«TOT», «JUNTOT». Li epal kerem tsebetik ta Betele jaʼ jech chalbeikun taje. Lek chkaʼi ti jech chkichʼ albele, yuʼun 89 xa jabilal. Kʼalal jech chalbeikune jaʼ jun matanal chkaʼi yakʼojbun li Jeovae, yuʼun oy xa ta 72 jabil ti chitun tal ta tsʼakal orae. Ti kʼu xa sjalil tunemun tal ta stojolal Jeovae, xi jpʼel ta koʼonton chkalbe li kerem tsebetik taje: «Mi muʼyuk la alubik li ta ‹avabtelike; persa chavichʼbeik li stojole›» (2 Crón. 15:7).

Li jtot jmeʼe lokʼik bal ta Ucrania xchiʼuk batik ta naklej ta Canadá. Te nakiik ta jun jteklum ti Rossburn sbie xchiʼuk ti jaʼ yosilal li Manitobae. Li jmeʼe laj yil vaxakib skeremtak xchiʼuk vaxakib stsebetak, pe mi junuk vach laj yil. Voʼone jaʼo li-ayan kʼalal oy xa ox 13 ta voʼ jchiʼiltak ta vokʼele. Li jtote oy tajek ta yoʼonton li Vivliae, jaʼ yuʼun nopem xaʼi tskʼelbunkutik li ta jujun sob domingoe. Jech xtok, li jtote chal ti jaʼ noʼox batem ta yoʼontonik skʼanel takʼin li jnitvanejetik ta relijione, maʼuk ti tskoltaik li krixchanoetike. Xi snaʼ x-ixtol loʼilaje: «¿Buchʼu tojat yuʼun Jesus ti la xchol mantal xchiʼuk ti chanubtasvane?».

La xchʼamik mantal vaxakvoʼ jchiʼiltak ta vokʼel, chanvoʼ tsebetik xchiʼuk chanvoʼ keremetik. Li jvix Rose tun-o ta prekursora jaʼ to kʼuxi chame. Kʼalal jutuk xa skʼan xchame la stijbe yoʼonton kutsʼ kalalkutik xchiʼuk krixchanoetik ti akʼo xchʼamik li kʼusi chal Skʼop Diose. Xi snaʼ xalanbee: «Ta jkʼan ta jkʼelot ta achʼ balumil». Kʼalal skʼan toʼox xchan kʼusi melel li jbankil Tede, jaʼ xa onoʼox jcholkʼop ti chkʼopoj ta radio jujun sob domingo ti jaʼ chalbe skʼoplal ti te la chil svokolik ta kʼatinbak sbatel osil li jpasmuliletike. Pe ta mas tsʼakale, kʼot ta tukʼil yajtunel Jeova xchiʼuk laj yakʼ ta yoʼonton li mantale.

Li ta junio ta 1944, kʼalal lisut tal ta eskuelae te kajal la jta ta jmexakutik jlik foyeto ti jaʼ sbi: La regeneración venidera del mundo. * Vaʼun lik jchan li foyetoe jaʼ to ti kʼuxi laj kuʼun slikleje. Kʼalal laj kuʼun xchanele oy kʼusi kʼot ta nopel kuʼun: jaʼ ti ta jkʼan chitun ta stojolal Jeova jech kʼuchaʼal la spas li Jesuse.

¿Kʼuxi kʼot li foyeto ta jmexakutike? Li jbankil Steve laj yalbun ti echʼ chaʼvoʼ viniketik ti yakal «chchonik» livroetik xchiʼuk foyetoetike. Xi laj yalbun li jbankile: «La jman li foyeto liʼe yuʼun jaʼ noʼox voʼob sentavo stojol». Li chaʼvoʼ viniketike sutik tal ta yan domingo, laj yalbunkutik ti jaʼik stestigotak  Jeovae xchiʼuk laj yalik ti naka ta Vivlia tslokʼesik kʼalal oy kʼusi chjakʼbatik yuʼun li krixchanoetike. Toj lek laj kaʼi kʼalal jech laj yalik taje, yuʼun li jtote xchanubtasojunkutik ti skʼan tsots skʼoplal xkilkutik li Skʼop Diose. Jech xtok, li chaʼvoʼ viniketik taje laj yalbunkutik ti jutuk xa skʼan x-echʼ s-asambleaik li ta jteklum Winnipeg ti jaʼ toʼox te nakal li jvix Elsie. Jaʼ yuʼun la jnop ti chibat li ta mukʼta tsobajele.

Lixanav ta visikleta jutuk mu 320 kilometro kʼalal to ta Winnipeg. Te lipaj ta be ta jun bikʼit jteklum ti Kelwood sbie ti jaʼ te nakalik li chaʼvoʼ stestigotak Jeova ti ay svulaʼanunkutike. Kʼalal jaʼo te oyune, li-ay ta jun tsobajel xchiʼuk jaʼ te laj kil kʼu yelan li jun tsobobbaile. Te la jchan xtok ti skʼan xcholik mantal ta jujupʼej na li viniketik, antsetik xchiʼuk li kerem tsebetik jech kʼuchaʼal la spas li Jesuse.

Li ta Winnipege te la jta jbakutik xchiʼuk li jbankil Jack ti jaʼ to te lik tal ta snorteal slumal Ontarioe. Li ta baʼyel kʼakʼal ta mukʼta tsobajele, lokʼ jun aʼyej ti oy ichʼvoʼe. Vaʼun li Jack xchiʼuk voʼone la jnopkutik ti chkichʼkutik voʼ li ta asambleae. Jpʼel ta koʼonton laj kalkutik ti mi laj kichʼkutik voʼe chi-ochkutik noʼox ta prekursor regular. Li Jacke och noʼox ta prekursor kʼalal echʼ li asambleae. Li voʼone jaʼ to li-och ta prekursor regular kʼalal echʼ xa ox jun jabile, yuʼun kʼajomal toʼox 16 jabil kichʼoj xchiʼuk yakal toʼox chichanunaj.

Koʼol lik tunkun ta prekursor xchiʼuk li ermano Stan Nicolson li ta jteklum Souris ti jaʼ slumal Manitobae. Pe laj noʼox kakʼ venta ti mu kʼunuk ti chijtun ta prekursore, yuʼun jun veltae chʼabal xa kom jsetʼuk jtakʼinkutik, akʼo mi jech, la jcholkutik-o batel mantal. Jun velta kʼalal laj xa ox jcholkutik mantal sjunul kʼakʼale, lisut batel ta jnakutik xchiʼuk chakʼ xa ox tajek viʼnal laj kaʼikutik, pe chʼabal xa jsetʼuk jtakʼinkutik. Kʼalal likʼotkutik ta stiʼ jnakutike te la jtakutik jun koxtal veʼlil; muʼyuk bu la jnaʼkutik-o ti buchʼu laj yakʼe. Li vaʼ kʼakʼale, lek tajek li veʼkutik kʼuchaʼal jun ajvalil. ¡Jaʼ jun mukʼta matanal laj kaʼi ta skoj ti muʼyuk xi-alube! Pe kʼalal laj li ue mas xa tsots laj kaʼi.

Kʼalal echʼ jayibuk ue, te litakatkutik batel ta jun jteklum ti Gilbert Plains sbie, ti te van 240 kilometro yiloj li snorteal Sourise. Li vaʼ orae, li ta jujun tsobobbailetike oy kʼusi yakʼojik ta plataforma ti chakʼ ta ilel kʼu yelan xbat li cholmantal jujun ue. Kʼalal laj kil ti tsul jun u li cholmantale, la jelubtas jun mantal ti bu laj kal ti skʼan xlekubik li ta cholmantale. Kʼalal laj li tsobajele, te nopaj tal jun prekursora ti oy xa sjabilal xchiʼuk ti muʼyuk oy ta mantal li smalale, xi x-okʼolet laj yalbune: «Laj kakʼ tajek persa, pe muʼyuk xa ep pas kuʼun». Te li okʼ ek xchiʼuk la jkʼanbe perton.

Li kerem tsebetik ti jaʼik yajtsʼaklomtak Kristoe xuʼ oy kʼusi chalik o tspasik ta anil ti xuʼ chopol chaʼi sbaik-o ta tsʼakale. Taje jaʼ jech kʼot ta jtojolal. Kakʼoj venta ti mas lek ti oyuk kʼusi jchantik ta sventa li kʼusi chopol chbat ta pasel kuʼuntike xchiʼuk ti xkakʼbetik-o batel yipale, maʼuk ti te xij-alub-oe. Mi jech tukʼ lijtun ta stojolal li Jeovae, ta jtatik epal bendision.

La jta jun matanal kʼalal kichʼoj xa ox 21 jabilale, yuʼun libat ta Chanob vun ta Galaad numero 14, li jchanunkutike tsuts ta fevrero ta 1950. Vaʼun 25 li ta 103 jchanunetike litakatkutik batel ta slumal Quebec ta Canadá ti francés skʼopike. Li tee tsots laj yichʼ kontrainel li stestigotak Jeovae. Li voʼone te la stakikun batel ta Val-dʼOr, jun jteklum ti oy sminailtak oroe. Jun kʼakʼal kʼalal jaʼo ay jcholkutik mantal xchiʼuk junantik ermanoetik li ta jteklum Val-Senneville ti nopol xil li Quebece, oy jun pale la yalbunkutik ti tsmajunkutik mi muʼyuk bu li-lokʼkutik batel ta anile. Jaʼ yuʼun ay jkʼankutik parte ta stojolal j-abteletik, vaʼun te la stoj multa li palee. *

Maʼuk noʼox jkoj ti jech laj kichʼkutik kontrainel li ta «Batalla de Quebec» sbie. Li lum Quebece mas xa ox ta 300 jabil ti pasbil ta mantal yuʼun li relijion Katolikae, jaʼ yuʼun li paleetik xchiʼuk li jpolitikoetik ti spasoj ta jmoj skʼopike la skontrainik li stestigotak Jeovae. Taje mu kʼunuk laj kaʼikutik akʼo mi uni jutebunkutik toʼox, pe muʼyuk xilubtsajkutik. Li krixchanoetik ta Quebec ti oy ta yoʼontonik li mantale  lek tajek chchikintaik li lekil aʼyej ta Vivliae xchiʼuk jaʼ jun matanal laj kaʼi ti oy jayvoʼuk la jchanubtas ta Vivliae. Jech kʼuchaʼal liʼe, la jchanubtas jun utsʼ alalil ti oy lajunvoʼike, ta tsʼakale lik tunikuk ta stojolal li Jeovae. Kʼalal jech la spasik taje, la skoltaik yan krixchanoetik sventa xiktaik li relijion Katolikae. Jech-o la jcholkutik mantal, ta tsʼakale paj li kontrainele.

Li ta 1956, la stakikun batel ta Haití. Jutuk mu skotoluk li misioneroetik ti te chtunike vokol chaʼiik ta xchanel li kʼop francese. Akʼo mi jech, li krixchanoetike lek tajek chchikintaik li mantale. Xi laj yal jun misionero ti Stanley Boggus sbie: «Toj labal sba laj kil ti tskoltaunkutik li krixchanoetik sventa xuʼ jchiʼinkutik ta loʼile». Ta slikebale, lek noʼox laj kaʼi yuʼun la jchan francés kʼop li ta Quebece. Pe mu ta sjaliluke laj kakʼkutik venta ti jutuk mu skotoluk li ermanoetik ta lum taje, jaʼ noʼox ta xkʼopojik ta criollo haitiano. Jaʼ yuʼun mi ta jkʼankutik ti oyuk kʼusi lek xkʼot ta pasele, skʼan jchanbekutik li skʼopike. Jaʼ jech la jpaskutik xchiʼuk laj yakʼbun jmotonkutik Jeova ti jech laj kakʼ kipalkutike.

Sventa xichʼ koltael mas li ermanoetike, li Jtsop Jbeiltasvaneje laj yal ti chichʼ jelubtasel ta criollo haitiano kʼop Li Jkʼel osil ta toyole xchiʼuk yan vunetik. Kʼalal jech laj yichʼ pasel taje, epaj li buchʼutik chkʼotik ta tsobajel ta sjunul li mukʼta lume. Li ta 1950, kʼajomal toʼox 99 jcholmantaletik li ta Haitie. Pe li ta 1960, mas xa ox ta 800 jcholmantaletik. Ta tsʼakale, li stakikun ta ikʼel li ta Betele. Jech xtok li ta 1961 la jta jun matanal, yuʼun likʼot ta jchanubtasvanej li ta Chanob vun sventa j-abteletik yuʼun Ajvalilal yuʼun Diose. La jchanubtaskutik 40 moletik ta tsobobbail xchiʼuk prekursor espesialetik. Li ta enero ta 1962 echʼ jun asamblea, te laj jtijbekutik yoʼonton ermanoetik sventa xepajes li yabtelik ta mantal li buchʼutik pasem xa yuʼunik li kʼusi chichʼ kʼanel ta cholmantale, vaʼun oy junantike laj yichʼik biiltasel kʼuchaʼal prekursor espesialetik. Toj lek ti jech laj yichʼ pasele, yuʼun jutuk xa ox skʼan xichʼik kontrainel li stestigotak Jeovae.

Li ta 23 yuʼun enero ta 1962 kʼalal naka toʼox yechʼel li asambleae, li polisiaetike talik ta Betel. Li misionero Andrew DʼAmico xchiʼuk voʼone la xchukunkutik batel xchiʼuk la spojik batel skotol li revistaetik ¡Despertad! ta 8 yuʼun enero ta 1962 li ta francés  kʼope. Yuʼun li ¡Despertade! yichʼoj tal jun xchanobil ti chalbe skʼoplal jlom periodikoetik ta francés yoʼ bu chal ti nopem xaʼiik spasel vudú li ta Haitie. Junantike muʼyuk lek laj yaʼiik taje yuʼun la snopik ti jaʼ te laj yichʼ tsʼibael li ta Betele. Vaʼun kʼalal echʼ jayibuk xemanae, la snutsik lokʼel ta Haití li misioneroetike. * Pe li ermanoetik tee muʼyuk laj yikta sbaik ta spasbel li yabtel Jeovae, taje jaʼ koliyal ti chapanbilik xa onoʼoxe. Solel ximuyubaj tajek kʼalal ta jvules ta jol ti laj yakʼik ta ilel ti tsotsik ta mantale. Yuʼun li avie, oy xa yuʼunik li Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras ta criollo haitiano kʼope, ¡vokol ta chʼunel yaʼeluk ti jech kʼot ta pasele!

Kʼalal oy xa ox kʼuk sjalil te litun ta Haitie, la stakikun batel ta República Centroafricana sventa te xitun ta misionero. Ta mas jelavele, litun kʼuchaʼal jkʼelvanej ta sirkuito xchiʼuk ta tsʼakale la jbain skʼelel li Betele.

Li vaʼ kʼakʼale, abol tajek sba xvinaj li Salonetik sventa Tsobobbaile. Jaʼ yuʼun lik jchan stsobel jobel xchiʼuk la jchan spasel ta jol na. Li buchʼutik te chjelavik ta bee chakʼik van venta ti mu xitojob lek ta abtele, jaʼ yuʼun tseʼej noʼox chaʼiik. Taje jaʼ tijbat-o yoʼonton ermanoetik sventa xkoltavanik mas li ta xchaʼmeltsanel xchiʼuk ta stukʼulanel li Salonetik sventa Tsobobbaile. Li jsalonkutike ta jobel noʼox li sjole, jaʼ yuʼun li jnitvanejetik ta relijione tslabanunkutik tajek ta skoj ti ta lamina lek li sjol xchʼulnaike. Pe maʼuk te lichibajkutik-o, yuʼun jech-o la jtuneskutik li kuni salonkutike. Jaʼ to te pajik ta labanvanej kʼalal tal jun tsatsal ikʼaloʼ li ta Bangui ti jaʼ li kapitale. Li ikʼe la stots tal li sjol xchʼulnaik ti ta lamina pasbile, te to pochajtik kʼot ta oʼlol mukʼta kaye. Jaʼuk li jsalonkutik ti pasbil noʼox ta jobel li sjole kuch yuʼun li tsatsal ikʼal loʼe. Ta mas tsʼakale, laj yichʼ kʼelel lek li abtelal sventa Ajvalilale, jaʼ yuʼun la svaʼanik Betel xchiʼuk la svaʼanik snail misioneroetik ta voʼob noʼox u. *

Li ta 1976, la spajesik li kabteltik ta República Centroafricanae, jaʼ yuʼun la stakikun batel ta Yamena ti nopol xil sbaik xchiʼuk li mukʼta lum Chade. Li kʼusi toj leke jaʼ ti te laj kojtikin li Happie ti jaʼ jun prekursora espesial ti baxbol ta cholmantal ti likem ta Camerune. Linupunkutik ta 1 yuʼun avril ta 1978. Pe kʼux ta alel, li u taje jaʼo lik paskʼop li ta slumalike, epunkutik ti lijatavkutik batel li ta sural mukʼta lume. Kʼalal laj li paskʼope lisutkutik batel ta jnakutik, pe jaʼ to laj kilkutike jaʼ xa snainojik li jpaskʼopetike. Maʼuk noʼox, yuʼun chʼay skotol li jvunkutike, li skʼuʼ Happi kʼalal jaʼo linupunkutike xchiʼuk li jmoton li-akʼbatkutike, akʼo mi jech la jnuptankutik, pe muʼyuk xilubtsajkutik yuʼun jmoj oyunkutik xchiʼuk oy tajek ta koʼontonkutik ti jpasbekutik li yabtel Jeovae.

Kʼalal echʼ chib jabile, paj li kontrainel ta República Centroafricanae. Vaʼun te lisutkutik batel xchiʼuk te litunkutik kʼuchaʼal jkʼelvanej ta sirkuito. Te linakikutik ta jkot karo, li ta spate x-och-o lek jkot tem ti stakʼ pakele, jun yavil voʼ ta 200 litro, jun refrijerador ti ch-abtej ta jchop kas ti propano sbie xchiʼuk jun estufa ta kas. Kʼalal chixanavkutik ta karoe toj vokol, yuʼun oy jun veltae li echʼkutik 117 ta koj ti bu chkʼelvanik li polisiaetike.

Li lum bu oyunkutike chkʼot kʼalal to ta 50 grado xkʼixnal. Jun veltae vokol tajek la jtakutik voʼ sventa li ichʼvoʼ ta asambleae. Jaʼ yuʼun li ermanoetike la sjokʼik balumil yoʼ bu takijem li voʼe, jech te ta kʼunkʼun la stsob sba tal li voʼ sventa ichʼvoʼe. Li ermanoetike nopem xaʼiik chichʼik voʼ ta jun yavil voʼ (barril).

Laj kichʼkutik takel batel ta Nigeria li ta 1980, te likoltavankutik ta xchapanel chib jabil xchiʼuk oʼlol sventa li svaʼanel achʼ Betele. Li ermanoetike la smanik jpʼej na ti ta chaʼkoj pasbil sventa skʼejobil kʼusitike, pe skʼan stukiik li nae xchiʼuk xchaʼ tsʼakik ti bu oy li yosilale. Ta jun sobe, limuy li ta na bu toyol tajek sventa xikoltavan jutebuke, kʼalal la sta oʼlol kʼakʼale, liyal tal yoʼ bu onoʼox limuy batele. Pe jaʼo xa stukiojik li juteb taje, jaʼ yuʼun chʼabal kʼusi la jta ta tekʼel, jech te lipʼaj yalel. Ep li laj laj kaʼi, vaʼun la slokʼesbikun radiografiaetik xchiʼuk la skʼelikun lek, vaʼun li  doktore xi laj yalbe li Happie: «Mu xa vul avoʼonton, muʼyuk mas kʼusi xlaj yuʼun jaʼ noʼox tuchʼ xchʼuxuviltak xchiʼuk ta juntik noʼox xemana ta xkol».

Li ta 1986, libatkutik ta Costa de Marfil. Jaʼ te litun ta jkʼelvanej ta sirkuito. Li sirkuito taje jaʼ sbainoj skʼelel xtok li tsobobbailetik ti nopol xil li Burkina Fasoe. Muʼyuk bu jnopoj mi te chibatkutik ta naklej ta tsʼakal kʼuuk sjalil.

Te litun 47 jabil li ta Africae, pe li ta 2003, libat ta Canadá xchiʼuk Happi sventa xbat tunkunkutik li ta Betele. Li jvunkutike chal ti likemunkutik ta Canadae, pe li voʼonkutike te likemun chkaʼikutik li ta Africae.

Li ta 2007 kʼalal kichʼoj xa ox 79 jabilale, jaʼo lisutkutik batel ta África. Te litakatkutik batel ta Burkina Faso ti bu toʼox litun ta Komite ta Mukʼta lum ti jaʼ stʼujoj li Betele. Ta mas tsʼakale, kʼot ta Ofisina ti bu chichʼ Jelubtasel Kʼop ti jaʼ sbainoj li Betel ta Benine. Li ta agosto ta 2013, la stakikun batel ta Betel ta Benín.

Jech-o ta jkʼupin tajek li cholmantale akʼo mi chlaj xa batel li kipe. Li oxib jabil echʼem tale, skoltaojikun talel li moletik ta tsobobbail xchiʼuk li kuni ajnil Happie. Koliyal taje, oy chaʼvoʼ li buchʼu chkakʼbe estudioe laj yichʼik xa voʼ ti jaʼik li Gédéon xchiʼuk Fregise. Solel ximuyubaj tajek xchiʼuk xmuyubajik tajek ek li chaʼvoʼ ermanoetik ta spasbel yabtel li Jeovae.

Ta tsʼakale, litakatkutik batel ta Betel ta Sudáfrica. Li ermanoetik ta Betele ta slekil yoʼonton chchabiunkutik. Li Sudafricae jaʼ li svukubal mukʼta lum ti te ay tunkune. Li ta oktuvre ta 2017, la jtakutik jun mukʼta matanal, yuʼun li takatkutik ta ikʼel kʼalal laj yichʼ akʼel ta stojolal Jeova li smeʼ nail abtelal ta Warwicke (Nueva York). Taje muʼyuk chchʼay-o ta jolkutik.

Li Anuario 1994 xi chal li ta pajina 255: «Skotol li buchʼutik jal xa tunemik tal ta stojolal Jeovae xi chkalbekutike: ‹Li voʼoxuque aqʼuic persa. Mu me xaʼalubic, yuʼun mu alticuc li avabtelique; persa chavichʼbeic stojol›» (2 Crón. 15:7). Li voʼon xchiʼuk Happie jpʼel ta koʼontonkutik ta jchʼunkutik li kʼusi chal Vivliae xchiʼuk ti jtijbekutik yoʼonton li yan ermanoetik yoʼ jechuk spasik eke.