Ti kʼu xa sjalil likem talel li kuxlejale, li krixchanoetike yakʼojik xa venta ti melel kʼusi chal li Vivliae. Li avi kʼakʼale, ta smiyonal noʼox jaʼ tspasik li kʼusi chakʼ ta chanele. Pe oy jlom xtok ti chalik ti muʼyuk xa la sbalil li Vivliae xchiʼuk ti naka jecheʼ loʼil chale. ¿Kʼusi chanop li voʼote? ¿Mi xuʼ van te jtatik ta Vivlia li kʼusi melele?

¿Kuxi xuʼ jnaʼtik mi stakʼ jpat koʼontontik li kʼusi chal Vivliae? Nopo avaʼi ti oy jun avamigo ti muʼyuk sjutojbot-o kʼop ti kʼu xa sjalil xavojtikine, ¿mi stakʼ van xapat avoʼonton ta stojolal? ¿Mi xkoʼolaj ta jun kamigotik li Vivlia ti xuʼ jpat koʼontontik yuʼune? ¿Mi melelik li kʼusi yalojan tale? Jkʼelbetik batel jun chibuk skʼelobiltak.

Melel kʼusi laj yalik li jtsʼibajometike

Li jtsʼibajometike toj lek jamal snaʼ xkʼopojik, yuʼun laj yalik li kʼusitik muʼyuk lek la spasike. Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal la stsʼiba slivro li j-alkʼop Jonase, te laj yal ti muʼyuk la xchʼun mantale (Jonas 1:1-3). Maʼuk noʼox taje, yuʼun kʼalal tsuts li slivroe, te laj yal ti tukʼibtasat yuʼun li Diose, pe muʼyuk xa laj yal ti la xchʼun ta tsʼakal ta skoj noʼox ti tspak-o skʼoplale (Jonas 4:1, 4, 10, 11). Ti jamal kʼopojik li jtsʼibajometik ta Vivliae chakʼ ta ilel ti oy tajek ta yoʼontonik li kʼusi melele.

Lekil tojobtaseletik

¿Mi jtunel kuʼuntik li tojobtaseletik chakʼ Vivlia ta sventa li kʼusi ta jnuptantik jujun kʼakʼale? Chtun kuʼuntik. Jech kʼuchaʼal liʼe, akʼo avil venta li kʼusi chalbutik Vivlia sventa lekuk xkil jbatik xchiʼuk li yantike. «Skotol li kʼusitik chakʼan akʼo spasboxuk li krixchanoetike skʼan me jech xapasbeik ek» (Mateo 7:12). «Kʼalal xlamet noʼox chijtakʼave, chchʼak lokʼel li skʼakʼal oʼontonale» (Proverbios 15:1). ¿Mi mu jechuk ti jech-o ep sbalil li beiltaseletik chakʼ Vivlia kʼuchaʼal ta voʼnee?

 Kʼot ta pasel ta melel li kʼusitik chal Vivliae

Li jabiletik echʼem talele, li buchʼutik chchanbe skʼoplal kʼusitik voʼne mukajtik ta lume (arqueólogos) ep kʼusi staojik ti chakʼ ta ilel ti melel li kʼusi chal Vivliae, jech kʼuchaʼal li osiletik chalbe skʼoplale, li kʼusitik kʼotanuk ta pasele xchiʼuk ti ta melel kuxiik li krixchanoetik ti chalbe skʼoplale. Kalbetik skʼoplal junuk skʼelobil. Li Vivliae chal, ti ta skʼakʼalil Neemiase, li jtiroetik (ti jaʼ jfenisiaetik ti likemik ta Tiroe) ti te toʼox nakalik ta Jerusalene «chichʼik ochel choy xchiʼuk jeltos kʼusitik sventa chchonbeik li [krixchanoetike]» (Neemias 13:16).

¿Mi oy sprevailtak ti jaʼ jech kʼotanuk ta pasel ta melele? Oy. Li buchʼutik chchanbe skʼoplal kʼusitik voʼne mukajtik ta lume oy kʼusitik staojbeik ti jaʼ yuʼun li jfenisiaetik ta Israele, ti jaʼ chakʼ ta ilel ti koʼol kʼusi tsmanbe sbaik li j-israeletik xchiʼuk li jfenisiaetike. Taje maʼuk noʼox, yuʼun oy staojik ta Jerusalen sbakil choyetik ti likem tal li ta namal nab Mediterraneoe. Ta skoj ti laj xa kalbetik skʼoplal li sprevailtake, oy jun j-al-loʼil ta voʼne xi kʼot ta nopel yuʼune: «Ti melel xkaltike, jech kʼuchaʼal chal Neemias 13:16, te chkʼot xchonik choy ta Jerusalen li jtiroetike».

Koʼol li kʼusi chal sientifikoetike

Akʼo mi jaʼ mas chalbe skʼoplal sventa relijion li Vivlia xchiʼuk li kʼusi kʼotanuk ta pasel ta voʼnee, koʼol kʼusi chal xtok kʼalal chalbe skʼoplal ta sventa li kʼusi chalik sientifikoetike. Jkʼeltik jtosuk.

Oy xa van ta 3,500 jabil, li Vivliae yaloj xa onoʼox ti «muʼyuk kʼusi» tʼuyul-o li balumile (Job 26:7). Taje jelel tajek li kʼusi chalik li j-al jecheʼ loʼiletike, yuʼun chalik ti te la xkajet ta ba nab li balumile o ti kuchbil la ta mukʼta tortugae. Pe kʼalal echʼem xa ox talel 1,100 jabil stsʼibael li slivroal Jobe, li krixchanoetike jech-o ta snopik ti oy kʼusi kajal-o li balumile. Jaʼ to ta 1687 ti laj yalbe skʼoplal li Isaac Newton ta sventa li yip balumil ti jaʼ chakʼ ti akʼo mu xlokʼ ta yavil ti bu chjoyibaje. Taje jaʼ to noʼox van oxib sien jabil jelavem tal ti jech laj yaʼibe smelolale. Taje jaʼ te chakʼ ta ilel ti melel li kʼusi chal Vivlia leʼ xa mas ta oxmil jabile.