LI VIVLIAE MAʼUK SLIVROAL SIENSIA, AKʼO MI JECH BAʼYEL XA ONOʼOX YALOJ LI KʼUSI MUʼYUK TOʼOX NABIL SKʼOPLALE. JKʼELTIK BATEL JUN CHIBUK SKʼELOBIL.

¿Mi oy slikeb li kʼusitik oy ta vinajelbalumile?

Li sientifikoetik ti lek ojtikinbilike oy kʼuuk sjalil laj yalik ti muʼyuk slikebe. Li avie jutuk mu skotolikuk chalik ti oy slikebal li vinajelbalumile. Li Vivliae jech onoʼox yaloj ta slikebal (Génesis 1:1).

Ti kʼu yelan xtal xbat li voʼ ta Balumile

Ti kʼu yelan xtal xbat o chjoyibaj li voʼe mu toʼox snaʼik li ta voʼnee, pe jaʼuk li Vivliae xi xa onoʼox yaloje: «Li ucʼumetique te chcʼotic ta nab scotol, pero li nabe mu xnoj, yuʼun chlocʼ batel noxtoc; chbat ti bu onoʼox sbe ucʼumetique» (Eclesiastés 1:7).

¿Mi ta sok ta tsʼakal li kʼusitik oy ta vinajele?

Li Aristóteles ti jaʼ jun sientifiko li ta xchanibal siglo kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike laj yakʼ ta chanel ti jaʼ noʼox la tsok li kʼusitik oy ta balumile, pe li kʼusi la oy ta vinajele mu xjel-o xchiʼuk mu sok. Ta sienal noʼox jabil laj yichʼ chʼunel taje, jaʼ to ti kʼalal la xchanbeik skʼoplal sientifikoetik li ta siglo 19 ta sventa li entropiae, ti laj yaʼibeik smelolal ti tsok li kʼusitik oy ta balumil xchiʼuk ta vinajele. La xchanbe mas skʼoplal ek li Lord Kelvin xchiʼuk laj yakʼ venta li kʼusi chal Vivlia ta sventa li vinajel xchiʼuk Balumil ti «ta xpocoib jech chac cʼu chaʼal ta xpocoib» jlik kʼuʼile (Salmo 102:25, 26). Li kʼusi xchʼunoj Kelvine jaʼ jech kʼuchaʼal chal Vivliae, jaʼ ti xuʼ oy kʼusi spas li Dios sventa mu sok li kʼusitik spasoje (Eclesiastés 1:4).

¿Mi oy kʼusi tʼuyajtik-o li planetaetike?

Li Aristotelese laj yakʼ ta chanel ti skotol li planetaetike te la kakajtik ta oʼlol ta kʼusitik volajtik ti mu xvinaj ta kʼelele, ti jaʼ la ta mero oʼlol komem li Balumile. Li ta siglo 18 ta jkʼakʼaliltike, li sientifikoetike lik xchʼunik ti xuʼ van muʼyuk kʼusi tʼuyul-o li planetaetike. Pe jaʼuk li slivroal Job ti laj yichʼ tsʼibael ta siglo 15 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, te chal ti Jpasvaneje «la stʼuyan ta jech noʼox li banamile» (Job 26:7).

LI VIVLIAE MAʼUK SLIVROAL POXILETIK, PE YICHʼOJ BEILTASELETIK SVENTA MU MASUK XIJ-IPAJUTIK XCHIʼUK BAʼYEL XA ONOʼOX YALOJ LI KʼUSI MUʼYUK TOʼOX NABIL SKʼOPLALE.

Chichʼik chʼakel lokʼel li buchʼutik ipike

Li Smantal Moisese chal ti skʼan chʼakel lokʼel li buchʼutik ipik ta kʼaʼemal chamel sventa mu x-ipaj li yantike. Pe jaʼ to jech laj yichʼ pasel kʼalal tal li tsatsal chameletik ta Edad Media (ti tetik van ta sjabilal 500 kʼalal ta 1500 ta jkʼakʼaliltike). Li avi kʼakʼale toj jtunel-o ti jech chichʼ pasele (kapitulo  13 xchiʼuk 14 li ta slivroal Levítico).

Tspok skʼobik mi la spikik animae

Li ta slajebaltik siglo 19, nopem xaʼiik ti muʼyuk tspok skʼobik kʼalal mi la spikik animaetik li doktoretike, vaʼun chbat skʼel li yan jchameletike, taje toj ep buchʼutik chamik-o ta skoj. Pe jaʼuk li ta Smantal Moisese chal ti kʼalal oy buchʼu tspik animae toj chopol chkom. Vaʼun li krixchanoe skʼan spok sba lek ta voʼ. Li beiltaseletik laj yichʼik akʼbel li yajtuneltak Diose jaʼ sventa mu masuk x-ipajik (Números 19:11, 19).

Tsmuk yikʼobalik

Li ta jujun jabile, mas ta oʼlol miyon chchamik ta tsaʼnel o ta panajel li ololetike, taje jaʼ ti tspikik o ti te nopol oyik ti bu oy li yikʼobal krixchanoetik ta skoj ti muʼyuk bu lek tsmukike. Li ta Smantal Moisese albat j-israeletik ti akʼo nom to bu smukik komel li yikʼobalike (Deuteronomio 23:13).

Kʼalal chichʼik sirkunsisione

Li Smantal Diose chal ti skʼan xichʼ sirkunsision li ololetik kʼalal oy xa ox ta xvaxakibal kʼakʼal svokʼele (Levítico 12:3). Sventa lek xa sikub xchʼichʼel li jun olole jaʼ to mi echʼ xa ox jun xemana svokʼele. Li ta skʼakʼalil Vivliae, jaʼ to chichʼ sirkunsision li jun olol mi echʼem xa ox mas ta jun xemanae, taje jaʼ sventa muʼyuk kʼusi snuptan li olole.

Ta sventa li jkuxlejaltike xchiʼuk ti kʼu yelan chkaʼi jbatike

Li sientifikoetik xchiʼuk li buchʼutik chchanbeik skʼoplal poxiletike chalik ti kʼalal xijmuyubaj noʼoxe, ti oy spatobil koʼontontike, ti lek jnaʼtik stojel ta vokole xchiʼuk ti jnaʼtik yakʼel pertone toj ep tskoltautik sventa mu masuk xij-ipajutik. Xi chal li Vivliae: «Me xcuxet noʼox coʼntontique jaʼ lequilal sventa jbecʼtaltic; yan li at-oʼntone chlaj jtsatsaltic yuʼun» (Proverbios 17:22).