1. ¿Kʼusi chal kaʼitik li albil kʼopetik ta Vivliae?

OY KʼUSI poʼot xa snuptan li steklumal Diose, ¿kʼusi van? Li albil kʼopetik ta Vivliae chal kaʼitik li kʼusitik poʼot xa skʼan jnuptantike. Oy jun albil kʼop ta Daniel kapitulo 11 ti chalbe skʼoplal li kʼusi tspas junantik ajvaliletik ti mas xuʼ yuʼunik ta spʼejel balumile. Te chalbe skʼoplal ti tstsak sbaik ta kʼop chaʼvoʼ ajvalile: li ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sure. Li kʼusitik chal li albil kʼop ta Daniele ep xa kʼotem ta pasel, jaʼ yuʼun xuʼ jpʼel ta koʼontontik ti chkʼot ta pasel skotol li kʼusi chal albil kʼope.

2. Jech kʼuchaʼal chal Jenesis 3:15, Apokalipsis 11:7 xchiʼuk 12:17, ¿kʼusi skʼan teuk ta joltik yoʼ xkaʼibetik smelolal li albil kʼop ta Daniele?

² ¿Kʼusi xuʼ skoltautik ta yaʼibel smelolal li albil kʼop ta Daniel kapitulo 11? Jaʼ ti teuk ta joltik ti jaʼ noʼox chalbe skʼoplal ajvaliletik ti oy kʼusi spasojbeik li steklumal Diose. Akʼo mi muʼyuk ep li yajtuneltak Jeovae, ep ta velta yichʼojik kontrainel yuʼun li ajvaliletike. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li Satanas xchiʼuk sbalumile tskʼan chchʼayesbeik skʼoplal li buchʼutik chtunik ta stojolal Jeova xchiʼuk Jesuse (kʼelo Jenesis 3:15; Apokalipsis 11:7; 12:17). Yan kʼusi xuʼ skoltautik ta yaʼibel smelolal li kʼusi chal Daniele jaʼ ti jkʼeltik yan albil kʼopetik ta Vivliae, yuʼun oy jlom ti snitojbe sba skʼoplale.

3. ¿Kʼusi ta jkʼelbetik skʼoplal li ta xchanobil liʼe xchiʼuk li ta yan xchanobile?

³ Li ta xchanobil liʼe, ta jkʼelbetik skʼoplal Daniel 11:25 kʼalal ta 39. Ta jkʼeltik buchʼu toʼox skʼoplal li ajvalil ta norte  xchiʼuk ajvalil ta sur li ta sjabilaltik 1870 kʼalal ta 1991. Ta jkʼeltik xtok kʼu yuʼun skʼan jeltik ti kʼu yelan kaʼiojbetik tal smelolal li albil kʼope. Li xchanobil chtale, ta jkʼelbetik skʼoplal Daniel 11:40 kʼalal ta 12:1, vaʼun ta jambetik smelolal li albil kʼop ti lik kʼotuk ta pasel ta 1991 xchiʼuk ti jaʼ to tstsuts ta Armajedone. Mi la jkʼeltik li chib xchanobiltake, lek me ti jkʼeltik li rekuadro «Chaʼvoʼ ajvalil ti tstsak sbaik ta kʼop li ta slajebal kʼakʼale». Pe baʼyel jkʼelbetik skʼoplal buchʼu jaʼ li chaʼvoʼ ajvalil taje.

4. ¿Kʼusi oxtos tskoltautik yoʼ jnaʼtik buchʼu jaʼ li ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sure?

⁴ Ta voʼnee, jaʼ toʼox skʼoplal ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sur li ajvaliletik ti te toʼox chventainvanik li ta snorteal xchiʼuk sural Israele. ¿Kʼu yuʼun ti jech chkaltike? Yuʼun xi albat yuʼun jun anjel li Daniele: «Lital sventa xkakʼ anaʼ li kʼusi chkʼot ta stojolal ateklumal li ta slajebaltik xa batel kʼakʼale» (Dan. 10:14). Li vaʼ orae, jaʼ toʼox steklumal Dios li Israele. Pe jel li ta Pentekostes ta sjabilal 33, yuʼun li Jeovae laj yakʼ ta ilel ti jaʼ xa chkʼot ta steklumal li yajchankʼoptak Kristo ti tukʼ yakʼoj sbaike. Jaʼ yuʼun, li albil kʼop ta Daniel kapitulo 11 jaʼ mas chalbe skʼoplal li yajtsʼaklomtak Kristoe, maʼuk li j-israeletike (Ech. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16). Jech xtok, ti kʼu xa sjalil echʼem tale, jelajtik buchʼutik kʼotemik ta ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sur. Pe oy oxtos kʼusi xkoʼolajik-o li ajvaliletik taje. Baʼyel, oy kʼusitik spasojbeik li steklumal Diose. Xchibal, li kʼusitik spasojbeik li steklumal Diose jaʼ te yakʼojik ta ilel ti spʼajojik li Jeovae. Yoxibal, stsakoj sba ta kʼop stukik li chaʼvoʼ ajvalile.

5. ¿Mi oy jun ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sur li ta sjabilaltik sien kʼalal ta 1870? Albo smelolal.

⁵ Li ta sjabilaltik siene, ep buchʼutik ochik talel ta tsobobbail ti tskuy sbaik ta yajtsʼaklom Kristoe. Muʼyuk xa laj yakʼik ta chanel li kʼusi melele, yuʼun jaʼ la spukik batel li jecheʼ chanubtaseletike. Jech oxal, li ta sjabilaltik sien kʼalal ta 1870, muʼyuk toʼox jun steklumal ta balumil li Jeovae. Lik chʼiuk batel kʼuchaʼal chopol tsʼiʼlel li yajtsʼaklomtak Kristo ti naka noʼox tskuy sbaike, vaʼun lik chʼayuk batel li melel yajtuneltak Diose (Mat. 13:36-43). Tsots skʼoplal ti teuk ta joltik taje, yuʼun chakʼ kiltik ti maʼuk skʼoplal ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sur li buchʼutik ajvalilajik ta sjabilaltik sien kʼalal ta 1870. ¿Kʼu yuʼun ti jech chkaltike? Yuʼun li vaʼ orae, muʼyuk toʼox jun steklumal Dios ti xuʼ stsakik ta kʼope. * Pe li ta sjelavel 1870, ayan yan velta li ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sure. ¿Kʼu yuʼun?

6. ¿Bakʼin lik ayanuk tal li steklumal Jeovae? Albo smelolal.

⁶ Li ta 1870, jaʼo te lik ayanuk tal li steklumal Jeovae. Li vaʼ jabile, li Charles Russell xchiʼuk xchiʼiltake lik stsob sbaik sventa xchanik li Vivliae. Kʼalal skʼan toʼox xichʼ vaʼanel li Ajvalilal yuʼun Mesiase, li Vivliae yaloj xa onoʼox ti chtal jun j-almantal ti tsjam batel bee.  Li jtsop ermanoetik taje jaʼ skʼoplalik li j-almantale (Mal. 3:1). Lik vinajuk yan velta buchʼu jaʼ li steklumal Jeovae. Li vaʼ orae, ¿mi oy van junuk mukʼta tsatsal lum ti xuʼ skontrainbe li yajtuneltak Jeovae? Jkʼeltik batel.

7. ¿Buchʼu toʼox li ajvalil ta sur kʼalal to ta sjabilal 1917?

⁷ Li ta 1870, li Gran Bretañae stuk noʼox toj ep sventainoj lumetik xchiʼuk jaʼ noʼox mas xuʼ yuʼunik ta spʼejel balumil li yajsoltarotake. Li j-alkʼop Daniele laj yalbe skʼoplal jun bikʼit xulubil ti la stsal oxib xulubile. Li bikʼit xulubile jaʼ skʼoplal li Gran Bretañae, li oxib xulubile jaʼ skʼoplal Francia, España xchiʼuk Países Bajos (Dan. 7:7, 8). Jaʼ toʼox ajvalil ta sur li Gran Bretaña kʼalal to ta sjabilal 1917. Li vaʼ ora xtoke, stuk noʼox toj jkʼulej ta spʼejel balumil li Estados Unidose xchiʼuk spasoj xa ox ta jmoj sjolik xchiʼuk li Gran Bretañae.

8. ¿Buchʼu li ajvalil ta sur ta slajebal kʼakʼale?

⁸ Kʼalal yakal li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, li Estados Unidos xchiʼuk Gran Bretañae la skolta sbaik ta paskʼop xchiʼuk la stsak lek yipik. Vaʼun, pasik ta mukʼta tsatsal lum li Gran Bretaña xchiʼuk Estados Unidose. Xi onoʼox laj yalbe skʼoplal ajvalil ta sur li Daniele: «Tstsob ep yajsoltarotak ti lek xuʼ yuʼunik sventa stsakvanik ta kʼope» (Dan. 11:25). Ti kʼu xa sjalil likem talel li slajebal kʼakʼale, jaʼ kʼotem ta ajvalil ta sur li Gran Bretaña xchiʼuk Estados Unidose. * Pe ¿buchʼu jaʼ li ajvalil ta nortee?

9. 1) ¿Kʼusi ora ayan yan velta li ajvalil ta nortee? 2) ¿Kʼuxi kʼot ta pasel li kʼusi chal Daniel 11:25?

⁹ ¿Kʼusi ora ayan yan velta li ajvalil ta nortee? Ta 1871, kʼalal echʼem xa ox jun jabil ti lik stsob sbaik sventa xchanik Vivlia li Russell xchiʼuk xchiʼiltake. ¿Buchʼu van skʼoplal? Jaʼ li Alemaniae. Li vaʼ jabile, la stsob jayibuk jteklumetik li Otto von Bismarck, vaʼun la stsak lek yip li Alemaniae. Li Guillermo I ta Prusia laj yichʼ biiltasel ta ajvalil li ta lum taje xchiʼuk la svaʼan ta bankilal yaj-abtel li Bismarcke. * Mu ta sjaliluke, li Alemaniae lik sventain junantik lumetik ta África xchiʼuk ta Océano Pacífico. Jech xtok, la skʼel kʼusi xuʼ spas yoʼ stsal li Gran Bretañae (kʼelo Daniel 11:25). Li Alemaniae jutuk xa mu la sta ta be li Gran Bretañae, yuʼun la stsob ep yajsoltarotak ti lek xuʼ yuʼunik paskʼope. Kʼalal yakal li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, li Alemaniae la stunes skotol yajsoltarotak sventa stsak ta kʼop li yajkontratake.

10. ¿Kʼuxi kʼot ta pasel li kʼusi chal Daniel 11:25 xchaʼvokʼal xchiʼuk 26?

¹⁰ Li Daniel xtoke laj yalbe skʼoplal kʼusi chkʼot ta stojolal li Alemania xchiʼuk yajsoltarotake. Laj yal ti chlaj yip li ajvalil ta nortee. Xi chal li albil kʼope: «Chichʼ loʼlael. Li buchʼutik tslajesbat li lekil veʼliletik yuʼune jaʼ chjipat ta lum» (Dan. 11:25 xchaʼvokʼal, 26 sbavokʼal). ¿Buchʼutik tslajesbeik lekil veʼliletik yuʼun ajvalil li vaʼ orae? Jaʼik li yaj-abteltak ajvalile (Dan. 1:5). Ja’ yu’un, li albil kʼope ja’ yakal chalbe skʼoplal li bankilal j-abteletik ta Alemaniae, jech kʼuchaʼal li jeneraletik xchiʼuk bankilal soltaroetik yu’un ajvalile. Ta skoj ti oy kʼusi la spas li vaʼ j-abteletike, laj yip li ajvalil ta Alemaniae xchiʼuk jel ti k’u yelan ch-ajvalilaje. * Li albil kʼop ta Daniele chal xtok kʼusi chkʼot ta stojolal li ajvalil ta norte kʼalal tstsak ta kʼop li ajvalil ta sure, xi chale: «Chichʼik bekʼel lokʼel li yajsoltarotake xchiʼuk ep chchamik» (Dan. 11:26 xchaʼvokʼal). Jech onoʼox kʼot ta stojolal li Alemaniae, yuʼun ep cham yajsoltarotak li ta Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile. Li vaʼ orae, muʼyuk toʼox bu jech ilbil-o ti toj ep buchʼutik chame.

11. Jech kʼuchaʼal chal ta Daniel 11:27 kʼalal ta 30, ¿kʼusi la spasik li ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sure?

¹¹ Kʼalal skʼan toʼox xlik li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, oy kʼusi la spasik li ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sure. Xi onoʼox yaloj li Daniel 11:27 xchiʼuk 28: «Jmoj chlik chotiikuk ta mexa sventa sjutbe sbaik kʼop». Chal xtok ti «ep kʼusitik lekik» tstsob li ajvalil ta nortee. ¿Mi jech kʼot ta pasel? Jech. Yuʼun li Alemania xchiʼuk Gran Bretañae la snop skʼopik ti chakʼik jun oʼontonale, pe mu jechuk kʼot ta pasel, yuʼun lik stsak sbaik ta kʼop li ta 1914. Kʼalal skʼan toʼox li 1914, stsoboj xa ox ep skʼulejal li Alemaniae xchiʼuk jutuk xa ox mu tsta ta be li Estados Unidose. Li Alemaniae la stsak ta kʼop li ajvalil ta sur jech kʼuchaʼal chal Daniel 11:29 xchiʼuk li sbavokʼal ta versikulo 30, pe muʼyuk xkuch yuʼun.

12. ¿Kʼusi la spasik li ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sur kʼalal yakal li Baʼyel Mukʼta Paskʼope?

¹² Leʼ xa tal ta 1914, mas to tsots stsakoj sbaik ta kʼop li chaʼvoʼ ajvalile xchiʼuk mas to skontrainojik tal li steklumal Diose. Kʼalal yakal li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, muʼyuk la sjelbun yabtejebik ta paskʼop li yajtuneltak Diose, jaʼ yuʼun kontrainatik yuʼun li ajvalil ta Alemania xchiʼuk Gran Bretañae. Li ajvalil ta Estados Unidos eke la stikʼanan ta chukel li buchʼutik tsbeiltasik li cholmantale. Vaʼun, jech kʼot ta pasel li albil kʼop ta Apokalipsis 11:7 kʼalal ta 10.

13. ¿Kʼusi la spas li ajvalil ta norte ta sjabilaltik 1930 xchiʼuk kʼalal yakal li Xchibal Mukʼta Paskʼope?

¹³ Li ta sjabilaltik 1930 xchiʼuk kʼalal yakal li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, toj echʼ noʼox tsots lik skontrain tal steklumal Dios li ajvalil ta nortee. Kʼalal lik spasik mantal ta Alemania li jnazietike, la spajesik kabteltik li Hitler xchiʼuk li buchʼutik jmoj sjol xchiʼuke. Te van 1,500 ermanoetik laj yichʼik milel xchiʼuk ta smilal noʼox laj yichʼik takel batel ta spasel tsatsal abtelal. Li Daniele yaloj xa onoʼox ti tsokes «ti bu chʼul» li ajvalil ta nortee xchiʼuk tslokʼes «li matanaletik ti nopajtik noʼox chichʼ akʼele», jaʼ xkaltik, ti tspajes li cholmantale (Dan. 11:30 xchaʼvokʼal, 31 sbavokʼal). Li Hitler ti jaʼ bankilal yuʼunike laj yal ta jamal ti chchʼayesbe skʼoplal li steklumal Dios ta Alemaniae.

14. ¿Buchʼu pas ta ajvalil ta norte kʼalal echʼ li Xchibal Mukʼta Paskʼope, xchiʼuk kʼuxi jnaʼojtik?

¹⁴ Kʼalal echʼ li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, pas ta ajvalil ta norte li Unión Soviética xchiʼuk li lumetik ti jmoj sjol xchiʼuke. Yuʼun jaʼ xa lik sventain jayibuk jteklumetik ti jaʼ toʼox yuʼun li Alemaniae. Li Unión Soviética xchiʼuk li lumetik ti jmoj sjol xchiʼuke jech la spasik kʼuchaʼal li jnazietike, la skontrainik li buchʼutik chichʼik ta mukʼ li melel Diose.

15. ¿Kʼusi la spas li ajvalil ta norte kʼalal echʼ li Xchibal Mukʼta Paskʼope?

¹⁵ Kʼalal jaʼtik toʼox yechʼel li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, la stsak ta kʼop steklumal Dios li ajvalil ta norte ti jaʼ li Unión Soviética xchiʼuk li lumetik ti jmoj sjol xchiʼuke. Li Apokalipsis 12:15 kʼalal ta 17 chal «ti xkoʼolaj kʼuchaʼal ukʼum» li kontrainel taje. Yuʼun li ajvalil ta nortee la spajes li cholmantale xchiʼuk laj yikʼanan batel ta Siberia ta smilal noʼox ermanoetik. Li ajvalil ta nortee mas to skontrainoj tal steklumal Dios ti kʼuxi lik li slajebal kʼakʼale, pe muʼyuk kuchem yuʼun. *

16. Li Unión Sovieticae, ¿kʼuxi kʼot ta pasel yuʼun li kʼusi chal Daniel 11:37 kʼalal ta 39?

¹⁶ (Kʼelo Daniel 11:37-39). Jech kʼuchaʼal chal li albil kʼope, li ajvalil ta nortee «mu kʼusi sventa-o li Sdios smoltotake». ¿Kʼusi smelolal taje? Li Unión Sovieticae tskʼan ox chchʼaybe skʼoplal li relijionetike, jaʼ yuʼun laj yakʼ persa ti mu xa tsotsuk skʼoplal xilik li relijione. Laj yal mantal ta 1918 ti xchanubtasvanik ta eskuela ti muʼyuk Diose. ¿Kʼuxi laj «yalbe slekilal li dios yuʼun tsatsal nakʼobbailetike»? Sventa stsak lek yipe, la slajes epal takʼin yoʼ xchapan lek li yajsoltarotake  xchiʼuk ti spas tsatsal vombaetik xchiʼuk abtejebaletike. Ta mas jelavele, li ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sure oy xa ox yuʼunik epal abtejebaletik ti xmil yuʼun epal krixchanoetike.

17. ¿Kʼusi skʼoplal «li kʼusi toj ibal sba xchiʼuk ti chlajesvane»?

¹⁷ Li ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sure oy kʼusi skoltaoj sbaik spasel: svaʼanojik «li kʼusi toj ibal sba xchiʼuk ti chlajesvane» (Dan. 11:31). ¿Kʼusi skʼoplal taje? Jaʼ li Organización de las Naciones Unidase.

18. ¿Kʼu yuʼun chkaltik ti jaʼ skʼoplal Naciones Unidas «li kʼusi toj ibal sba xchiʼuk ti chlajesvane»?

¹⁸ ¿Kʼu yuʼun chkaltik ti jaʼ skʼoplal Organización de las Naciones Unidas li kʼusi toj ibal sbae? Yuʼun yaloj chakʼ jun oʼontonal ti jaʼ noʼox spas yuʼun li Ajvalilal yuʼun Diose. Xchiʼuk ¿kʼu yuʼun chkaltik «ti chlajesvane»? Yuʼun jaʼ ch-abolaj o chakʼ skʼob ta slajesbel skʼoplal skotol li jecheʼ relijione (kʼelo li rekuadro «Chaʼvoʼ ajvalil ti tstsak sbaik ta kʼop li ta slajebal kʼakʼale»).

19, 20. 1) ¿Kʼu yuʼun lek ti jkʼelbetik skʼoplal li kʼusitik kʼotem ta pasele? 2) ¿Kʼusi ta jkʼelbetik skʼoplal li ta yan xchanobile?

¹⁹ ¿Kʼu yuʼun lek ti jkʼelbetik skʼoplal li kʼusitik kʼot ta pasel ta sjabilaltik 1870 kʼalal ta 1991? Yuʼun chakʼ kiltik ti oy xa kʼusitik kʼotem ta pasel li albil kʼop ta Daniel ta sventa li ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sure. Jaʼ yuʼun, xuʼ jpʼel ta koʼontontik ti chkʼot ta pasel skotol li kʼusi chal albil kʼope.

²⁰ Laj skʼoplal ta 1991 li Unión Sovieticae. Vaʼun chaʼa, ¿buchʼu jaʼ li ajvalil ta norte avie? Jaʼ ta jkʼelbetik skʼoplal li ta yan xchanobile.