuk kʼusitik skʼejik li krixchanoetike, mi jsetʼuk onoʼox staik ta be li ADN ti ep kʼusitik xkʼej yuʼune. Pe xuʼ jkoʼoltastik˗o ta junuk disko. Xuʼ van labal sba tajek chavil ti jun to yutsil meltsanbile. Vaʼun bi, ¿mi ta van xaval ti ta jech noʼox ayan tale? Jnoptik xtok ti ep kʼusitik te skʼejoj li diskoe, jaʼ te chal kʼuxi ta pasel junuk makina ti labal sba kʼu yelan ch˗abteje xchiʼuk te chal xtok kʼuxi ta kʼelel o chaʼmeltsanel li makinae. Akʼo mi ep tajek kʼusitik skʼejoj li diskoe, jech˗o yalal xchiʼuk smukʼul. Vaʼun chaʼa, ¿mi mu tauk xaval ti oy buchʼu toj pʼij la spas li diskoe? Xchiʼuk ¿mi mu persauk skʼan oy buchʼu stsʼiba li jun livroe?

Sta˗o ti jkoʼoltastik ta junuk disko o jlikuk livro li ADN. Jlik livro ti chalbe skʼoplal genomae xi chale: «Ta melel, xkoʼolaj tajek kʼuchaʼal jlik livro li genomae. Li ta jlik livroe, ep kʼusitik tajek te tsʼibabil, jaʼ jech li genomae eke ep kʼusitik yichʼoj». Xi to chale: «Li genomae xkoʼolaj ta jlikuk livro ti toj pʼije, yuʼun xkʼel yuʼun stuk li kʼusitik te tsʼibabile xchiʼuk xuʼ slokʼta sba stuk».²² Pe ¿kʼuxi xuʼ slokʼta sba stuk li ADN?

Te vaʼalutik li ta yut snucleoal celulae, vaʼun xi ta jnoptike: «¿Mi muʼyuk chbakʼ o chnik kʼuchaʼal museo li nucleoe?». Jaʼ to chkiltike, te oy ta yut kristal juteb ADN xchiʼuk jpʼej pantaya ti xi chale: «Netʼo li voton sventa xavil kʼu yelan ch˗abteje». La jneʼtik, vaʼun xi lik yale: «Li ADN oy chaʼtos kʼusi tsots skʼoplal tspas. Li jtose jaʼ ti tslokʼ ta sba stuke. Skʼan lekuk tajek slokʼta skotol li kʼusitik yichʼoje yoʼ jechuk tajek skʼan spas yan célula kʼuchaʼal stuke. Kʼelavilik kʼu yelan ch˗abtej».

Li ta jot stiʼ kristale, te xcholetik talel rovotetik ti xkoʼolaj ta jun labal sba makinae, la snupʼ sba xchiʼuk jun ADN ti xkoʼolaj ta jlik chʼojone. Vaʼun, lik xanavuk ta anil jech kʼuchaʼal jkotuk tren ti oy lek sbee. Ta skoj ti anil chbate, mu xkiltik lek li kʼusi tspase, pe jaʼ to chkiltike chaʼlik xa ADN tslokʼes li ta spate.

Xi to chal li pantayae: «Liʼe jaʼ noʼox yuni kʼelobil kʼu yelan tslokʼta sba stuk li ADN. Li enzimaetik ti xkoʼolaj ta kʼox makinaetike chanav li ta ADN xchiʼuk chchʼak ta chaʼlik, vaʼun tstsak jlikuk yoʼ jechuk spasbe yan xchiʼil. Vokol ta akʼel ta ilel kʼu yelan ch˗abtej skotol li kʼox makinaetike. Pe xkiltik jun ti jaʼ jbabe yoʼ set batel jotuk xokon li ADN sventa xuʼuk xbalalije, pe ti muuk stsʼot sba tajek xtoke. Mi laj yakʼik venta ti oy jsetʼjuteb ti muʼyuk lek bat ta pasele, tstukʼibtasik ta anil. Pe vokol ta akʼel ta ilel skotol li kʼusi tspasik yoʼ stukʼibtas li yabtelike [kʼelo li lokʼol ta  pajina 16 xchiʼuk 17].

Xi to chal li pantayae: «Li kʼusi noʼox xuʼ xkakʼkutik avilike jaʼ ti kʼu stsatsal chanavike. ¿Mi laj xa avakʼ venta kʼu to stsatsal chanav li kʼox rovot leʼe? Sien ta koj pares de bases ta jun noʼox segundo.²³ Ti ta sbeuk tren chanave, 80 kilometro ta ora chanav jechuke. Ta sienal xa noʼox kʼox makinaetik ch˗abtejik ta jujot xokon ADN sventa slokʼtaik ta vaxakib noʼox ora sjunul li genomae. Li ta célula bacterianae mas to anil lajuneb velta chanavik li kʼox makinaetik taje».²⁴ (Kʼelo li rekuadro « Jun molécula ti chchan yuʼun sba stuk xchiʼuk ti tslokʼta sba stuke» li ta pajina 20)

Lokʼ talel yan makina ti chanav jtuchʼuk li ta ADN, jaʼ noʼoxe mas kʼun chbat. Jaʼ to chkiltike, lik ochuk ta kʼox makina li ADN xchiʼuk ta jot˗o xa bu lokʼ. Jech xtok, li ta jot xokon li kʼox makinae, lik lokʼuk talel jpʼej sat ADN. ¿Kʼusi van yakal chkʼot ta pasel?

Xi to chal li pantayae: «Li xchaʼtosal kʼusi tspas li ADN, jaʼ ti tsjelubtasbe batel ribosomaetik li genetik yichʼoje. Pe li ADN muʼyuk bu chlokʼ li ta nucleoe. Vaʼun chaʼa, ¿kʼuxi tsjelubtas batel li genetike, ti jaʼ chalik mantal kʼu yelan chichʼ pasel li proteinaetik chtun yuʼun jbekʼtaltike? Baʼyel, li enzimaetik ti xkoʼolaj ta makinae bat saʼ jun gen ta ADN ti lik xa abtejuk ta skoj ti oy kʼusi kʼot ta sba ti te lik talel ta spat li nucleoe. Vaʼun, jmoj xa lik abtejikuk xchiʼuk li ARN sventa slokʼtaik skotol li kʼusitik yichʼoj li gen taje. Li ARN xkoʼolaj ta jpʼejuk sat ADN. Jaʼ chchʼam skotol li kʼusitik yichʼoj li gen kʼalal jmoj ch˗abtej xchiʼuk li enzimaetike. Laje chlokʼ batel li ta nucleoe sventa xbat yakʼbe li ribosomaetik ti jaʼ chtun yuʼunik yoʼ yichʼ naʼel kʼu yelan chichʼ pasel li proteinaetike».

Kʼupil sba tajek ti kʼu yelan ch˗abtejike. Labal sba tajek chkiltik kʼu to yelan spʼijil li buchʼu la spas li museoe xchiʼuk li makinaetik tee. Pe mas to van labal sba chkiltik ti xakʼuk ta ilel museo skotol li smilal xa noʼox abtelal chichʼ pasel li ta célula jun krixchanoe.

Veno, taje jaʼ jech yakal ch˗abtejik skotol li kʼox makinaetik li ta sien biyon celulaetik oy ta jbekʼtaltike. Yakal chichʼ jelubtasbel batel ribosomaetik skotol li mantaletik yichʼoj li ADN yoʼ yichʼ pasel li sien milal xa noʼox proteinaetik chtun yuʼun li jbekʼtaltike. Jech xtok, li ADN yakal chichʼ lokʼtael xchiʼuk chichʼ tukʼibtasel yoʼ lekuk tajek li mantaletik tstakbe batel li achʼ celulaetike.

Jnopbetik to skʼoplal yan velta liʼe: «¿Kʼuxi ayan talel li mantaletik taje?». Li Vivliae chal ti jaʼ Dios la spas li livroe, jaʼ xkaltik, li ADN xchiʼuk skotol li kʼusitik yichʼoje. ¿Mi stakʼ van chʼunel li kʼusi chale?

Jnopbetik skʼoplal liʼe, ¿mi spas van yuʼun krixchanoetik junuk museo jech kʼuchaʼal laj xa kalbetik skʼoplale? Mi jset’uk van spas yuʼunik, yuʼun ep to kʼusitik muʼyuk staojik ta ilel li ta genoma yuʼun krixchanoetike xchiʼuk ti kʼu yelan ch˗abteje. Li sientifikoetike yakalik˗o ta saʼel bu oy li yan genetike xchiʼuk ti kʼusi yabtelike. Pe li gene, jaʼ noʼox jtos ti kʼusi yichʼoj li ADN. ¿Kʼusi van stu li yan kʼusitik yichʼoj li ADN? Ta slikebale laj yalik ti muʼyuk kʼusi stue. Pe li avie chalik ti xuʼ van jaʼ sbainojik skʼelel kʼu yelan chichʼ tunesel li genetike. Jnoptikuk noʼox ti spas yuʼunik ADN ta tsʼakal li sientifikoetike, pe ¿mi spas van yuʼunik ti jechuk tajek x˗abtej jech kʼuchaʼal li batsʼi ADN?

Kʼalal jutuk xa ox skʼan xcham li Richard Feynman ti chchanbe skʼoplal fisicae, xi la stsʼiba komele: «Mi oy kʼusi mu spas kuʼune, yuʼun mu xkaʼibe smelolal».²⁵ Bikʼit yakʼoj sba xchiʼuk li kʼusi laj yale xuʼ jech xkaltik ek ta sventa li ADN. Li sientifikoetike mu spas yuʼunik ADN, mi jaʼuk xaʼibeik smelolal ti kʼu yelan ch˗abteje. Akʼo mi jech, junantike chalik ti oy la sprevail yuʼunik ti ta jech noʼox lik ayanuk tale. Pe ta skoj li kʼusi laj xa jchantik tale, ¿mi stakʼ van chʼunel li kʼusi chalike?

Oy sientifikoetik chalik ti mu stakʼ chʼunele. Jech kʼu chaʼal li biólogo Francis Crick ti jaʼ li buchʼu la sta ta ilel ti chaʼpʼej sat o yakʼil li ADN, chal ti toj echʼ xa noʼox lek pasbil li ADN. Jaʼ yuʼun, mu stakʼ chʼunel chaʼi ti ta jech noʼox lik ayanuk tale. Li kʼusi chal stuke jaʼ ti oy la buchʼutik toj pʼijik te ta vinajel la stakik talel ADN liʼ ta balumil sventa x˗ayan li kuxlejale.²⁶

Li achʼtik toe, li filosofo Antony Flew ti xchʼunoj toʼox ti muʼyuk Diose la sjel li kʼusi tsnope. Kʼalal 81 xa ox sjabilale, jaʼ to la xchʼun ti oy buchʼu toj pʼij la spas li kuxlejale. ¿Kʼu yuʼun? Jaʼ ta skoj ti la xchanbe skʼoplal li ADN. Kʼalal albat ti xuʼ van chopol xaʼi sbaik yan sientifikoetik li kʼusi lik xchʼune, xi laj yale: «Mu kʼu xkutik, yuʼun ti kʼu xa sjalil kuxulun tale jaʼ onoʼox ta jchʼun li kʼusi ta jta ta chanele».

¿Kʼusi chanop? ¿Kʼusi chakʼ kiltik li kʼusi laj xa jkʼelbetik skʼoplale? Nopo noʼox avaʼi ti ep te cholol akʼeloj komputadoraetik ta jun favrikae xchiʼuk ti te oy jun labal sba programa ti jaʼ chbeiltasvane. Jech xtok, jaʼ chal kʼuxi ta meltsanel xchiʼuk kʼuxi ta kʼelel li makinaetik te oy ta favrikae. Pe maʼuk noʼox, yuʼun xuʼ slokʼta sba stuk xtok. ¿Mi ta van xaval ti ta jech noʼox ayan talel li programa taje xchiʼuk li komputadoraetike? O ¿mi oy van buchʼu toj pʼij la smeltsan? Kʼun tajek li stakʼobile.