KʼALAL mu toʼox xkʼot ta pasel taje, oy xa onoʼox ta koʼonton li kʼusi melele. Ta jkʼupin tajek li svuntak jmeʼ ti lokʼemik ta Vivliae, mas to li slokʼoltake. Li jtote mu skʼan ti xalbun jmeʼ li kʼusi yakal chchane, pe li voʼone ta jkʼan onoʼox ta jnabe skʼoplal xchiʼuk ep sjakʼobiltak kuʼun. Jaʼ yuʼun jaʼo ta jchankutik kʼalal jaʼo chʼabal te ta jnakutike. Akʼo mi jech, la jnop chkakʼbe jkuxlejal li Jeova eke. Ta 1943 laj kichʼ voʼ ta Blackpool (Inglaterra), kʼalal lajuneb toʼox jabilale.

Nopem xkaʼi ti koʼol chilokʼ ta cholmantal xchiʼuk li jmeʼe. Sventa xkalbekutik lekil aʼyej li krixchanoetike ta jtuneskutik li gramófono (stijobil son ti xkoʼolaj kʼuchaʼal jun tokadiskoe), ti toj echʼ xa noʼox mukʼ xchiʼuk ti voʼob to kilo yalale. ¡Nopo xa noʼox avaʼi li kʼu to yalal chaʼi jun kʼox kerem kʼuchaʼal voʼon xkuchel li stijobil son taje!

Kʼalal chanlajuneb toʼox jabilale li och ta prekursor. Li jmeʼe laj yalbun ti baʼyel skʼan xkalbe li siervo para los hermanos (ti jkʼelvanej ta sirkuito sbi avie). Li ermanoe laj yalbun ti skʼan jchan jtosuk abtel sventa jmakʼlin jbae, jaʼ yuʼun lik jpas. Kʼalal chib xa ox jabil yakal chi-abteje, la jakʼbe yan velta yan jkʼelvanej ta sirkuito ta sventa ti xitun ta prekursore, li ermanoe xi laj yalbune: «¡Kʼusi chamala!».

 Jaʼ yuʼun li ta avril ta 1949, laj kiktakutik komel li jchʼom nakutik xchiʼuk jmeʼe, la jlokʼeskutik li kʼusitik oy kuʼunkutike, vaʼun libatkutik ta naklej ta Middleton, nopol ta Mánchester. Te lik tunkunkutik ta prekursor. Chanib u ta tsʼakale, laj saʼ jun ermano sventa koʼol xitunkutik ta prekursor. Jaʼ yuʼun, li Betele la stij koʼontonkutik sventa xbat koltavankunkutik ta jun achʼ tsobobbail ti jaʼ to laj yichʼ pasel ta Irlame. Li jmeʼe kom ta yan tsobobbail xchiʼuk yan ermana ti prekursora eke.

Li voʼon xchiʼuk li jchiʼil ta cholmantale laj yakʼ jbainkutik skʼelel li tsobajeletike. Vuklajuneb jabilal toʼox, pe li ta achʼ tsobobbail taje, muʼyuk mas ep li ermanoetik ti xuʼ sbainik li abtelaletik ta tsobobbaile. Ta mas tsʼakal jutuk xtoke, laj yalbeikun ti akʼo jel li jtsobobbaile, ti akʼo xbat tunkun ta yan tsobobbail ti te xkom ta Buxton, yuʼun muʼyuk mas jcholmantaletik xchiʼuk tskʼanik koltael. Li kʼusi onoʼox ta jnop ti kʼalal chbat tunkun ta buyuk noʼoxe, jaʼ yakal chchapanun sventa li kʼusi ta jnuptan ta mas tsʼakale.

Li ta 1951 la jchaʼnojes li solisitud sventa xibat li ta Chanob vun sventa Vivlia ta Galaad yuʼun Watchtowere. Pe li ta disiembre ta 1952 la stakikun ta ikʼel ta spasel li servisio militare. Laj kakʼ kipal sventa jpojba lokʼel ta skoj ti chitun ta tsʼakal orae, pe li snail chapanobbaile muʼyuk la stsak ta venta ti jaʼun yajtunel Diose, vaʼun laj yal ti tstikʼikun ta chukel vakib ue. Kʼalal te toʼox chukulune, la  stakikun ta ikʼel li ta Chanob vun ta Galaad numero 22. Li ta julio ta 1953 yakal xa ox chibat ta Nueva York, te tikʼilun batel ta jun varko ti Georgic sbie.

Kʼalal likʼote, li-ay li ta asamblea ti jaʼ sbi «Sociedad del Nuevo Mundo». Ta tsʼakale, skʼan xibat ta South Lansing (Nueva York), ti jaʼ te xkom li Chanob vun ta Galaade. Sventa xikʼote, skʼan xibat ta jun tren xchiʼuk ta autovus. Pe ta skoj ti jaʼ toʼox lilokʼ ta chukele muʼyuk mas jtakʼin, jun vinik ti te oy ta tren eke laj yakʼbun ta chʼom 25 sentavo ti jaʼ jech stojol li voleto sventa li autovus ti chbat ta South Lansinge.

Li Chanob vun ta Galaade lek la xchapanunkutik sventa jechuk jpas jbakutik «ta kʼusiuk noʼox ta stojolal skotol li krixchanoetike» (1 Kor. 9:22). Li Paul Bruun, Raymond Leach xchiʼuk li voʼone litakekutik batel sventa xbat tunkunkutik ta Filipinas. Kʼalal la jmalakutik jayibuk u sventa jta li jvisakutike, jaʼ to libatkutik ta varko. Te li jelavkutik ta Rotterdam, ta nab Mediterráneo, ta be voʼ ta Suez, ta océano Índico, Malasia xchiʼuk ta Hong Kong. ¡47 kʼakʼal te oyunkutik li ta nabe! Jaʼ to likʼotkutik ta Manila li ta 19 yuʼun noviembre ta 1954.

Kʼot yorail sventa jnopes jbakutik yan velta ti kʼu yelan xkuxlejalik li krixchanoetik tee, li slumalike xchiʼuk li ta skʼopike. Ta slikebale, koxvoʼalkutik te litakatkutik batel ta jun tsobobbail ta Quezón City, ti bu ep buchʼutik chkʼopojik ta inglese. Jaʼ yuʼun, kʼalal vakib xa ox u te oyunkutike, jaypʼel noʼox jnaʼkutik li tagalo kʼope. Pe jaʼ tskoltaunkutik li bu achʼ chitakekutik batele.

Jun kʼakʼal li ta yuilal mayo ta 1955, likʼot ta jnakutik kʼalal jaʼo tsuts li cholmantale, li Raymond xchiʼuk voʼone la jtakutik jayibuk karta li ta jkuartokutike. Laj kichʼkutik biiltasel ta jkʼelvanejetik ta sirkuito. Akʼo mi naka toʼox 22 jabilal, li kʼusi lik jbaine jaʼ la skoltaun sventa jechuk jpas jba «ta kʼusiuk noʼox ta stojolal skotol li krixchanoetike».

Jech kʼuchaʼal liʼe, li baʼyel mantal la jelubtas kʼuchaʼal jkʼelvanej ta sirkuitoe jaʼ te ta yeloval jun tienda li ta skayeal jteklume. Ta anil laj kakʼ venta ti ta Filipinase nopem xaʼiik tsjelubtasik mantal ti bu oy epal krixchanoetike. Kʼalal ta jvulaʼan li tsobobbailetik ti bu kʼalal smakoj li sirkuitoe, te la jelubtas mantaletik ta yeloval snail j-abteletik yuʼun ajvalil, ta chʼivit, ta kanchaetik, ta parkeetik xchiʼuk nopolik noʼox ta kayeetik ta jelubtas. Jun velta kʼalal jaʼo te oyun ta San Pabloe, tsots tajek laj yakʼ voʼ, ta skoj taje muʼyuk la jelubtas li mantal ta chʼivite, jaʼ yuʼun laj kalbeik li moletik ta tsobobbail ti jaʼ van lek ti xibatkutik ta Salon sventa Tsobobbaile. Ta tsʼakale, li ermanoetike la sjakʼik mi xkoʼolaj kʼuchaʼal li tsobajel sventa skotol krixchanoetik ta skoj ti la snopik ti maʼuk laj yichʼ pasel yoʼ bu oy epal krixchanoetike.

Te chikom ta sna ermanoetik, akʼo mi lek noʼox sba li snaike pe jech-o lek chʼubabil. Li jteme jaʼ noʼox kʼibil pop ta sba tenel teʼ. Ta skoj ti muʼyuk lek makal li yatinajebike, la jchan kʼuxi chi-atin akʼo me ta jamalaltik oyun. Ta autovus chibat xchiʼuk ta jeepney (xkoʼolaj onoʼox ta autovus), kʼalal chibat ta yan lum ti joyol ta nabe ta varko chibat. Li kʼu sjalil litun tale, muʼyuk onoʼox jkaro.

Li cholmantal xchiʼuk li svulaʼanel tsobobbailetike la skoltaun sventa jchan li sbatsʼi kʼopike. Muʼyuk onoʼox li-ay ti bu chchanubtasvanik li ta kʼop taje, jaʼ te laj jchan li ta tsobajeletik xchiʼuk kʼalal chkaʼi ti kʼu yelan chcholik mantal li ermanoetike. Oy ta yoʼonton tskʼan tskoltaikun, ep sbalil laj kil ti oy smalael yuʼunike xchiʼuk ti ta slekil yoʼonton tstukʼibtasikun kʼalal mu jechuk chkale.

Kʼalal echʼ batel li jabiletike, li butik achʼ laj kichʼ takel batele laj yakʼ ti nopuk xkaʼie. Li ta  1956 li ermano Nathan Knorre la svulaʼan li Filipinase, vaʼun voʼon laj yakʼik jbain li departamento ti bu chkʼot tsjakʼik aʼyejetik sventa li asambleae. Mu jnabe smelolal jsetʼuk, pe li ermanoetike ta slekil yoʼontonik la skoltaikun. Jutuk mu jun jabil ta tsʼakale, laj yichʼ chapanel yan asamblea, pe avi une jaʼ xa la jbain skʼelel li asambleae. Ay svulaʼanunkutik li ermano Frederick Franz, ti te chtun ta smeʼ nail abtelale. Ep tajek kʼusi laj yakʼbun jchan, yuʼun laj yakʼ ta ilel ti oy ta yoʼonton tsnopes sba ti kʼu yelan li xkuxlejalik tee. Li ermanoetik ta Filipinase kʼupil laj yilik ti kʼalal ta sjelubtas mantal li ermano Franz ti la slap li sbatsʼi kʼuʼik Filipinoetik ti barong Tagalog sbie.

Kʼalal laj kichʼ biiltasel ta jkʼelvanej ta distritoe skʼan jnopes jba yan velta ta spasel yan kʼusitik. Li vaʼ kʼakʼal taje, chkakʼkutik ta ilel li pelikula La felicidad de la Sociedad del Nuevo Mundo sbie, jechtik-o te chkakʼkutik iluk ta jamalaltik ti bu oy epal krixchanoetike. Bakʼintike chakʼ jvokolkutik li bikʼtal chonetike. Jaʼ chnopajik-o tal li slusal li proyektore xchiʼuk te pakʼal chkom, ta tsʼakale muʼyuk buchʼu tskʼan tskus. Akʼo mi mu kʼunuk onoʼox ta chapanel li tsobajeletik sventa xichʼ kʼelel li pelikula taje, pe kʼupil ta kʼelel li kʼu yelan xmuyubaj chaʼiik li krixchanoetik kʼalal chakʼik venta ti oy ta spʼejel Balumil li s-organisasion Jeovae.

Li paleetike la sujik li yaj-abteltak ajvalil sventa mu xakʼbunkutik permiso yoʼ mu xjelav  kuʼunkutik li j-asambleakutike. Kʼalal te chjelav kuʼunkutik li mantaletik ti bu nopol xil li chʼulnae, yolbaj xa tsots ta stij li skampanaik sventa mu xkaʼikutike. Pe akʼo mi jech, lek li kʼusitik chkʼot ta pasel li ta spasbel yabtel Jeova li ta jteklum taje xchiʼuk epal krixchanoetik kʼotik ta stestigotak Jeova.

Li ta 1959 laj kichʼ akʼbel jlik karta, sventa chalbeikun ti tstakikun ta ikʼel yoʼ xbat tunkun li ta Betele. Tee ep kʼusitik la jchan. Ta tsʼakale laj yalbeikun ti xbat jvulaʼan yantik mukʼta lumetik kʼuchaʼal Jkʼelvanej ta Sonae. Kʼalal chibat li ta lumetik taje te laj kojtikin li Janet Dumond, jun misionera ti chtun ta Tailandiae. La jtakbe jbakutik karta kʼuk sjalil, ta tsʼakale li nupunkutik. Tunemunkutik tal 51 jabil li ta kʼupil sba abtelal yuʼun Jeovae.

Ep ta velta jtaoj jmoton sventa jvulaʼan li kermanotak ta 33 mukʼta lumetike. Ta jtoj tajek ta vokol ti la xchapanun li butik ay tunkun sventa xuʼ xkuch kuʼun li kʼusitik ta jnuptan ta jelavel kʼalal chkojtikin yan krixchanoetik ti jelelik tajeke. Maʼuk noʼox oy kʼusi yakʼoj kil ti bu ep li-ay ta vulaʼale, yuʼun skoltaojun xtok sventa xkakʼ venta li Jeovae skʼanoj buchʼuuk noʼox krixchanoal (Ech. 10:34, 35).

¡La jkʼupin tajek ti litun ta Filipinase! Lajuneb to ta velta epajem li jcholmantaletik ti kʼu xa sjalil talemun liʼe. Te oyunkutik-o xchiʼuk Janet li ta Betel ta Filipinas ti te xkom ta Quezón City. Akʼo mi mas xa ta 60 jabil liʼ chitunkutike, pe ep to kʼusi skʼan jnopes-o jba chkaʼi sventa li kʼusi tskʼanbun Jeovae. Ti kʼusitik achʼ to jelemik tal li ta organisasione skʼan onoʼox jchʼam sventa chitun ta stojolal Jeova xchiʼuk ta stojolal li kermanotake.

Kakʼoj tajek kipalkutik sventa jchʼamkutik li kʼusi oy ta yoʼonton Jeova chkilkutike xchiʼuk ximuyubajkutik-o yuʼun. Jech xtok ep kʼusi kakʼoj kipalkutik ta spasel sventa lek xitunkutik ta stojolal li kermanotakutike. Ta melel, ta sjunul koʼonton ta jpas jbakutik «ta kʼusiuk noʼox ta stojolal skotol» krixchanoetik mi jech tskʼan li Jeovae.