Li jtote John Mills sbi xchiʼuk te laj yichʼ voʼ ta Nueva York ta 1913 kʼalal 25 jabil yichʼoje. Li ermano Russelle jaʼ laj yetʼes li mantal sventa ichʼvoʼe. Ta mas jelavele, li jtote bat ta naklej ta Trinidad ti jaʼ jun lum joyol ta nabe, vaʼun te laj yojtikin jun baxbol jchanolajel ta Vivlia ti Constance Farmer sbie xchiʼuk ti kʼot ta yajnile. Li ta lum taje te la skolta li yamigo William Brown * sventa xakʼik ta kʼelel li «Foto-Drama de la Creacione». Jal jech la spas jaʼ to ti kʼuxi batik ta África Occidental ta 1923 li ermano Brown xchiʼuk yajnile. Li jtot jmeʼ ti tʼujbil chbatik ta vinajele te komik ta naklej ta Trinidad.

Li jtot jmeʼe oy balunvoʼ yalab xnichʼnabik. Li jbankilkutike Rutherford laj yakʼbeik sbi yuʼun jaʼ jech sbi li presidente ta Sociedad Watch Tower. Laje livokʼ voʼon ta 30 yuʼun disiembre ta 1922. Woodworth laj yakʼbeikun jbi yuʼun jaʼ jech sbi li buchʼu sbainoj xchapanel li The Golden Age (avie jaʼ xa li revista ¡Vikʼiluk me jsatik!). Li jtot jmeʼkutike bal noʼox laj yilik ti xichanunajkutik ti bu persa chal ajvalile, yuʼun jaʼ mas tsots skʼoplal laj yilik ti oyuk kʼusi jtakutik ta mantale. Li jmeʼe xtojob tajek xchapbel smelolal li kʼusi chal Vivlia yoʼ xkʼot ta koʼontonkutike. Li jtot eke lek tajek chaʼi yalel li loʼiletik ta Vivliae xchiʼuk tslokʼta tajek yoʼ kuxuluk xa xkilkutik kʼalal chalbunkutike.

Ep tajek sbalil ti jech la spas li jtot jmeʼkutike, li ta voʼob keremunkutike, oxvoʼ li-aykutik ta Chanob vun ta Galaad. Oy oxvoʼ kixleltak xtok ti tunik jayibuk jabil ta prekursora ta Trinidad y Tobago. Koliyal ti la xchanubtasunkutik li jtot jmeʼkutike xchiʼuk ti lek kʼusi laj yakʼbunkutik ta ilele, te linakikutik «ta xchʼulna Mucʼul Dios» jech kʼuchaʼal chal li Salmo 92:13. Jaʼ la skoltaunkutik xtok sventa mu xkiktakutik komel xchiʼuk ti xinichimajkutik li «ta yamaqʼuil sna li Dios cuʼuntique».

 Li ta jnakutike jaʼ te chichʼ chapanel li kʼusitik sventa cholmantale. Te chkʼotik li prekursoretike xchiʼuk mal noʼox xalbeik skʼoplal li ermano George Young ti jaʼ jun misionero ta Canadá ti ayem toʼox ta vulaʼal ta Trinidade. Li jtot jmeʼ eke chalbeik tajek skʼoplal li Brown xchiʼuk yajnil ti jaʼ toʼox xchiʼiltakike, ti batemik ta África Occidentale. Li kʼusitik tsloʼiltaike jaʼ la stijbun koʼonton sventa jchol mantal akʼo mi lajuneb toʼox jabilal.

Li vaʼ kʼakʼale, li jvuntike jamal chalbe smul li jecheʼ relijionetike, li buchʼutik mu x-echʼ yoʼontonik ta manolajele xchiʼuk li politikoetik ti muʼyuk stukʼilike. Ta skoj taje, li ta 1936, jun jnitvanej ta relijione oy kʼusi laj yalbe li ajvalil ta Trinidad ti ochem junchib kʼakʼal ta ajvalile, laj yalbe ti akʼo xal mantal sventa mu xa xichʼ tunesel li vunetik yuʼun Watch Towere. La jnakʼkutik li vunetike, pe jech-o la jtuneskutik jaʼ to ti kʼuxi laj skotole. Lixanavkutik ta kayeetik xchiʼuk xicholetkutik noʼox ta visikleta, kichʼojkutik tratadoetik xchiʼuk letreroetik. Koʼol ta jcholkutik mantal xchiʼuk li ermanoetik ta Tunapuna ti oy jkot skaroik ti oy svosinaile xchiʼuk chkʼot to jcholkutik mantal ti bu nom xa chʼikajtik batel li krixchanoetike. ¡Stuk xa noʼox jech laj kaʼi! Ta skoj ti yakʼoj ta yoʼontonik mantal li ermanoetike, jaʼ la stijbun koʼonton yoʼ xkichʼ voʼ kʼalal 16 jabilale.

Ti laj yiktabeikun jun kʼupil sba rextoil li kutsʼ kalale xchiʼuk ti ep kʼusitik la jpas ta mantale, jaʼ la stijbun koʼonton yoʼ xitun ta misioneroal. Li ta 1944, libat ta Aruba ti jaʼ jun lum joyol ta nabe. Te ay jchiʼin ta cholmantal li ermano Edmund Cummings xchiʼuk te-o ta koʼonton li misioneroale. Xkuxet tajek koʼontonkutik ti ayik lajuneb krixchanoetik li ta Konmemorasion ta 1945. Jun jabil ta tsʼakale, ayan li baʼyel tsobobbail li ta lum taje.

Ta mas jelavele, la jcholbe mantal jun jchiʼil ta abtel ti Oris Williams sbie. Li stuke tspakbe tajek skʼoplal li kʼusitik xchʼunoje, pe koliyal ti laj yichʼ chanubtasel ta Vivliae, laj yojtikin li kʼusi chchanubtasvan ta melel li Skʼop Diose xchiʼuk laj yichʼ voʼ ta 5 yuʼun enero ta 1947. Kʼalal jelav kʼuuk sjalile, lek la jkil jbakutik vaʼun li nupunkutik. Lik tunuk ta prekursora ta noviembre ta 1950 xchiʼuk stuk xa noʼox jech li kʼusitik jmoj la jkʼupinkutik spasele.

Li ta 1955, laj kiktakutik komel li jteklum Arubae yuʼun laj kichʼkutik takel ta ikʼel li ta Chanob vun ta Galaade, laj kikta komel kabtelkutik, la jchon komel jnakutik xchiʼuk li yan kʼusi x-ayan kuʼunkutike. Li ta 29 yuʼun julio ta 1956, jaʼo tsuts kuʼunkutik li chanob vun numero 27 yuʼun Galaade, vaʼun laj kichʼkutik takel batel ta Nigeria.

Xi laj yal ta mas tsʼakal li Orise: «Li xchʼul espiritu Jeovae tskoltautik sventa xnop xkaʼitik li kʼusi lek xchiʼuk li kʼusi chopol ta jnuptantik kʼalal chijtun ta misioneroale. Li jmalale oy onoʼox tajek ta yoʼonton chtun ta misioneroal, jaʼuk li voʼone muʼyuk, jaʼ noʼox oy ta koʼonton ti jvaʼan jnakutike xchiʼuk ti xkil kalab jnichʼnabkutike. Pe jel jnopben kʼalal laj kaʼibe smelolal ti sujom xa noʼox skʼan xichʼ cholel li mantale. Kʼalal tsuts kuʼunkutik li chanun ta Galaade, jpʼel ta koʼonton chbat jchol mantal kʼuchaʼal misionera. Kʼalal yakal xa ox chimuykutik li ta varko Queen Mary, xi laj yalbunkutik li ermano Worth Thornton ti te chtun ta s-ofisina li ermano Knorre: ‹Kʼelabaik me, mi la kʼotike te chatunik ta Betel›. Xi laj kale: ‹¡Kʼusi la!›. Chopol laj kaʼi jba. Pe nop noʼox kaʼi li kʼusi lik jbaine xchiʼuk la jkʼupin spasel. Yalel toyol kʼusitik la jpas li ta Betele. Li kʼusi mas la jkʼupine jaʼ ti chichʼamvane, yuʼun oy tajek ta koʼonton li krixchanoetike, sta-o lek li kabtel la jtae yuʼun xuʼ jchiʼin ta loʼil li ermanoetik ta Nigeriae. Lek tajek chkaʼi ti jkoltaik sventa junuk yoʼonton xaʼi sbaike xchiʼuk ti lekuk chʼambilike, yuʼun ep ermanoetik ti nojem ta pukuk chvulike, lubemik tajek, takin tajek yoʼontonik xchiʼuk chviʼnajik tajek. Jun koʼonton laj kaʼi jba ti bu li-abteje xchiʼuk ximuyubaj noʼox, yuʼun jnaʼoj lek ti jaʼ chʼul abtelal chil ek li Jeovae». Ti butik litunkutike jaʼ la skoltaunkutik yoʼ xinichimajkutik noʼox ta mantale.

Li ta 1961, la jtsob jbakutik xchiʼuk kutsʼ kalal ta Trinidad. Li ermano Browne lik xchapbunkutik junantik li kʼusitik skʼupinoj ta Africae. Li voʼon eke lik kalbeik ti epajem xa tajek li ermanoetik ta Nigeriae. Li ermano Browne la smeyun xchiʼuk xi laj yalbe li jtote: «Johnny, voʼote muʼyuk la-ay jkojuk ta África, jaʼuk li Woodworth laj xa yojtikin». Xi laj yalbun li jtote: «Woodworth, jechuk-o me xatun batel». Li kʼusi laj yalbeikun li chaʼvoʼ moletik ti tsotsik ta mantale mas to ayan tajek ta koʼonton ti jechuk-o xitun batele.

 Li ta 1962, laj to kichʼ takel ta ikʼel yan velta li ta Chanob vun ta Galaad numero 37, te laj kichʼ chanubtasel lajuneb u. Li ermano Wilfred Gooch ti jaʼ sbainoj skʼelel li Betel ta Nigeriae, ay li ta chanob vun numero 38 xchiʼuk laj yichʼ takel batel ta Inglaterra. Vaʼun voʼon xa lik jbainbe li yabtele. Li ermano Browne xtal xbat toʼox ta jujot sventa svulaʼan li ermanoetike, jaʼ jech la jpas ek, taje jaʼ la skoltaun yoʼ xkojtikinan xchiʼuk ti jkʼanan li ermanoetik ta Nigeriae. Akʼo mi jutuk noʼox kʼusi x-ayan yuʼunik jech kʼuchaʼal li yan krixchanoetik ta yantik lum ti mas jkʼulejike, xmuyubajik noʼox. Jamal xvinaj ti mu persauk ep kʼusi x-ayan kuʼuntik o ti jkʼulejutik tajek yoʼ jtatik li muyubajele. Labal sba ta kʼelel kʼalal chbatik ta tsobajele, yuʼun akʼo mi abol noʼox sbaik, lek sak xvinaj spat xokonik xchiʼuk tsmeltsan sbaik lek. Kʼalal chbatik ta asambleaetike, ep tajek chbatik ta mukʼtik karoetik xchiʼuk ta bolekajas * (taje xkoʼolaj ta autovusetik ti mal stunesik tee). Bakʼintike, li autovusetik taje oy kʼusi tstsʼibabeik, xi chal ta jkot autovuse: «Li jujutsʼuj voʼe xuʼ spas ta jun mukʼta nab».

¡Jech onoʼox ta melel! Li jujutiʼ kʼusi tspas jujun krixchanoe oy sbalil. Jaʼ jech la jpaskutik ek li ta Nigeriae. Li ta Estados Unidose stuk noʼox ti ep tajek jcholmantaletik tee, pe li ta 1974, li Nigeriae pas ta xchibal lum ti kʼot ta sien mil jcholmantaletike. Ta melel, yakal xa ox chchʼi batel li abtelale.

Kʼalal jaʼo yakal chchʼi li abtelale, lik jun tsatsal paskʼop ta Nigeria ti lik ta 1967 kʼalal ta 1970. Oy jayibuk u ti muʼyuk xa laj yichʼ sveʼelik ta mantal li ermanoetik ta Biafra ti te xkom li ta ukʼum Nigere. Mu sta-o ti te noʼox jmeyoj jkʼob xikomkutike, yuʼun skʼan ichʼbel batel sveʼelik ta mantal li ermanoetike. Jech kʼuchaʼal laj kal ta slikebale, ep ta velta la jtuchʼkutik jelavel li ukʼume, la jpaskutik orasion xchiʼuk la jpat koʼontonkutik ta stojolal Jeova.

Volje chabje to yaʼeluk li kʼusi kʼot ta pasele. Ep tajek kʼusitik xibal sba la jnuptankutik: oy soltaroetik ti chchʼij tal ta anil stukʼik mi ilvanike xchiʼuk laj kil jvokolkutik ta chamel. Chkakʼ ta vokol jkuxlejalkutik kʼalal ta jtuchʼkutik jelavel jujukoj li ukʼume. Vokol tajek sventa xijelavkutik batel yoʼ bu yakʼojan sbaik li soltaroetike, yuʼun te noʼox satik tajek. Pe jaʼ mas to chakʼ xiʼel mi lijbat ta Biafrae. Jun veltae, la jtunes jkot kanova ta akʼobal yoʼ jtuchʼ jelavel li ukʼume, libat ta Asaba kʼalal to ta Onitsha xchiʼuk ta Enugu sventa jpatbe yoʼonton li jkʼelvanejetik ta sirkuitoe. Jkoj xtoke, libat ta Aba sventa jpatbe yoʼonton li moletik ta tsobobbail ti bu mu xakʼik xichʼ tsanel lus li ta akʼobaltike. Jun velta li ta Port Harcourte, la jtsutseskutik ta anil ta orasion li jtsobajelkutike, yuʼun li soltaroetike la stsatsal tuchʼik jelavel ti bu smakojik be li krixchanoetik ta Biafrae.

Li tsobajeletik taje tun tajek yuʼunik li ermanoetike, yuʼun vulesbat ta sjolik ti kʼanbilik yuʼun li Jeovae xchiʼuk ti chchabiatike. Jech xtok, te la staik lekil beiltaseletik yoʼ tukʼuk xakʼ sbaik xchiʼuk ti jmojuk-o tsobolike. Li ermanoetik ta Nigeriae tukʼ laj yakʼ sbaik akʼo mi tsots kʼusi la snuptanik, laj yakʼik ta ilel jtos kʼanelal ti mas to tsots yip kʼuchaʼal li pʼajbaile xchiʼuk muʼyuk la xchʼak sbaik. Jun koʼonton chkaʼi ti te jchiʼukik kʼalal tsots laj yil svokolike.

Li ta 1969, echʼ jun Asamblea Internasional li ta Estadio de los Yankees (Nueva York) ti «Paz en la Tierra» sbie xchiʼuk jaʼ la sbain li ermano Milton Henschele. Ep kʼusi la jchanbe li ermanoe yuʼun voʼon la jkolta li ta asambleae. Toj ep la skoltaun li kʼusi la jchane, yuʼun li ta 1970 la jbain xchapanel jun Asamblea Internasional ti «Hombres de Buena Voluntad» sbie, ti te jelav ta Lagos (Nigeria). Koliyal Jeova ti lek jelav li mukʼta asambleae yuʼun jaʼtik toʼox echʼ li paskʼope. Muʼyuk bu xkaʼi-o jech ti batsʼi ep kʼusi jbainoje. Stuk xa noʼox jech li asamblea echʼe yuʼun ayik 121,128 krixchanoetik ti jelav ta 17 jeltos kʼopetike. Li ermano Knorr xchiʼuk Henschel xchiʼuk yan ermanoetike la slokʼik tal avionetik ta Estados Unidos xchiʼuk ta Inglaterra, laj yil ta sat stukik ti laj yichʼik voʼ 3,775 ermanoetik ti jaʼ noʼox jech ilbil toʼox li ta Pentekostese. Batsʼi epaj tajek li jcholmantaletike.

Mas ta 30 jabil linaki li ta Nigeriae, litun bakʼintik ta jkʼelvanej ta sirkuito xchiʼuk ta jkʼelvanej ta sona ta África Occidental. Li misioneroetike tstojik tajek ta vokol kʼalal chbat jpatbe yoʼontonik xchiʼuk kʼalal ta jchiʼinan ta loʼil ta jujuntale. Jaʼ jun matanal laj kaʼi ti la jkoltaik yoʼ xakʼik venta ti muʼyuk bu tenbilik ta oʼontonale. Ti jech toʼox litune, laj yakʼ jchan ti skʼan jpatbetik yoʼonton ta jujuntal li ermanoetik sventa xtunik ta stojolal li Jeovae xchiʼuk sventa lekuk-o tsobol li steklumal Diose.

 Jaʼ la skoltaunkutik Jeova sventa jtsalkutik li chameletik xchiʼuk li paskʼope. Laj kil ta jkuxlejal jtukutik ti laj yakʼbunkutik sbendision li Jeovae. Xi chal sloʼil li Orise:

«Jchaʼvoʼalkutik la stsakunkutik jayibuk velta sik-kʼokʼ (malaria), jun veltae, li jmalale chʼayem xa kʼot xchʼulel li ta ospital ta Lagose. Li doktoretike laj yalbeikun ti xuʼ van mu xa x-echʼ yuʼune, pe tsatsub to yan velta. Kʼalal vul xchʼulele, la xcholbe mantal li Nwambiwe ti jaʼ li enfermero yakal chkʼelate, laj yalbe skʼoplal li Ajvalilal yuʼun Diose. Ta mas tsʼakale, bat jchaʼkʼelkutik yoʼ jtijbekutik yoʼonton ta xchanel li Vivliae. Kʼot onoʼox ta yoʼonton li mantale, vaʼun kʼot ta mol ta tsobobbail li ta Abae. Li voʼon eke la jkoltaan epal krixchanoetik yoʼ xojtikinik li mantale, la jkoltaan jmusulmanetik sventa xkʼotik ta yajtunel Jeova akʼo mi tsʼunul ta yoʼontonik li kʼusi xchʼunojike. Li yan kʼusi limuyubajkutik-o yuʼune jaʼ ti laj kojtikinkutik li jnaklejetik ta Nigeriae, la jkʼankutik tajek, laj kilkutik kʼu yelan li xkuxlejalike, li kʼusi nopem xaʼiik spasele xchiʼuk li sbatsʼi kʼopike».

Taje oy kʼusi laj yakʼ jchankutik sventa jkʼupinkutik ti chitunkutik ta yan lume, yuʼun skʼan jkʼankutik li ermanoetike akʼo mi jelel kʼu yelan li stalel xkuxlejalike.

Li ta 1987, lilokʼkutik li ta Betel ta Nigeriae, yuʼun laj kichʼkutik takel batel ta cholmantal ta Santa Lucía ti jaʼ jun lum joyol ta nab ta Caribee. Toj kʼupil sba ti bu laj kichʼkutik takel batele, pe oy onoʼox vokoliletik xtok. Li ta África ti bu li-aykutik toʼoxe, li viniketike nopem tajek xaʼiik ti tsaʼ jayvoʼ yajnilike, pe li ta Santa Luciae nopem xaʼiik ti jmoj chnakiik li vinik antsetike akʼo mi muʼyuk nupunemik. Pe koliyal ti oy sjuʼel li Skʼop Diose, ep li buchʼutik ta jchanubtaskutike la sjel xkuxlejalik.

Ta kʼunkʼun lik lajuk batel yipal kuʼunkutik, vaʼun li ta 2005, li Jtsop Jbeiltasvaneje ta slekil yoʼonton laj yikʼunkutik batel li ta Smeʼ nail abtelal ta Brooklyn (Nueva York). Pe ta 2015, jaʼo cham li kajnile, mu xa noʼox albajuk laj kaʼi li xkʼuxule. Sil kʼakʼal ta jtojbe ta vokol Jeova ti laj yakʼbun ta kuni chiʼil li Orise, yuʼun toj echʼ xa noʼox lek jelav xchiʼuk oy xkʼuxul yoʼonton. La jkʼan ta sjunul koʼonton li 68 jabil laj kikʼ jbakutike. Laj kakʼkutik venta ti skʼan xkichʼtik ta mukʼ li buchʼu oy yabtel yoʼ xijmuyubaj noʼox li ta tsobobbail xchiʼuk ta nupunele, ti skʼan xij-akʼvan ta pertone, ti bikʼituk xkakʼ jbatike xchiʼuk ti xkakʼtik ta ilel li yabteltak chʼul espiritue..

Kʼalal mu jechuk kʼot ta pasel li kʼusi jmalaojkutik oxe xchiʼuk kʼalal la jvul tajek koʼontonkutike, la jkʼanbekutik Jeova ti akʼo xakʼbe bendision li kʼusi chkakʼ kipalkutik spasele. Jech-o la stukʼibtasunkutik, vaʼun te laj kakʼkutik venta ti yantik xlekub batel li kʼusitik tspas li organisasione. Jnaʼojkutik xtok ti mas to lek li kʼusitik chtal ta jelavele (Is. 60:17; 2 Kor. 13:11).

Ta melel, li Jeovae laj yakʼbe sbendision li kʼusi la spasik ta Trinidad y Tobago li jtot jmeʼ xchiʼuk li yan ermanoetike. Achʼtik toe laj yichʼ alel ti oy xa 9,892 krixchanoetik li ta steklumal Jeovae. Li ta Aruba eke oy ep ermanoetik ti la skolta sbaik yoʼ stsatsub li baʼyel tsobobbail ti bu toʼox ay tunkune. Li ta lum taje oy xa 14 tsobobbail xchiʼuk yakal to chchʼi tal. Li ta Nigeria xtoke kʼot xa ta 381,398 jcholmantaletik. Yan li ta Santa Lucía ti jaʼ jun lum joyol ta nabe oy xa 783 krixchanoetik ti tskoltaik li Ajvalilal yuʼun Diose.

Avie mas xa ta 90 jabilal. Li Salmo 92:14 xi yelan chalbe skʼoplal li buchʼutik te nakalik ta sna li Jeovae: «Acʼo me mol meʼelic xa, ta to satinic; lec tsotsic o, lec yoxic o». Xkuxet tajek koʼonton ti kʼu sjalil tunemun talel ta stojolal li Jeovae. Li jun kʼupil sba rextoil laj yakʼbikun li ermanoetike jaʼ la stij koʼonton yoʼ xitun ta stojolal li Jeovae. Ta skoj li tukʼil kʼanelal yuʼun Diose, xinichimaj noʼox li ta yamakʼil snae (Sal. 92:13).