KʼALAL lajcheb toʼox jabilale laj kakʼ venta ti oy kʼusi ep sbalil kuʼun ti xuʼ xkakʼbe li yantike. Oy jun ermano ta asamblea la sjakʼbun mi oy ta koʼonton chbat jchiʼin ta cholmantal. Laj kalbe ti leke, akʼo mi muʼyuk bu jcholoj-o mantal. Kʼalal likʼotkutik ti bu ta jcholkutik mantale, li ermanoe laj yakʼbun jaylikuk foyeto ti chalbe skʼoplal li Ajvalilal yuʼun Diose. Laj yalbun ti ta jujujot kaye ta jcholkutik mantale. Akʼo mi chixiʼ tajek, lik jchol mantal ta jujupʼej na. Labal to sba laj kaʼi ti ta jlikel noʼox laj li jfoyetoe. Laj kakʼ venta ti oy kʼusi kuʼun ti ep buchʼutik oy ta yoʼontonike.

Livokʼ ta sjabilal 1923 ta steklumal Chatham ti jaʼ yosilal Kente (Inglaterra). Oy xa ox jayibuk jabil ti echʼ li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, jaʼ yuʼun li krixchanoetike smalaojik xa ti xlekub batel li kuxlejale. Pe ta skoj ti mu jechuk kʼot ta pasele, ep buchʼutik chibaj yoʼontonik. Jaʼ jech laj yaʼi sbaik ek li jtot jmeʼe, chibajesbat yoʼontonik yuʼun li pastoretik ta relijion bautistae, yuʼun jaʼ noʼox oy ta yoʼontonik ti sta mas tsots yabtelik li ta srelijionike. Kʼalal naka toʼox baluneb jabilale lik batuk ta salon yuʼun Organisasion ta spʼejel Balumil yuʼun Jchanolajeletik ta Vivlia li jmeʼe. Jaʼ te tstsob sbaik li stestigotak Jeovae, ti «chanun» sbi yuʼunike. Lik xchanubtasunkutik ta Vivlia jun ermana, ta skoj ti bikʼitunkutik toʼoxe jaʼ la jchankutik li livro El Arpa de Dios sbie. La jkʼupin tajek li kʼusi la jchane.

Kʼalal chex keremun toʼoxe ta jkʼupin tajek yalbel krixchanoetik li spatobil koʼontontike. Nopolik noʼox jtuk chilokʼ ta cholmantal ta naetik. Pe kʼalal chilokʼ ta cholmantal xchiʼuk li ermanoetike, ep kʼusi ta jchan yuʼunik. Jech kʼuchaʼal liʼe, oy jun veltae libatkutik ta cholmantal ta visikleta xchiʼuk jun ermano ti oy xa sjabilale, te li-echʼkutik ta stsʼel jun pale, vaʼun xi laj kale: «Leʼ xbat jkot tentsune». Yal ta svisikleta li ermanoe xchiʼuk laj yalbun ti xibatkutik ta chotlej ta jpʼos teʼe, vaʼun xi la sjakʼbune: «¿Buchʼu laj yakʼbot avabtel sventa xaval buchʼu ti tentsune? Jaʼ lek kuxetuk noʼox koʼontontik ti ta jcholtik mantale xchiʼuk kakʼtik ti jaʼuk xchapanvan li Jeovae». Li vaʼ kʼakʼale ep kʼutik yelan la jchan ti «jaʼ mas xmuyubaj li buchʼu chakʼe, jaʼ mu sta li buchʼu chichʼe» (Mat. 25:31-33; Ech. 20:35).

Yan ermano ti malubem xae laj yakʼbun jchan xtok ti sventa xkuxetuk noʼox koʼontontik kʼalal chkakʼtike, bakʼintike skʼan oyuk smalael kuʼuntik xchiʼuk ti stsʼikuk kuʼuntike. Yuʼun li yajnil ermano taje spʼajoj ta jyalel li stestigotak Jeovae. Oy jun veltae laj yikʼun batel ta veʼel ta sna li ermanoe, pe li yajnile batsʼi ilinem tajek ta skoj ti lokʼ ta cholmantal li smalale, vaʼun lik sjipbunkutik jayibuk pakete te. Pe li ermanoe muʼyuk bu x-ilin ta stojolal li yajnile, jaʼ noʼox la xchol sutel ta yav li tee  xchiʼuk stseʼet noʼox. Lokʼ venta ti laj yakʼ ta ilel smalael yuʼun li ermanoe, yuʼun kʼalal echʼ jayibuk jabile kʼot ta stestigo Jeova li yajnile.

Li ta septiembre ta sjabilal 1939 tsakat ta kʼop yuʼun Gran Bretaña li Alemaniae. Kʼajomal toʼox vaklajuneb jabilal. Pe li ta marso ta sjabilal 1940 laj kichʼkutik voʼ xchiʼuk jmeʼ ta jun lum ti Dover sbie. Li ta junio ta sjabilal 1940, laj kil ti te chjelavik ta stsʼel jna ta smilal xa noʼox soltaroetik ti kajajtik tal ta mukʼta karoetike. Li soltaroetik taje jaʼik li buchʼutik muʼyuk xlajik li ta paskʼop ta Dunkerquee. Lek xvinaj ta satik ti chat tajek yoʼontonike, yuʼun muʼyuk spatobil yoʼontonik. Jaʼ yuʼun ayan ta koʼonton ti xkalbeik skʼoplal li Ajvalilal yuʼun Diose xchiʼuk ti oy kʼusi lek ta jtatik ta tsʼakale. Li ta jabil taje, lik sjipbe talel epal vomba Gran Bretaña li Alemaniae. Jujun akʼobal chkaʼikutik ti te xvilet ta stsʼel jnakutik li s-avion j-alemanetik ti tsjip yalel tal vombae. Chixiʼkutik tajek kʼalal chkaʼikutik li yechʼomal epal vomba chyal tale. Yan to sba jinem tsakub jujun kʼakʼal li naetike. Ti jech kʼot ta pasele jaʼ la skoltaun sventa jaʼ noʼox jpat koʼonton ta stojolal li Ajvalilal yuʼun Diose.

Li ta sjabilal 1941 lik tunkun ta tsʼakal ora. Taje jaʼ yakʼojbun-o xkuxetel koʼonton. Ta voʼnee te toʼox chi-abtej ta jun favrika yuʼun ajvalil ta Chatham ti te tsmeltsanik varkoe. Te la xchanubtasikun ta smeltsanel ek li varkoetike. Ep buchʼutik tskʼan ch-abtejik li ta favrikae, yuʼun lek tojolil. Jnaʼoj onoʼox ti mu stakʼ jtikʼ jbatik ta paskʼop li yajtunelutik Diose. Pe jaʼ to ta sjabilaltik 1941 laj kaʼibekutik smelolal xtok ti mu stakʼ jkolta jbatik ta spasel li kʼusitik sventa paskʼope (Juan 18:36). Jaʼ yuʼun lilokʼ ta abtel li ta favrikae, yuʼun li varkoetik ta jpaskutike jaʼ sventa paskʼop. Vaʼun lik tunkun ta tsʼakal ora. Ti bu baʼyel la stakikun batele jaʼ ta Cirencester ta jun kʼupil sba lum ta yosilal Cotswolds.

Kʼalal vaxaklajuneb xa ox jabilale la stikʼikun ta chukel baluneb u ta skoj ti muʼyuk la jkʼan xi-och ta soltaroale. Kʼalal la smakik li tiʼ chukinabe, chopol tajek laj kaʼi jba xchiʼuk jtuk likom. Kʼalal jelav jayibuk kʼakʼale, li jchabivanejetik xchiʼuk li jchukeletike lik sjakʼbeikun kʼu yuʼun ti la stikʼikun ta chukele. Lik kalbeik li kʼusitik jchʼunoje, taje laj yakʼbun tajek muyubajel.

Kʼalal lilokʼ ta chukele lik jchol mantal xchiʼuk li ermano Leonard Smithe. * La jcholkutik mantal ta epal jteklumetik li ta Kente, jaʼ te jmoj likemunkutik li ta lum taje. Li vaʼ jabile lik akʼbatuk epal vomba yuʼun jnazietik li Londrese. Sventa xkʼot ta Londres li vombaetike persa te chjelav li ta yosilal Kente. Te xa onoʼox ta sjabilal 1944 mas ta jmil vombaetik te yal li ta Kente. Li vombaetik taje, te tikʼajtik talel ta avionetik ti chʼabal buchʼu tstsʼote. Kʼalal chkaʼikutik ti chtupʼ smotoral li avionetik taje jnaʼojkutik ti kʼajomal noʼox chjelav jayibuk segundo sventa chpʼaj yalel tale xchiʼuk ti chtʼome,  chixiʼkutik tajek. Li vaʼ kʼakʼale, jaʼo chkakʼbekutik estudio jun nupultsʼakal ti oy oxvoʼ yalab xnichʼnabike. Bakʼintike te chichotikutik ta yolon mexa ti pasbil ta takʼine sventa jmak-o jbakutik mi pʼaj yalel tal junuk vomba ti tsjines li nae. Ta tsʼakale, laj yichʼik voʼ li utsʼ alalil taje.

Kʼalal echʼ li paskʼope bat tunkun ta prekursor ta sural Irlanda chib jabil. Ta jujupʼej na chkalkutik batel ti misionerounkutike xchiʼuk ta jakʼkutik bu xuʼ xivaykutik. Jech xtok, ta jpukutik ta kaye li revistaetike. Pe li ta Irlandae toj jelel tajek kʼuchaʼal li ta Inglaterrae, yuʼun tee naka jkatolikoetik. Jech oxal, ep buchʼutik la snopik ti muʼyuk chchʼamik jsetʼuk lekil aʼyej li krixchanoetike. Oy jun veltae tskʼan ox tsmajunkutik jun vinik, vaʼun ay jkʼan parte ta stojolal jun polisia, pe xi la stakʼbune: «¿Mi mu jaʼuk onoʼox chasaʼik chaʼa?». Muʼyuk la jnopkutik mi jaʼ tspasvanik ta mantal li paleetik tee. Yuʼun mi oy buchʼu chchʼam li jlivrotike chalbeik yajval abtelal ti akʼo snutsik lokʼel ta yabtele. Jech xtok tsujik ta persa li yajval na bu nakalunkutik ti akʼo snutsunkutik lokʼele, jech oxal lilokʼkutik batel.

Ta anil noʼox laj kakʼkutik venta ti kʼalal sba to velta te chibatkutik ta cholmantale, jaʼ mas lek ti jaʼ te jcholkutik mantal ti bu mu xojtikinunkutik li paleetike. Jaʼ yuʼun, jaʼ baʼyel chbat jcholbekutik mantal li buchʼutik nom nakalike. Ta tsʼakale, te xa noʼox ta jcholkutik mantal. Li ta jteklum Kilkenny sbie oy jun kerem ti oxkoj to ta xemana chkakʼbekutik estudioe. Persa chbat kakʼbekutik estudio akʼo mi oy jtsop krixchanoetik ti tskʼan tsmajunkutike. Pe ta skoj ti ta jkʼupin tajek ti chichanubtasvan ta Vivliae, ayan ta koʼonton ti xkichʼ chanubtasel yoʼ xikʼot ta misioneroale. Jaʼ yuʼun la jnojes jsolisitud sventa xibat li ta Chanob vun sventa Vivlia ta Galaad yuʼun Watchtowere.

La stakikun ta ikʼel li ta chanun taje ti chjalij voʼob ue xchiʼuk ti te ch-echʼ ta Nueva Yorke. Kʼalal tsuts kuʼune, la stakunkutik batel xchiʼuk yan oxib ermanoetik ta bikʼtal lum ti joyol ta nab li ta Caribee. Li ta noviembre ta sjabilal 1948, lilokʼkutik batel li ta Nueva Yorke, likajikutik batel ta jun varko ti muʼyuk smotorale xchiʼuk ti vaxaklajuneb metro snatile, Sibia sbi li varko taje. Batsʼi xkuxet tajek koʼonton, yuʼun muʼyuk bu xanavemun-o ta jkotuk varko. Li jun jchiʼilkutik ta chanun ti Gust Maki sbie lek chanem ta stsʼotel li varkoe. La xchanubtasunkutik jutuk kʼuxi ta yalesel o ta muyesel li spokʼaltak varkoe, ti kʼuxi ta tunesel li brujulae xchiʼuk ti kʼuxi ta tsʼotel batel varko akʼo mi toj tsots li ikʼe. Li Guste 30 kʼakʼal la stsʼot batel li varkoe akʼo mi tsots tajek li ikʼe, la stsʼot-o batel jaʼ to ti kʼuxi likʼotkutik ta Bahamase.

Kʼalal laj xa ox jcholkutik mantal jayibuk u li ta bikʼtal lum joyol ta nab ta Bahamase, libatkutik ta lumetik joyol ta nab yuʼun li Sotavento xchiʼuk li ta Barloventoe. Li uni bikʼtal lumetik joyol ta nab taje te van vaxakib sien kilometrouk snamal yiloj li islas Vírgenes xchiʼuk Trinidade. Voʼob jabil la jcholkutik mantal ta skotol li lum joyol ta nab ti nom tajeke xchiʼuk ti muʼyuk stestigotak Jeova tee. Bakʼintike ch-echʼ jayibuk xemana ti muʼyuk bu chkʼot jkoreokutike o ti mu xuʼ jtakkutik sutele. Pe ximuyubajkutik ti chkalbekutik skʼoplal Jeova ‹ta tiʼtiʼ nabetike› (Jer. 31:10).

Kʼalal chikʼotkutik ta jujun tiʼ nabe xkuxet tajek yoʼontonik xchiʼuk labal tajek sba chilik li buchʼutik te nakalike. Yuʼun muʼyuk bu jech yilojik-o li jvarkokutike o junuk sakil vinik, vaʼun tstsob sbaik tal sventa skʼelunkutik ta nopol. Toj lek yoʼontonik tajek xchiʼuk xojtikinik li Vivliae. Nopolik noʼox chakʼbunkutik choy, on xchiʼuk manyachenekʼ. Akʼo mi bikʼit li kuni varkokutike te ta jpas jveʼelkutik, te chivaykutik xchiʼuk te ta jchukʼ jkʼuʼ jpokʼkutik.

Chiyalkutik li ta jvarkokutike, vaʼun sjunul kʼakʼal chibatkutik li ta cholmantale. Chkalbekutik krixchanoetik  ti ch-echʼ jun mantal ta Vivliae. Kʼalal ch-ikʼub xae ta jtijkutik li skampanail varkoe. Toj kʼupil sba ta kʼelel ti kʼu yelan chkʼot li krixchanoetike. Yuʼun li yuni kasike jaʼ jech xvikʼvun kʼuchaʼal kʼanal kʼalal chyalik talel ta vitse. Bakʼintike chkʼot sien krixchanoetik xchiʼuk ep kʼusi tsjakʼbunkutik ti te chnaxub-o akʼobal kuʼunkutike. Ta skoj ti lek tajek xaʼiik kʼejimol xtoke, ta jtsʼibabekutik ta makina li kʼejojetike. Chkakʼkutik persa ti lekuk xikʼejinkutik jchanvoʼalkutike. Vaʼun chlik xchiʼinunkutik ta kʼejimol ek li krixchanoetike, batsʼi kʼupil tajek ta aʼiel ti kʼu yelan chkʼejinike. ¡Taje laj yakʼbun tajek jmuyubajel!

Kʼalal chlaj jchankutik Vivlia xchiʼuk li j-estudiokutike, junantike chbat xchiʼinunkutik ta svulaʼanel yan utsʼ alalil yoʼ xchanik to mas ta sventa li Vivliae. Pe kʼalal chjelav jayibuk xemanae, skʼan xibatkutik ta yan paraje xtok. Pe chkalbekutik komel ti akʼo jmoj xchanik xchiʼuk yantik li buchʼutik mas oy ta yoʼontonike, jaʼ to mi lisutkutik yan veltae. Tstij tajek koʼontonkutik kʼalal chkilkutik ti chakʼ ta yoʼontonik spasel li abtelal chkakʼbekutik komele.

Li avie, ep xa tajek buchʼu chkʼotik te ta vulaʼal ti likemik ta yantik lume. Pe voʼne toʼoxe lek toʼox stsʼijlan tajek, kʼajomal noʼox li yaxal nabe, li kʼupil sba tiʼ nabetike xchiʼuk steʼel xanetik. Nopolik noʼox ta akʼobaltik chibatkutik ta yan lum ti joyol ta nabe. Li delfinetike chnuxinajik xchiʼuk chtajinik batel li ta xokon jvarkokutike. Li kʼusi noʼox chkaʼikutike jaʼ noʼox ti kʼu yelan chbakʼ jvarkokutik ti kʼalal chanav batele. Li xojobal U ta nabe xkoʼolaj kʼuchaʼal jun be ti sak tajeke xchiʼuk ti ch-ikʼvan batel ta yibel vinajele.

Pe kʼalal echʼ voʼob jabil ti te chitunkutike, libatkutik ta Puerto Rico sventa jmankutik jun varko ti oyuk smotorale. Kʼalal likʼotkutike te laj kojtikin jun kʼupil sba misionera ti Maksin Boyd sbie, ¡lek laj kil xchiʼuk lik jkʼan tajek! Li Maksine baxbol onoʼox ta cholmantal kʼalal bikʼit toʼoxe. Te tun ta misionerail ta República Dominicana kʼalal to ta sjabilal 1950. Pe li ta jabil taje, nutsat lokʼel yuʼun li ajvalil ti jkatolikoe. Ta skoj ti j-abtelun ta varkoe kʼajomal noʼox jun u xuʼ te xikom li ta Puerto Ricoe. Jech xtok skʼan xisut batel li ta lum joyol ta nabe xchiʼuk ti te to xitun jayibuk jabile. Jaʼ yuʼun xi laj kalbe jbae: «Ronald, mi ta melel chakʼan li tsebe, skʼan noʼox me xasuj aba». Vaʼun kʼalal naka toʼox echʼ oxib xemanae laj kalbe mi tskʼan xinupunkutik. Kʼalal lokʼ vakib xemanae linupunkutik xa ox. Laj yalbunkutik ti akʼo te xitunkutik ta misioneroal ta Puerto Ricoe. Jaʼ yuʼun, muʼyuk xa bu ximuy-o li ta achʼ varkoe.

Li ta sjabilal 1956, lik tunkun ta jkʼelvanej ta sirkuito. Ta jkʼupin tajek jchaʼvoʼalkutik ti ta jvulaʼankutik li ermanoetike. Tee oy ep ermanoetik ti povreike. Jech kʼuchaʼal liʼe, oy chib utsʼ alalil ti ep yalab xnichʼnabike xchiʼuk ti te nakalik ta jun uni paraje ti Potala Pastillo sbie. Nopem onoʼox xkaʼi ti ta jtijbeik kʼejojetik ta flauta li ololetike. Oy jun uni tseb ti Hilda sbie, la jakʼbe mi tskʼan chbat xchiʼinunkutik ta cholmantal. Xi la stakʼe: «Ta jkʼan, pe mu xuʼ kuʼun, yuʼun chʼabal kuni xonob». Jaʼ yuʼun la jmanbekutik li xonobe, vaʼun lokʼ xchiʼinunkutik ta cholmantal. Kʼalal echʼ xa ox jayibuk jabile libatkutik ta vulaʼal ta Brooklyn xchiʼuk li kajnile, taje jaʼo ta sjabilal 1972. Jaʼ to laj kile, tal skʼoponunkutik jun ermana ti naka to tsuts yuʼun li chanun ta Galaade. Jutuk xa ox skʼan xbat tunuk ta Ecuador ta skoj ti jaʼ te laj yichʼ takel batele. Vaʼun xi laj yalbunkutike: «Mu xa xivul ta ajolik, ¿jechuke? Voʼon chkil li uni tseb ti muʼyuk toʼox xonob li ta paraje Pastilloe». Jaʼ to laj kakʼkutik ventae, ¡jaʼ li Hildae! Te lilikutik ta okʼel ta skoj ti ximuyubajkutike.

Li ta sjabilal 1960, lik tunkunkutik ta Betel ta Puerto Rico, ta jpʼej na ti te oy ta jteklum Santurcee (San Juan). Ta slikebe, li voʼon xchiʼuk yan ermano ti Lennart Johnson sbie jaʼ ta jpaskutik jutuk mu skotoluk li abtelale. Li ermano taje xchiʼuk li yajnile, jaʼik li baʼyel stestigotak Jeova li ta República Dominicanae. Vaʼun li ta sjabilal 1957 batik ta Puerto Rico. Li kʼusi tspas ta Betel li Maksine jaʼ ti stakbe batel revistaetik krixchanoetik ti stsakoj sbiik sventa xichʼik akʼolanbele. Mas ta jmil revista tstak batel jujun xemana. Tskʼupin tajek li yabtele yuʼun snaʼoj ti yakal chchanik ta sventa Jeova li buchʼutik chichʼik li revistaetik taje.

Batsʼi jkʼupinoj talel ti chitun ta Betele, yuʼun xuʼ jtunes kipal sventa xitun ta stojolal li Jeovae. Pe bakʼintike mu kʼunuk. Jech kʼuchaʼal liʼe, li ta sjabilal 1967 ep tajek kʼusitik la jchapan kʼalal echʼ li baʼyel Asamblea Internasional ta Puerto Ricoe. Mu xa xkuch kuʼun laj kaʼi. Jaʼo ay ta vulaʼal ta Puerto Rico li ermano Nathan Knorre, ti jaʼ toʼox sbainoj sbeiltasel li stestigotak Jeovae. Voʼon la jchapan xtok kʼuxi chkʼotik ta vulaʼal li misioneroetik ta Puerto Ricoe, pe li ermano Nathan Knorre la snop ti mu voʼonuk la jchapane. Jaʼ yuʼun tsots laj yalbun mantal xchiʼuk laj yalbun ti la jsokesbe tajek yoʼontone. Muʼyuk la jpak jkʼoplal, pe chopol laj kaʼi ta skoj ti muʼyuk srasonal ti jech laj yalbune. Jaʼ yuʼun li-ilin kʼuuk sjalil ta stojolal. Akʼo mi jech, kʼalal laj kil jbakutik yan veltae, laj yikʼunkutik batel ta  skuarto xchiʼuk li kajnile, vaʼun la smeltsan lek jveʼelkutik.

Ep ta velta ay jvulaʼankutik li kutsʼ kalal ta Inglaterrae. Kʼalal li-ochkutik ta mantal jchiʼuk jmeʼe mu toʼox skʼan mantal li jtote. Pe kʼalal chkʼotik ta vulaʼal te ta jlumal li ermanoetik ti likemik ta Betele, li jmeʼe chikʼ batel ta jnakutik sventa te xkomik. Jaʼ yuʼun te chakʼ venta jtot ti bikʼit chakʼ sba li buchʼutik oy yabtelik ta Betele, mu jechikuk kʼuchaʼal li pastoretik ti chibajesbat yoʼonton ta voʼnee. Ta tsʼakale laj yichʼ voʼ ta sjabilal 1962.

Li kuni ajnil Maksine cham ta sjabilal 2011. Oy tajek ta koʼonton ti xchaʼkuxie, yuʼun ta jkʼel kaʼi yan velta. Kʼalal jech ta jnop taje mas chakʼbun-o muyubajel. Li 58 jabil linupunkutike, laj kilkutik ti kʼuxi epaj talel stestigotak Jeova li ta Puerto Ricoe, yuʼun kʼajomal toʼox oy 650, pe li avie oy xa 26 mil stestigotak Jeova. Li ta sjabilal 2013 jaʼ xa kom ta sba skʼelel Puerto Rico li Betel ta Estado Unidose. Jaʼ yuʼun laj kichʼ albel ti xbat tunkun ta Wallkill ta Nueva Yorke. Ta skoj ti te litun 60 jabil li ta lumetik ti joyol ta nabe, te xa likemun laj kaʼi li ta Puerto Ricoe, jech kʼuchaʼal li uni coquie, jkot uni xchʼuchʼ ti jaʼ te chchʼie, yuʼun kʼalal ch-ikʼube xi chkʼejine: «¡Coquí, coquí!». Solel limuyubaj tajek ti kʼu sjalil litun li ta Puerto Ricoe, pe kʼot yorail ti xbat tunkun ta Wallkille.

Jech-o ta jkʼupin ti chitun ta stojolal Dios li ta Betele. Mas xa ta 90 jabilal, li kabtel avie jaʼ stsatsubtasbel yoʼonton li jbetelitaetike. Oy xa mas ta vakib sien ermanoetik jkoltaoj ti kʼuxi livul ta Wallkille. Bakʼintike chtal skʼelikun sventa xalbeikun li svokolike o svokol ta yutsʼ yalalik. Yantik xtoke, tskʼanbeikun tojobtasel sventa junuk noʼox yoʼonton xtunik li ta Betele. Jech xtok, tskʼanbeikun tojobtasel ta skoj ti jaʼ to nupunike o ti laj yichʼik takel batel ta prekursore. Ta sjunul koʼonton ta jchikintabe li buchʼutik tskʼan chchiʼinikun ta loʼile. Jech xtok, kʼalal sta-o chkile xi chkalbeike: «‹Kʼanbil yuʼun Dios li buchʼu xkuxet noʼox yoʼonton chakʼe›. Jaʼ yuʼun, kuxetuk noʼox avoʼonton abtejan, yuʼun jaʼ sventa Jeova» (2 Kor. 9:7).

Mi ta jkʼan xkuxet koʼontontik chijtun ta Betel o buyuk noʼoxe, skʼan jnoptik ti kʼu yuʼun tsots skʼoplal li kʼusi ta jpastike. Skotol li kʼusi ta jpastik ta Betele jaʼ chʼul abtelal. Jaʼ jech ta jkoltatik «li tukʼil xchiʼuk pʼijil mosoil» sventa xichʼ akʼbel sveʼel ta mantal li ermanoetik ta spʼejel Balumile (Mat. 24:45). Mu ventauk ti bu chijtun ta stojolal Jeovae, jkotoltik xuʼ jmuyubtatik. Jech oxal chaʼa, jkʼupintik spasel li kʼusi tskʼan akʼo jpastike, yuʼun jaʼ «kʼanbil yuʼun Dios li buchʼu xkuxet noʼox yoʼonton chakʼe».