Jaʼ to li-och ta prekursor kʼalal laj xa ox kaʼibe lek smelolale. Ep kʼusitik lik jpas ta jkuxlejal ti laj yakʼbun-o epal bendision ti muʼyuk toʼox bu jech jnopoje (Efes. 3:20). Chkalboxuk avaʼiik kʼuxi kʼot ta pasel.

Te livokʼ ta Berlín (Alemania) ta 1939, jaʼo kʼalal junchib toʼox u slikel li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile. Li ta 1945 kʼalal jutuk xa ox skʼan xlaj li paskʼope, epal avionetik la sjipik yalel tal vombaetik li ta Berline. Oy junantik vombaetike te kʼot li ta skayeal jnakutike, vaʼun lilokʼkutik batel xchiʼuk kutsʼ kalal sventa xbat jnakʼ jbakutik yoʼ mu xilajkutike. Pe sventa mu xkil jvokolkutike, lijatavkutik batel ta Erfurt ti bu vokʼ li jmeʼe.

Ta skoj ti tskʼan tsaʼ junuk melel relijion li jmeʼe, la xchanbe slivro jfilosofoetik xchiʼuk la sabe skʼoplal jeltos relijionetik, pe muʼyuk bu xtijbat yoʼonton junuk. Li ta sjabilaltik 1948, kʼot chaʼvoʼ stestigotak Jeova li ta jnakutike, vaʼun li jmeʼe laj yakʼ ochikuk xchiʼuk ep kʼusitik la sjakʼ. Kʼalal lek xa ox jlikel slokʼel batel li testigoetike, xi laj yalbunkutik xchiʼuk kixlel li jmeʼe: «Laj xa jta li melel relijione». Ta mas tsʼakale, libatkutik ta tsobajeletik li ta Erfurte.

Lisutkutik batel ta Berlín ta sjabilal 1950, vaʼun te libatkutik ta tsobobbail Berlín-Kreuzberg. Pe ta tsʼakale, lajel jnakutik, jaʼ yuʼun te xa libatkutik ta tsobobbail Berlín-Tempelhof. Ta jelavele, laj yichʼ voʼ li jmeʼe, pe jaʼuk li voʼone, ep toʼox tajek kʼusi tsmakun. Pe ¿kʼu yuʼun ti jech chkaʼi jbae?

Akʼo mi chib xa ox jabil chilokʼ ta cholmantal, pe muʼyuk bu la jcholbe-o mantal li krixchanoetik ta skoj ti xitsʼijet noʼoxe, jaʼ yuʼun vokol lichʼi tal ta mantal. Pe ta tsʼakale, lik jchiʼinan yantik ermanoetik xchiʼuk ermanaetik ti yakʼojik ta ilel stsatsal yoʼontonike xchiʼuk ti tukʼ-o yakʼoj sbaik ta stojolal li Jeovae. Junantike laj yichʼik tikʼel ta chukel ta Alemania oriental xchiʼuk laj yichʼik takel batel ta spasel tsatsal abtelal yuʼun li jnazietike. Yantik  xtoke ta mukul la stikʼik ochel vunetik li ta chukinabe akʼo mi xuʼ xichʼik-o tikʼel ta chukel ta skoj ti jech tspasike. Jaʼ yuʼun, xi la jnop kʼalal laj kaʼibe li sloʼilike: «Li stukike ep kʼusitik spasojik ta stojolal Jeova xchiʼuk ta stojolal ermanoetik, yan li voʼone jaʼ noʼox skʼan jtsal ti xitsʼijet noʼoxe».

Li ta 1955, likoltavan ta jun kampanya sventa cholmantal ti stuk noʼox jeche, taje jaʼ la skoltaun sventa stsal kuʼun ti xitsʼijet noʼoxe. Li ermano Nathan Knorr xi laj yal ta jlik karta li ta Informadore: * «Li s-organisasion Jeovae chchapan jun mukʼta kampanya ti muʼyuk bu xkiltik-o jeche». Xi to laj yal xtoke: «Mi chakoltavanik akotolik ta cholmantal li ta jun ue, stuk noʼox me jech chakʼupinik». Laj onoʼox jkʼupinkutik ta melel. Ta tsʼakale, laj kakʼ jkuxlejal ta stojolal li Jeovae, vaʼun jmoj laj kichʼkutik voʼ xchiʼuk jtot xchiʼuk kixlel li ta 1956. Pe kʼalal echʼ xa ox kʼuuk sjalile, oy to kʼusi tsots skʼoplal la jnop ti skʼan jpas ta jkuxlejale.

Oy xa onoʼox jayibuk jabil jnaʼoj ti jaʼ mas tsots skʼoplal ti xi-och ta prekursore. Pe la jnop ti ta tsʼakal to ta jlikese. Jaʼ yuʼun, baʼyel lichanunaj ta Berlín sventa jchan jun abtelal ta smanel kʼusitik xchiʼuk ta xchaʼchonel batel ta yantik lum. Ta tsʼakale, kʼot ta nopel kuʼun ti chi-abtej to kʼuuk sjalil yoʼ jchan lek spasele. Jaʼ yuʼun, li ta 1961, la jchʼam jun abtelal li ta jteklum Hamburgo te ta Alemania ti jaʼ te chkʼot epal varkoetike. Kʼalal lik xa ox jkʼan tajek li kabtele, mas xa ox la jnop ti ta tsʼakal to chitun ta prekursore. Pe ¿kʼusi kʼot ta nopel kuʼun?

Ta jtojbe tajek ta vokol Jeova ti la stunes ermanoetik sventa xalbeikun ta slekil yoʼontonik ti jaʼ mas tsots skʼoplal ti baʼyel xkakʼ ta jkuxlejal li yabtel Jeovae. Ep kʼusitik laj yakʼik jchan li kamigotake, yuʼun jutuk mu skotolikuk jaʼik xa ox prekursoretik. Jech xtok, li ermano Erich Mundt ti laj toʼox yichʼ ikʼel batel ta spasel tsatsal abtelale, laj yalbun ti skʼan jpat lek koʼonton ta stojolal Jeovae. Laj yalbun xtok ti oy junantik ermanoetik ti te toʼox tikʼilik ta spasel tsatsal abtelale la spat yoʼonton ta stukik, jaʼ yuʼun ta mas tsʼakale lik lubtsajikuk ta mantal. Pe li buchʼutik jaʼ la spat yoʼontonik ta stojolal Jeovae, tukʼ-o laj yakʼ sbaik xchiʼuk la stsatsubtasik li tsobobbaile.

Li ermano Martin Poetzinger ti tun toʼox ta Jtsop Jbeiltasvaneje nopem xaʼi xi chalbe li ermanoetik sventa spatbe yoʼontone: «Li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti tsotsuk koʼontontike». La jnopbe skʼoplal li kʼusi laj yale, jaʼ yuʼun laj kikta li kabtele, vaʼun lik tunkun ta prekursor ta junio ta 1963. Jaʼ li kʼusi lek tajek kʼot ta nopol kuʼune. Ep tajek kʼusi yakʼojbun Jeova ti muʼyuk bu jech jnopoje. Yuʼun kʼalal echʼ xa ox chib u xchiʼuk kʼalal skʼan toʼox jsaʼ yan kabtele, lik tunkun ta prekursor espesial. Jech xtok, kʼalal echʼ xa ox junchibuk jabile, la stakikun ta ikʼel li ta chanob vun numero 44 yuʼun Galaade.

Oy kʼusi toj tsots skʼoplal la jchanbe li ermano Nathan Knorr xchiʼuk Lyman Swingle, ti mu xkiktatik komel ti bu chbat tunkutike akʼo mi ep kʼusitik ta jnuptantik. Xi laj yalbunkutik li ermano Knorr: «¿Mi jaʼ chavat-o avoʼontonik li uni bikʼtal chonetike, ti toj ikʼ li kʼusitike xchiʼuk li povreale? O ¿mi jaʼ chavakʼ ta avoʼontonik skʼelel li nichimetike, li teʼetik xchiʼuk li krixchanoetik ti xmuyubajik noʼoxe? Jaʼ lek chanik skʼanel li krixchanoetike». Jun veltae, li ermano Swingle laj yalbunkutik ti oy junantik ermanoetik ti ta anil noʼox la skomtsanik ti bu toʼox chtunike, kʼalal jech laj yale, mu xa stsʼik laj yaʼi li yokʼele. Vaʼun, tsʼijil kom kʼalal jaʼo chetʼes mantale. Solel kʼot tajek ta koʼonton li kʼusi laj yale, vaʼun la jnop ti mu jkʼan ti chopol xaʼi sba kuʼun li Jesus xchiʼuk li tukʼil yermanotake (Mat. 25:40).

Kʼalal laj xa ox kichʼkutik albel bu chbat tunkunkutike, oy oxvoʼ jbetelitaetik la sjakʼbun xchiʼuk junantik ermanoetik bu chbat tunkunkutik. Jutuk mu skotolikuke lek tajek ti bu chbatike, pe kʼalal laj kalbeik ti jaʼ te chbat tunkun ta República del Congoe, tsʼijil komik, vaʼun xi laj yalbeikune: «¡¿Ta Congo?! Jeova xa xchiʼinot batel». Li vaʼ orae, jaʼo likem tajek paskʼop li ta lum taje, chmilvanik xchiʼuk oy epal soltaroetik ti tstsakik michʼob kʼabal o chchon sbaik ta takʼin. Akʼo mi jech, muʼyuk lixiʼ, yuʼun te ta jol li kʼusi la jchane. Li ta septiembre ta 1967 kʼalal echʼ xa ox kʼuuk sjalil li-aykutik li ta chanob vune, libatkutik xchiʼuk Heinrich Dehnbostel xchiʼuk Claude  Lindsay li ta lum Kinsasa ti jaʼ kapital yuʼun Congoe.

Oxib u la jchankutik francés kʼalal te oyunkutik ta Kinsasae, vaʼun ta tsʼakale, libatkutik ta Lubumbashi ti Elisabethville toʼox sbie, ti jaʼ te xkom li ta sural Kinsasae xchiʼuk ti nopol xil li Zambiae. Te likomkutik ta snail misioneroetik li ta yutil lum taje.

Jutuk mu sjunlej li ta lum Lubumbashie muʼyuk cholbil-o mantal, jaʼ yuʼun ximuyubajkutik tajek ti voʼonkutik baʼyel la jcholbekutik mantal li krixchanoetike. Mu ta sjaliluke, mu xa xlaj kakʼbekutik estudio li krixchanoetike. Xchiʼuk la jcholbekutik mantal xtok li yaj-abteltak ajvalil xchiʼuk li polisiaetike. Ep buchʼutik la stsakik ta venta li kʼusi chkalkutik ta cholmantale xchiʼuk li Vivliae. Li krixchanoetik tee chkʼopojik ta suajili, jaʼ yuʼun lik jchankutik suajili xchiʼuk li Claude Lindsay. Vaʼun ta tsʼakale, laj kichʼkutik takel batel ta jun tsobobbail ta suajili kʼop.

Akʼo mi ep kʼusitik la jnuptankutik, pe jaʼ mas ep li kʼusi la jkʼupinkutike. Ep ta velta la saʼ jmulkutik li soltaroetik kʼalal jaʼo chyakubike xchiʼuk li polisiaetik ti solel simaronik tajeke. Jun velta kʼalal jaʼo yakal chketʼeskutik mantal li ta snail misioneroetike, kʼot jayvoʼuk polisiaetik ti solel stsakoj ochel stukʼike, vaʼun laj kichʼkutik ikʼel batel ta snail polisiaetik. Te la xchotanunkutik ta lumtik, jaʼ to laj kichʼkutik lokʼesel batel kʼalal jutuk xa ox skʼan sta lajuneb ora akʼobaltike.

Laj kichʼ biiltasel ta jkʼelvanej ta sirkuito ta 1969, vaʼun te laj kil kʼu yelan li tsobobbailetik ta África ti muʼyuk lek kʼusi chchʼi li ta yosilale xchiʼuk ti nomik tajek chixanav ta bikʼtal beetik ti chukul tajeke xchiʼuk ti yan sba achʼele. Jun velta ti bu likom ta  vayele, te chvay ta yolon jtem jkot meʼ alakʼ xchiʼuk yalabtak ti solel tsots tajek x-ek-un o xkʼojkʼun kʼalal tsakub jujun sobe, taje mu xchʼay-o ta jol. Pe li kʼusi mas chvul ta jole jaʼ ti jmoj setelunkutik ta tiʼ kʼokʼ xchiʼuk yan ermanoetik jujun akʼobal sventa xiloʼilajkutik ta Vivliae.

Jtos li kʼusi vokol tajek laj kaʼie jaʼ ti oy ermanoetik ta alel ti stikʼoj sbaik ta jun partido ti Kitawala * sbie. Junantik li vaʼ ermanoetike te oyik ta tsobobbail xchiʼuk oy kʼusitik sbainojik spasel. Li ermanoetik taje xkoʼolajik kʼuchaʼal «tonetik ti [nakʼajtike]», pe muʼyuk onoʼox bu la sloʼlaik li yajtuneltak Dios ti tukʼ yakʼoj sbaike (Jud. 12). Ta mas tsʼakale, li Jeovae la slokʼesan ta tsobobbail, vaʼun lik epajuk li ermanoetike.

Li ta 1971, laj kichʼ takel ta ikʼel sventa xbat tunkun ta Betel ta Kinsasa, ep kʼusitik la jbain spasel, jech kʼuchaʼal li kʼusitik chvul ta Betele xchiʼuk stakel koreoetik, kʼalal tskʼanik bal vunetike xchiʼuk li kʼusitik te skʼoplal li ta Departamento sventa Cholmantale. Jech xtok, li ta Betele te la jchan kʼuxi xuʼ lek jchapan li abtelal ta jun lum ti toj mukʼe, ti bu muʼyuk toʼox lek sbeik, slusik, ti chʼabal lek karoetik o yan kʼusitike. Bateltike, chjalij jayibuk u sventa xkʼot ta jujun tsobobbail li koreo o kartae. Yuʼun chichʼ takel batel ta jkot bikʼit avion, ta tsʼakale ta varko xa chbat, pe bakʼintike te makal chkom ta sba voʼ ta skoj ti pechʼel tajek jtos nichim ti jacinto sbie. Akʼo mi ep kʼusitik chmakvan, pe pas onoʼox kuʼunkutik li abtelale.

Toj labal sba laj kil kʼu yelan chchapanik mukʼtikil asambleaetik li ermanoetike akʼo mi muʼyuk lek stakʼinik. Sventa smeltsanik li plataformae, tstunesbeik sbus jtos chon ti termiteros sbie, sventa smakik li spat xokontake, tstunesik mukʼtikil jobel ti xkoʼolaj ta sakatone xchiʼuk chpechʼik sventa xchotlebinik. Li yoyaltak xchiʼuk stsʼamteʼaltake ta yijil ajetik (bambú) tspasik-o, yan li ta sjole, la slatsik ajetik xchiʼuk jaʼ la stunesik sventa xmexaik. Ta skoj ti chʼabal xlauxike la stunesik pat teʼetik. Mu xa noʼox jchʼun laj kil li kʼusitik toj labal sba tspas li ermanoetik akʼo mi abol noʼox sbaike. La jnaʼik tajek kʼalal yan xa bu bat tunkune, yuʼun solel la jkʼanik tajek.

Li ta 1974, libat ta Betel ta Nairobi (Kenia), ep tajek abtelal skʼan pasel, yuʼun li Betele sbainoj skʼelel li cholmantal ta lajuneb lumetik ti nopolik noʼoxe. Li ta junantik lum taje mu xakʼik jpas li kabteltike, nopajtik noʼox tstakikun batel sventa xbat jvulaʼan li lumetike, pe jaʼ mas to li ta Etiopiae. Yuʼun ep kʼusitik kʼot ta stojolal li kermanotaktik tee, laj yichʼik kontrainel xchiʼuk tsots tajek kʼusitik la snuptanik. Li yantike laj yichʼik ilbajinel, tikʼel ta chukel xchiʼuk oy junantik laj yichʼik-o milel. Pe ta skoj ti lek tajek xil sbaik xchiʼuk Jeova xchiʼuk ti lek xil sbaik ta jujuntale, tukʼ-o laj yakʼ sbaik.

Li ta 1980, toj lek kʼusi kʼot ta pasel li ta jkuxlejale, yuʼun linupun xchiʼuk Gail Matheson ti likem ta Canadae. Koʼol li-aykutik li ta chanob vun ta Galaade xchiʼuk ta karta la jkʼopon jbakutik, yuʼun li stuke te bat ta misioneroal ta Bolivia. Jaʼ to te la jta jbakutik ta Nueva York kʼalal lokʼ xa ox 12 jabile, vaʼun mu ta sjaliluke linupunkutik ta Kenia. Ta jtojbe tajek ta vokol Gail ti tsots skʼoplal chil li kʼusitik sventa mantal jech kʼuchaʼal tskʼan li Jeovae xchiʼuk jun noʼox yoʼonton yuʼun li kʼusitik x-ayan yuʼune. Jaʼ yuʼun, solel jkʼanoj tajek li kuni ajnil ti lek snaʼ skoltaune.

Li ta 1986, la jlikeskutik li abtelal ta jkʼelvanej ta sirkuito kʼalal jaʼo chitun ta Komite sventa Betel xtoke. La jvulaʼankutik xchiʼuk kajnil Gail epal lumetik ti jaʼ sbainoj skʼelel li Betel ta Keniae.

Mu xchʼay-o ta jol ti kʼu yelan la xchapanik jun asamblea ta 1992 li ta Asmarae (Eritrea), ti jaʼo kʼalal xuʼ toʼox jpas li kabteltike. Jaʼ noʼox la jtakutik jpʼej na ti jaʼ skʼejobil stsʼunobike, pe ti solel muʼyuk lek li yute, jaʼ xuʼ to jutuk li ta spat xokone. Pe li ta skʼakʼalil asambleae, toj labal sba laj kil ti kʼu yelan kom yuʼunik li ermanoetike, yuʼun lek xa te xichʼ ichʼel ta mukʼ li Jeovae. Ep utsʼ alaliletike laj yichʼik batel jeltos mantaetik sventa xpixik li bu muʼyuk lek  xvinaj ta kʼelele. La jtsob jbakutik 1,279 li ta asambleae, lek tajek kʼu yelan jelav xchiʼuk la jkʼupinkutik tajek.

Jeltos bu chivaykutik kʼalal chbat jvulaʼankutik li tsobobbailetike xchiʼuk oy onoʼox chkil jvokolkutik. Bakʼintike, te chikomkutik ta jpʼej na ti lek kʼupil sba tajeke xchiʼuk ti nopol xil li nabe, pe junantik veltae, te chikomkutik ta jpʼej na ti ta lamina noʼox pasbile xchiʼuk ti nom to jutuk li chʼayobbaile, yuʼun te van mas ta 100 metro snamal. Pe buyuk noʼox ti litunkutike, jaʼ te-o ta jolkutik ti ep tajek kʼusitik la jpaskutik ta cholmantal jujun kʼakʼal xchiʼuk li baxbol prekursoretik xchiʼuk li jcholmantaletike. Kʼalal yan xa bu bat tunkunkutike, la jnaʼkutik tajek li kamigotakutike.

Tetik van ta 1987 xchiʼuk 1992, li ajvalile laj yakʼ permiso sventa xichʼ pasel li abtelaletik ta epal lumetik ti jaʼ sbainoj skʼelel li Betel ta Keniae. Jaʼ yuʼun, li ta lumetik taje laj yichʼ vaʼanel Beteletik xchiʼuk ta yantike laj yichʼ vaʼanel ofisinaetik. Li ta 1993, laj kichʼkutik takel batel li ta ofisina ta Adís Abeba (Etiopía) ti ta epal jabil to’ox ta mukul chichʼ pasel li kabteltike, pe li avie laj xa yakʼ permiso li ajvalile.

Xvinaj ti yakʼojbe sbendision Jeova li cholmantal chichʼ pasel ta Etiopiae, yuʼun oy xa ep ermanoetik ti jaʼik xa prekursoretike. Li jcholmantaletike jujun jabil ch-ochik mas ta 20% ta prekursor ti lik talel ta 2012. Jech noxtok, lek tajek tunem tal li Chanob vunetik sventa Dios ti chichʼ pasele xchiʼuk yichʼoj vaʼanel mas ta 120 Salon sventa Tsobobbail. Li ta 2004, batik ta achʼ ofisinaetik li buchʼutik ch-abtejik ta Betele, li ta yosilal ofisinae oy te jpʼej Salon sventa Asamblea ti tstabeik sbalil skotol li ermanoetike.

Ti kʼu xa sjalil jelavem tale, ep tajek jtaoj kamigotakutik li ta Etiopía xchiʼuk li kajnil Gaile, yuʼun lek snaʼ xkʼanvanik xchiʼuk lek yoʼontonik, jaʼ yuʼun jkʼanojkutik tajek. Achʼtik toe laj kichʼkutik takel batel ta Betel ta Europa central ta skoj ti li-ipajkutike. Akʼo mi lek tajek chkichʼkutik kʼelel yuʼun li ermanoetike, pe ta to jnaʼkutik li kamigotakutik ta Etiopiae.

Kilojkutik kʼu yelan yakʼojbe sbendision Jeova li cholmantale (1 Kor. 3:6, 9). Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal la jcholbe mantal li jruandaetik ti batemik ta Congo sventa saʼik kovree, mi junuk toʼox jcholmantal li ta Ruandae, pe li avie oy xa mas ta 30 mil ermanoetik. Li ta República del Congoe, kʼajomal toʼox vakmil mil jcholmantaletik li ta 1967, pe li avie oy xa mas ta 230 mil xchiʼuk li ta 2018 kʼotik mas ta jun miyon krixchanoetik li ta Konmemorasione. Skotol li lumetik ti jaʼ la sbain skʼelel li Betel ta Keniae, oy mas ta 100 mil jcholmantaletik.

Leʼ xa mas ta 50 jabile, laj kil kʼu yelan la stunes epal ermanoetik li Jeova yoʼ skoltaikun sventa jlikes li cholmantal ta tsʼakal orae. Akʼo mi vokol-o chkaʼi stsalel ti xitsʼijet noʼoxe, pe mas xa jpatoj koʼonton ta stojolal li Jeovae. Ep kʼusitik la jchan kʼalal te toʼox oyun ta Africae, ti skʼan oyuk smalael kuʼune xchiʼuk ti junuk noʼox koʼonton yuʼun li kʼusi oy kuʼune. Labal sba chkilkutik xchiʼuk kajnil ti lek tajek yoʼontonik li ermanoetike, ti tukʼ kuchem tal yuʼunik li tsatsal vokoliletike xchiʼuk ti spatoj-o yoʼontonik ta stojolal Jeovae. Ta jtojbe tajek ta vokol Jeova ti yakʼojbun ta ilel slekil xkʼuxul yoʼonton ta jtojolale. Muʼyuk bu jech jnopoj ti chakʼbun epal bendision li Jeovae (Sal. 37:4).