¿KʼU CHAʼAL ti jech kʼot ta jtojole? Chkalboxuk avaʼiik. Livokʼ ta 29 yuʼun julio ta 1929, te lichʼi ta jun lum ti Bulacán sbie, ta Filipinas. Li vaʼ kʼakʼale oy toʼox vokolil ta takʼin li ta lume xchiʼuk muʼyuk mas kʼusi x-ayan kuʼunkutik. Ta jelavele, kʼalal chex keremun toʼoxe, lik li paskʼope. Li soltaroetik yuʼun Japone la stsak ta kʼop li Filipinase, pe ta skoj ti nom to li lum bu nakalunkutike, muʼyuk mas xakʼ jvokolkutik li paskʼope. Ta skoj ti muʼyuk toʼox jradiokutik, jtelevisionkutik xchiʼuk ti muʼyuk toʼox periodikoe, jaʼ noʼox chkaʼikutik li kʼusi tsloʼilta krixchanoetik ta sventa li kʼusi yakal chkʼot ta pasele.

Voʼon xchibal nichʼonilun li ta vaxakvoʼunkutike. Kʼalal vaxakib toʼox jabilale, li jmukʼtot jyameʼe laj yalbeikun ti akʼo xbat jchiʼinik ta nakleje. Akʼo mi jkatolikounkutik toʼox, li jmukʼtote lek chil skotol li relijionetike; oy toʼox yuʼun vunetik sventa relijionetik ti akʼbil yuʼun yamigotake. Xvul ta jol ti laj yakʼbun kil li foyetoetik Protección, Seguridad xchiʼuk Descubierta ta tagalo kʼope, * xchiʼuk laj yakʼbun kil jlik Vivlia. La jkʼupin tajek xchanel li Vivliae, mas to li chanib Evanjelioetike. Taje jaʼ la skoltaun sventa x-ayan mas ta koʼonton ti jchanbe stalelal li Kristoe (Juan 10:27).

Li paskʼop yuʼun Japone tsuts ta sjabilal 1945. Vaʼun laj yalbeikun jtot jmeʼ ti akʼo xisut batel ta jnakutike. Li jmukʼtote la yalbun ti akʼo xibate, jaʼ yuʼun bat jchiʼinik ta naklej.

Mu ta sjaliluke, li ta disiembre ta 1945 batik ta cholmantal ta jlumalkutik junantik stestigotak Jeova ti likemik ta Angate. Jun vinik ti oy xa sjabilale kʼot ta jnakutik xchiʼuk laj yalbunkutik smelolal li kʼusi chal Vivlia ta sventa li «slajebal [...] kʼakʼale» (2 Tim. 3:1-5). Laj yalbunkutik ti akʼo xbat jchankutik Vivlia xchiʼuk jun grupo ti tstsob sbaik ta jun lum ti nopol xkilkutike. Li jtot jmeʼe muʼyuk xbatik, pe li voʼone libat. Kʼotik te van 20 krixchanoetik, li junantike oy kʼusi tsjakʼik ta sventa li kʼusi chalbe skʼoplal Vivliae.

 Mu xkaʼibe smelolal skotol li kʼusi chalike, jaʼ yuʼun la jnop ti jaʼ mas lek ti xilokʼ batele. Pe kʼalal chilokʼ xa ox batele, jaʼo lik kʼejinikuk. Chʼayal to kʼot koʼonton yuʼun li kʼejoje, jech oxal te to likom. Kʼalal laj yoʼontonik ta kʼejimole la spasik jun orasion xchiʼuk laj yalbunkutik ti xuʼ xibatkutik ta jun tsobajel ti ch-echʼ ta Angat ta yan domingoe.

Te van vaxakib kilometro lixanavkutik sventa xikʼotkutik ta sna li utsʼ alalil Cruze, ti jaʼ te chjelav li tsobajele. Kʼotik te van 50 krixchanoetik, toj labal sba laj kil ti chakʼ sloʼilik ek li ololetik ta sventa li kʼusitik tsotsik ta aʼibel smelolal ta Vivliae. Kʼalal oy xa ox jayibuk velta li-ay li ta tsobajele, li ermano Damian Santos ti jaʼ jun prekursor ti oy xa sjabilal xchiʼuk ti jaʼ toʼox alkaltee, laj yalbun ti xuʼ te xikom ta vayel ta snae. Jutuk mu sjunul akʼobal liloʼilajkutik ta sventa li Vivliae.

Li vaʼ kʼakʼale, epunkutik ti anil lichʼikutik ta mantal kʼalal la jchankutik li kʼusi chal ta melel li Vivliae. Muʼyuk toʼox bu jal chikʼotilankutik ta tsobajel kʼalal la sjakʼbunkutik mi ta jkʼan chkichʼkutik voʼe. Li voʼone laj kal ti tanae, yuʼun jchʼunoj ta melel ti ta jkʼan chikʼot ta smoso li Kristoe (Kol. 3:24). Libatkutik ta jun ukʼum ti nopol noʼoxe, chaʼvoʼ laj kichʼkutik voʼ li ta 15 yuʼun fevrero ta 1946.

Kʼalal laj kichʼkutik voʼe laj kaʼibekutik smelolal ti skʼan jchanbekutik stalelal Jesus xchiʼuk ti skʼan jcholkutik mantale. Li jtote muʼyuk lek laj yaʼi xchiʼuk xi laj yalbune: «Toj keremot to sventa xachol kʼop. Maʼuk skʼan xal ti yuʼun chakʼot xa ta jcholkʼop ti la smukoxuk ta voʼe». La jchapbe smelolal ti tskʼan Dios ti akʼo xichʼ cholel li lekil aʼyejetik ta sventa li Ajvalilal yuʼune (Mat. 24:14). Vaʼun xi to laj kalbee: «Skʼan jpas li kʼusi kalojbe ta jamal li Diose». Jaʼo jech la sibtasun kʼuchaʼal laj kal ta slikebale, yuʼun mi jsetʼuk oy ta yoʼonton ti jchol mantale. Taje jaʼ li sba velta la jnop ti chkikta skotol sventa jta li kʼusitik sventa mantale.

Li utsʼ alalil Cruze laj yalbeikun ti akʼo xbat jchiʼinik ta naklej li ta Angate. La stij koʼontonkutik sventa xitunkutik ta prekursor xchiʼuk li Norae. Jchaʼvoʼalkutik la jlikeskutik li prekursoral ta 1 yuʼun noviembre ta 1947. Li Norae bat tunuk ta yan jteklum, yan li voʼone te likom ta Angat sventa xikoltavan li ta cholmantale.

Kʼalal oxib xa ox jabil chitun ta prekursor regulare, li ermano Earl Stewart ti talem ta Betele laj yetʼes jun mantal ta jun plaza li ta jteklum Angate; kʼotik mas ta 500 krixchanoetik li vaʼ kʼakʼale. Ta inglés jelav li mantale, ta slajebe voʼon laj kal ta jpʼelchaʼpʼel noʼox ta tagalo kʼop. Kʼajomal noʼox vukub jabil chanunajemun, pe mas onoʼox ta inglés tskʼoponunkutik li maestroetike. Li kʼusi yan la skoltaun sventa xlekub ti kʼu yelan chikʼopoj ta inglese jaʼ li vunetik ti lokʼemik ta Vivliae, yuʼun muʼyuk mas jvunkutik li ta tagaloe. Li kʼusi la jchane jaʼ la skoltaun-o sventa jelubtas li mantal taje xchiʼuk li yan mantaletik ta inglese.

Li vaʼ kʼakʼale la jelubtas ta tagalo kʼop li mantal laj yetʼes li ermano Stewarte, laj yalbe li tsobobbail ti yakal tsaʼ jun o chib prekursoretik li Betele sventa te xbat tunikuk. Yuʼun li misioneroetike ta x-echʼ yuʼunik jun asamblea ta 1950 ta Nueva York (Estados Unidos), ti jaʼ sbi: “Aumento de la Teocracia”. La stakikun ta ikʼel li voʼone; jaʼ yuʼun yan velta laj kikta komel li bu xa ox nopemune sventa xbat abtejkun ta Betel.

Li kabtel ta Betele la jlikes ta 19 yuʼun junio ta 1950. Li Betele te oy ta jpʼej voʼneal mukʼta na ti joyol ta mukʼtikil teʼetike xchiʼuk jun ektaria sjamlej li yosilale. Te van lajcheb keremetik ti te ch-abtejike. Li ta sobe chikoltavan ta kosina, vaʼun mi la sta baluneb ora ta sobe, chbat abtejkun li bu chchukʼik kʼuʼile. Li ta jujun mal kʼakʼale xkoʼolajtik jech li kʼusi ta jpase. Te litun-o ta Betel akʼo mi sutik xa ox talel li misioneroetik li ta Asamblea Internasionale. Ta jchapan revistaetik sventa jtak batel ta koreo, ta jtsak li biiletike xchiʼuk voʼon toʼox chichʼamvan li ta Betele, ta jpas skotol li kʼusi tskʼanik akʼo jpase.

Li ta 1952 laj kichʼkutik albel jun lekil aʼyej xchiʼuk yan vakvoʼ ermanoetik ta Filipinas, yuʼun laj kichʼkutik takel ta ikʼel ta Chanob vun ta Galaad numero 20. Ep kʼusitik mu toʼox xkojtikinkutik li ta Estados Unidose xchiʼuk toj yan-o laj kilkutik, yuʼun jelel tajek li kʼusitik xkojtikin li ta bikʼit jteklum bu toʼox nakalune.

 Jech kʼuchaʼal liʼe, ta persa la jchankutik stunesel aparatoetik ti ta lus ch-abteje xchiʼuk yan kʼusitik ti mu toʼox xkojtikinkutike. Jech xtok, li osil tee toj jelel. Kʼalal lokʼ xanavkun ta kaye ta jun sobe, laj kil ti solel sak skotole, jaʼ to sba velta laj kil ti pim tajek li taive, toj echʼ xa noʼox sik laj kaʼi.

Akʼo mi jech, li vokoliletik taje mu onoʼox xkoʼolaj xchiʼuk li matanal ti chibat ta Chanob vun ta Galaade. Li buchʼutik la xchanubtasunkutike toj lek ti kʼu yelan chchanubtasvanike. La skoltaunkutik yoʼ lekuk xichanunajkutik xchiʼuk ti lekuk jsabekutik smelolal li kʼusi ta jchankutike. Li chanun laj kichʼ ta Galaade la skoltaun sventa xilekub batel li ta mantale.

Kʼalal tsuts li chanune, la stakikun batel kʼuk sjalil ta Bronx, ta Nueva York sventa te xitun ta prekursor espesial. Jaʼ yuʼun, li ta julio ta 1953 li-ay li ta Asamblea ti te noʼox jelave, ti jaʼ sbi: ”Sociedad del Nuevo Mundo”. Kʼalal tsuts li asambleae, lisut batel ta Filipinas yuʼun la jbain yan abtel.

Li ermanoetik ta Betele laj yalbeikun ti jaʼ xa chlik jvulaʼan li tsobobbailetik ta jun sirkuitoe. Taje jaʼ jech xuʼ jtsʼakli batel lek tajek li yav yok Kristoe, ti xanav ta bikʼtal lumetik xchiʼuk namal lumetik sventa xchabibe li xchijtak Jeovae (1 Ped. 2:21). Ti bu mas jbainoj skʼelele jaʼ ta yutil Luzón, ti jaʼ li jun mukʼta lum joyol ta nab ta Filipinase. Xchiʼuk ta jvulaʼan xtok li jnaklejetik ta Bulacán, Nueva Écija, Tarlac xchiʼuk Zambales. Sventa xikʼot ta junantik lumetike, skʼan jtuchʼ li tayal vitsetik ta Sierra Madree. Ta skoj ti mu xa xkʼot karoetik tee, ta jkʼanbe li jtsʼot mukʼta karoetik ti akʼo xakʼik ximuy li ta sba mukʼtik trosoetik chkuchik batele. Ta onoʼox xakʼik ximuy, pe muʼyuk lek chotol chibat.

Jutuk mu skotoluk li tsobobbailetik tee naka achʼik to xchiʼuk bikʼitik noʼox. Li ermanoetike tstojik tajek ta vokol ti jech ta jkoltaik xchapanel li stsobajelike xchiʼuk ti kʼu yelan mu toj tsotsuk chichʼ pasel li cholmantale.

Ta tsʼakale la stakikun batel ta yan sirkuito te ta yosilal Bicol, ti jaʼ noʼox oy grupoetik ti nom to oyike. Te chcholik mantal prekursor espesialetik ti bu muʼyuk cholbil-o mantale. Li ta jpʼej na bu li nakie, li vanyo tee jaʼ noʼox jun jombil chʼen ti oy chaʼpech tavla sventa xkakʼ koktike. Kʼalal laj kʼakʼ kok ta sba li tavlae, toj kʼasel ochel xchaʼpechal li tavlae, te litsʼuj yalel ek. Lek jal laj yichʼ kuʼun sventa la jpok jbae, jaʼ to libat ta veʼel kʼalal sakun xa oxe.

Li vaʼ kʼakʼale jaʼo lik jnop ta stojolal li Norae. Li stuke te la slikes prekursoral ta Bulacán, li vaʼ orae jaʼ xa ox prekursora espesial ta lum Dumaguete. Ay jvulaʼan xchiʼuk lik jtakbe jbakutik karta kʼuuk sjalil. Linupunkutik ta sjabilal 1956. Li baʼyel xemanae ay jvulaʼankutik jun tsobobbail ta Rapu Rapu ti joyol ta nabe. Limuykutik ta mukʼtik vitsetik  xchiʼuk ep lixanavkutik, pe jaʼ jun mukʼta muyubajel ti litunkutik xchiʼuk kajnil ta stojolal ermanoetik li ta namal lumetik jech kʼuchaʼal ta Bulacane.

Mas xa ox ta oxib jabil yakal ta jvulaʼankutik li tsobobbailetik kʼalal laj kichʼkutik takel ta ikʼel sventa xitunkutik ta Betele. Likʼotkutik ta enero ta 1960, xchiʼuk te chitunkutik-o li avie. Ep kʼusitik la jchan kʼalal li-abtej xchiʼuk ermanoetik ti tsots kʼusitik sbainojike. Li Nora eke, jeltos kʼusitik spasoj li ta Betele.

Ti liʼ chitun ta Betele chkil kʼu yelan ch-epaj li cholmantal ta Filipinase. Kʼalal muʼyuk toʼox jnup jchiʼile xchiʼuk kʼalal li-ay ta sba veltae, kʼajomal toʼox oy lajunmil jcholmantaletik. Avie, oy xa mas ta 200,000 jcholmantaletik, ti te tsakal skʼoplal ta sienal noʼox jbetelitaetik ti chkoltavanik li ta cholmantale.

Ta skoj ti epaj li abtelale, laj kakʼkutik venta ti skʼan mukʼibtasel li Betele. Li Jtsop Jbeiltasvaneje la skʼanbunkutik ti akʼo jsaʼkutik osil sventa xichʼ vaʼanel mas mukʼ li Betele. Li buchʼu sbainoj skʼelel imprenta xchiʼuk voʼone lokʼ jakʼbetik li jnaklejetik ta xokon Betel mi oy buchʼu skʼan xchon yosil. Muʼyuk buchʼu skʼan xchon, jech xtok xi laj yalbunkutik li jun vinike: «Li jchinoetike muʼyuk ta jchonkutik, jaʼ noʼox ta jmankutik».

Pe jun kʼakʼale, oy jun vinik ti te noʼox nopol nakal ta Betele la sjakʼ mi ta jkʼan ta jmanbekutik yosil, yuʼun chbat ta naklej ta Estados Unidos. Taje oy kʼusitik lek kʼot ta pasel yuʼun li ta tsʼakale. Oy yan vinik xtoke la snop ti chchonbunkutik li yosile xchiʼuk la stijbe yoʼonton yantik sventa jechuk spasik ek. La jmanbekutik yosil li chino ti mu toʼox skʼan xchon yosile. Ta anil noʼox mukʼib li yosilal Betele. Jchʼunoj ta melel ti jaʼ onoʼox jech tskʼan Jeova ti xkʼot ta pasele.

Li ta 1950 voʼon toʼox li mas keremun ta Betele. Pe li avie, jaʼ voʼon xchiʼuk kajnil ti oy xa mas jabilalkutike. Muʼyuk chopol chkaʼi ti la jtsʼakli-o batel Kristo ta buyukal ti xikʼun batele. Akʼo mi la snutsikun ta snaik li jtot jmeʼe, li Jeovae laj yakʼbun jun kutsʼ kalal ta mantal. Ta melel li Jeovae ta onoʼox xakʼbutik li kʼusitik chtun kuʼuntike, mu ventauk bu chijtunutik. Li Nora xchiʼuk voʼone ta jtojbekutik tajek ta vokol Dios skotol li kʼusitik lek yakʼojbunkutike xchiʼuk ta jtijbekutik yoʼonton yantik sventa xakʼik jech ta «preva» li Jeova eke (Mal. 3:10).

Jun veltae, li Jesuse laj yalbe ti akʼo tsʼakliatuk yuʼun jun jtsobpatan ti Mateo Levi sbie. ¿Kʼusi la stakʼ li jtsobpatane? Li Vivliae chal ti «laj yikta skotol, vaʼi xchiʼuk lik stsʼakli batel [li Jesuse]» (Luk. 5:27, 28). Ep kʼusitik laj kikta sventa jtsʼakli batel li Jesuse, jaʼ yuʼun ta sjunul koʼonton chkalbe yantik ti akʼo jech spasik eke xchiʼuk ti akʼo skʼupinik epal bendisionetike.