Li kotkot na ti jaʼ sbi Arco de Tito yichʼoj chib mukʼtik yoyaltak ti chakʼ ta ilel ti oy kʼusi tsots skʼoplal kʼotem ta pasele. Pe jutuk tajek buchʼu snaʼoj ti te stsakojbe sba skʼoplal xchiʼuk li Vivliae. Li Arco de Titoe jaʼ svinajeb ti chkʼot onoʼox ta pasel li albil kʼopetik ta Vivliae.

Tetik van ta sjabilal 30 ta jkʼakʼaliltike, li yosilal Romae te to smakoj batel ta Britania, ta Galia (Francia) kʼalal to ta Ejipto. Ti bu kʼalal sventainoje oy noʼox kʼusi x-ayan yuʼunik, jaʼ yuʼun muʼyuk kʼusi tsvul-o yoʼontonik. Pe oy jun jteklum ti solel ch-akʼbat-o skʼakʼal yoʼonton li jromaetike: jaʼ li jtoyba lum ta Judeae.

Li Encyclopedia of Ancient Rome xi chale: «Akʼo mi muʼyuk ep li yosilal Romae, li ajvalile tstsak sbaik ta kʼop xchiʼuk li jnaklejetik ta Judeae. Li judaetike chopol tajek chaʼiik ta skoj ti jyanlum li ajvalil yuʼunike xchiʼuk muʼyuk bu tstsakbat ta mukʼ li kʼusi nopem xaʼiik spasele. Pe li Romae muʼyuk te noʼox skʼeloj li jtoyba judaetike». Epal judaetike xchʼunojik ti chtal jun ajvalil ti jaʼ chkoltaatik lokʼel ta skʼob jromaetik xchiʼuk ti chakʼ akʼo jechuk xkom kʼuchaʼal ta voʼneal Israele. Akʼo mi jech, li ta sjabilal 33, li Jesukristoe laj yal ti ta xichʼ akʼbel slajeb li Jerusalene.

Xi xa onoʼox yaloj li Jesuse: «Chkʼot skʼakʼalil ti chtal sjoyobtaot li avajkontratak ta estaka ti tsʼubajtik lek sniʼe xchiʼuk tsibtasoxuk ta jujujot. Tsjipot ta lum xchiʼuk li avalab achiʼuke, jech xtok, mi jpʼejuk ton kajal chkom ta sba yan ton liʼ ta atojolale» (Lukas 19:43, 44).

Li kʼusi laj yal Jesuse mu chʼunbaj laj yaʼiik li yajchankʼoptake. Kʼalal echʼ xa ox chib kʼakʼale, oy buchʼu xi tsots laj yal kʼalal jaʼo te skʼelojik li templo ta Jerusalene: «Jchanubtasvanej, ¡kʼelavil!, ¡toj echʼ xa noʼox kʼupil sba li tonetike xchiʼuk ti kʼu to yelan vaʼanbil li temploe!». Taje oy lek srasonal ti jech laj yichʼ alele, yuʼun yichʼoj aʼibel skʼoplal ti 11 metro snatil, 5 metro sjamlej xchiʼuk 3 metro spimil junantik tonetike. Pe xi takʼbatik yuʼun li Jesuse: «Li kʼusitik chavilik liʼe, ta xkʼot skʼakʼalil ti chichʼ jinesele, mi jpʼejuk ton kajal chkom ta sba yan ton liʼe» (Markos 13:1; Lukas 21:6).

Xi to laj yale: «Kʼalal mi laj avilik ti joybil ta soltaroetik li Jerusalene, naʼik me ti poʼot xa xichʼ lajesele. Vaʼun, li buchʼutik te oyik ta Judeae akʼo jatavikuk batel ta vitstik, li buchʼutik te oyik ta yutil Jerusalene akʼo lokʼikuk batel xchiʼuk li buchʼutik te oyik ta bikʼtal lumetike mu me x-ochik batel te» (Lukas 21:20, 21). ¿Mi kʼot ta pasel li kʼusi laj yal Jesuse?

33 jabil ventainatik yuʼun Roma li judaetike. Li ta sjabilal 66 ta jkʼakʼaliltike, li Gesio Floro ti jaʼ jun bankilal soltaro ta Roma ti te oy ta Judeae laj yelkʼan epal takʼin li ta temploe. Jaʼ kap-o tajek sjolik li jtoyba judaetike, jaʼ yuʼun la smilik epal jromail soltaroetik ti te oyik ta Judeae xchiʼuk laj yalik ti tskʼan tsvokʼ sbaik xchiʼuk li jromaetike.

 Kʼalal echʼ xa ox oxibuk ue, kʼotik mas ta 30 mil soltaroetik ti jaʼ beiltasbilik batel yuʼun li Cestio Galo sventa tslajes li jtoyba judaetike. Ta ora noʼox ochik batel ta jteklum li jromaetike xchiʼuk la slomesik li smuroaltak ta spat xokon temploe. Pe lokʼik batel ta anil li jromaetike. Ta skoj ti xmuyubajik tajek li jtoyba judaetike, la snutsik batel li soltaroetike. Kʼalal jech kʼot ta pasele, jaʼo jatavik batel ta vitstikaltik li yajchankʼoptak Jesus ta jot yukʼumal Jordan ti jech xa onoʼox albilik yuʼun li Jesuse (Mateo 24:15, 16).

Jun jabil ta mas tsʼakale, li Romae la stak batel yan velta li yajsoltarotak ta Judeae, pe jaʼ xa tsbeiltasan batel li bankilal soltaro Vespasiano xchiʼuk li xnichʼon ti jaʼ sbi Titoe. Pe li ta sjabilal 68 kʼalal muʼyuk toʼox jal xchamel li ajvalil Nerone, sut batel ta Roma li Vespasiano sventa jaʼ x-och ta ajvalil. Vaʼun, li Titoe jaʼ xa lik sbeiltas li 60 mil soltaroetik ti te oyik ta Judeae.

Li ta junio ta sjabilal 70, laj yal Tito ti akʼo stsʼetik li teʼetik ta Judea sventa spasik jun mok ti lek tsʼubajtik sniʼ li steʼeltake, ti kʼu snatil la sjoyik ta mok li Jerusalene jaʼ 7 kilometro. Kʼalal echʼ xa ox oxib ue, li soltaroetik ta Romae laj xa ox yichʼik lokʼel li kʼusitik oy ta Jerusalene, la xchikʼik li jteklume xchiʼuk li temploe. Kʼot ta pasel li kʼusi laj yal Jesus ti mu jpʼejuk ton kajal chkom ta sba li yan tone (Lukas 19:43, 44). Jun vinik ti la xchanbe lek skʼoplale chal ti te van «250 mil o voʼob sien mil krixchanoetik cham li ta Jerusalene xchiʼuk li ta sjunul jteklume».

Li ta sjabilal 71, sut batel ta Italia li Titoe. K’alal kʼot ta Romae, lek laj yich’ chʼamel. Skotol li krixchanoetike lokʼ xchʼamik li Tito ti laj xa spas talel kanale, taje mi junuk velta jech ilbil-o.

Li epal krixchanoetike toj labal sba laj yilik li kʼusitik yichʼojik jelavel ta skayealtak Romae. Chilik kʼu yelan xcholet noʼox ch-echʼ li varkoetik ti yikʼojik batele, li mukʼtikil karetaetik ti jaʼ skʼelobil ti kʼu yelan li paskʼop la spasike xchiʼuk yan kʼusitik ti jaʼ te yichʼojik talel li ta templo ta Jerusalene.

Li stot Tito ti jaʼ li Vespasianoe cham ta sjabilal 79, vaʼun jaʼ och ta ajvalil li Titoe. Pe chib jabil ta mas tsʼakale cham noʼox ta anil. Kʼalal och ta kʼexolil li Domiciano ti jaʼ xchiʼil sbaik ta vokʼele, lik svaʼan jun mukʼta kotkot na sventa snaʼobil li Titoe.

Li epal krixchanoetik chkʼotik ta vulaʼal jujun jabil ta Romae, toj labal sba chilik li Arco de Titoe. Jlome toj alakʼ sba chilik ti kʼu yelan pasbile, li junantike chalik ti jaʼ la senyail ti toj tsots yip li Romae, li yantik xtoke chalik ti jaʼ senyail ti laj yichʼ tsalel li Jerusalen xchiʼuk li temploe.

Pe li buchʼu tskʼelbe skʼoplal li kʼusi chal Vivliae snaʼoj ti oy kʼusi tsots skʼoplal skʼan xal li Arco de Titoe. Yuʼun chakʼ ta ilel ti chkʼotanuk ta pasel ta melel li albil kʼopetik yaloj Vivliae, ti xuʼ jpat koʼontontik yuʼune xchiʼuk ti jaʼ yakʼoj ta naʼel li Diose (2 Pedro 1:19-21).