LI JTOTE Arthur sbi, skʼanoj tajek li Diose. Kʼalal chex kerem toʼoxe oy tajek ta yoʼonton chtun ta jnitvanej li ta Relijion Metodistae. Pe kʼalal la xchan li svun Jchanolajeletik ta Vivliae, jel li snopbene xchiʼuk lik kʼotuk li ta tsobajeletike. Laj yich voʼ ta 1914 kʼalal 17 toʼox sjabilale. Kʼalal jaʼo li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile mi jsetʼuk la skʼan la spas li servisio militare. Jech oxal, laj yichʼ takel batel lajuneb u ta chukel ta Kingston (Ontario, Canadá). Kʼalal lokʼ ta chukele och ta colportor (ti jech toʼox ojtikinbil li prekursoretike).

Li ta 1926, nupun xchiʼuk Hazel Wilkinson li jtote. Li smeʼ jmeʼe och ta mantal ta 1908. Livokʼ ta 24 yuʼun avril ta 1931 xchiʼuk voʼon xchibal ololun li ta chanvoʼ yol laj yil jmeʼe. Li jtote batsʼi skʼanoj tajek xchiʼuk yichʼoj lek ta mukʼ li Vivliae. Jech la xchanubtasunkutik ta spasel ek. Li kutsʼ kalale jaʼ mas tsots skʼoplal chaʼiik spasbel yabtel li Jeovae. Jech oxal, nopem xkaʼikutik ti koʼol chbat jcholkutik mantal li ta jujupʼej nae (Ech. 20:20).

Li ta 1939, lik li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile. Kʼalal jelav jun jabile muʼyuk xa laj yakʼik akʼo jpasbekutik yabtel Jeova li ta Canadae. Li ololetike tspasik saludar vandera xchiʼuk ta tskʼejintaik imno nasional. Li maestroetike chakʼik toʼox xilokʼkutik batel ta salon kʼalal jaʼo jech tspasike. Jech oxal muʼyuk toʼox jvokolkutik xchiʼuk li jvix ti Dorothy sbie. Pe jun veltae, laj yakʼun ta kʼexlal yaloj li jmaestrae, xi laj yalbune: «¿Mi yuʼun tsebot?». Kʼalal laj koʼontonkutik ta chanune la smajikun junantik jchiʼiltak ta chanun xchiʼuk la sjipikun ta lum. Pe taje muʼyuk la xchibajesun, moʼoj, yuʼun yantik to ayan ta koʼonton xchʼunbel «smantal kʼuchaʼal ajvalil li Diose, maʼuk li krixchanoetike» (Ech. 5:29).

Li ta julio ta 1942, laj kichʼ voʼ ta jun tanke ta rancho kʼalal 11 toʼox jabilale. Jech xtok, kʼalal jaʼo jvakasione chitun ta prekursor (ti prekursor auksiliar sbi li avie). Jun veltae, libatkutik ta cholmantal jun  jabil ta snorteal Ontario xchiʼuk oxvoʼ ermanoetik, jaʼ la jcholbekutik mantal li jsaʼsiʼetik tee.

Vaʼun li ta 1 yuʼun mayo ta 1949 li-och ta prekursor regular. Li vaʼ orae la stakikun ta ikʼel ta Betel ta Canadá sventa jkolta li ermanoetik ti jaʼ yabtelik ta svaʼanel li kʼusitik chtune. Ta tsʼakale laj yalbeikun ti te xa xitun-o li ta Betele. La stakikun batel ti bu tspasik imprimire, jaʼ te la jchan stunesel li imprentae. Xvul to lek ta jol ti oy chibuk xemana ta akʼobaltik likoltavan ta spasel imprimir jun tratado ti jaʼ tsloʼilta li tsatsal kontrainel chilik li stestigotak Jeova ta Canadae.

Ta tsʼakale la stakikun batel ta Departamento sventa cholmantal. Oy jun veltae, laj yalbeikun ti jakʼbeik yaʼyejik jayibuk prekursoretik ti chbat tunikuk ta jun lum ti Quebec sbie. Li ta lum taje toj echʼ xa noʼox chichʼik kontrainel li ermanoetike. Li prekursoretik la jakʼbeik yaʼyeje, oy jun ti Mari Zazula sbie, likem ta Edmonton (Alberta). Li stot smeʼe jaʼ te tikʼilik li ta Iglesia Ortodoxa sbie. Jech oxal, kʼalal muʼyuk xiktaik xchanel Vivlia li Mari xchiʼuk sbankile, nutsatik lokʼel ta snaik yuʼun li stot smeʼike. Jmoj laj yichʼik voʼ ta sjabilal 1951, kʼalal echʼ xa ox vakib ue ochik ta prekursor xchaʼvoʼalik. Kʼalal jaʼo yakal chal sloʼile laj kakʼ venta ti skʼanoj tajek li Jeovae. Xvul to lek ta jol ti xi laj kal ta koʼontone: «Mi jech kʼote, xuʼ van jaʼ xkikʼ li tseb leʼe». Jech onoʼox kʼot ta pasel un. Kʼalal echʼ baluneb ue linupunkutik, ta 30 yuʼun enero ta 1954. Kʼalal lokʼ jun xemana jnupunelkutike laj kichʼkutik takel ta ikʼel ta jun chanun sventa xitunkutik ta jkʼelvanej ta sirkuito. Vaʼun litakatkutik batel ta snorteal Ontario, jaʼ te la jvulaʼankutik chib jabil li tsobobbailetike.

Ta skoj ti yantik ch-epaj batel ta spʼejel Balumil li cholmantale, laj yichʼ kʼanel mas misioneroetik. Vaʼun xi laj kalkutik xchiʼuk li Marie: «Mi xkuch kuʼuntik tiʼel yuʼun li bikʼtal usetik ta verano liʼ ta Canadae xchiʼuk li xkʼuxul sik ta inviernoe, xkuch xa kuʼuntik buyuk xa noʼox xijbat». Jech oxal, libatkutik li ta Chanob vun ta Galaad numero 27. Tsuts jchanunkutik ta julio ta 1956, vaʼun li ta noviembree te xa ox oyunkutik ta Brasil, ti jaʼ li bu laj kichʼkutik takel batele.

Kʼalal likʼotkutik ta Brasile, lik jchankutik li portugués kʼope. Lik jchankutik kʼuxi chlik jchiʼinkutik ta loʼil li krixchanoetike. Laje la jkomes ta jolkutik ti kʼuxi ta akʼel li revistaetike. Vaʼun lilokʼkutik ta cholmantal. Xi laj kalkutike: «Mi oy buchʼu lek chaʼi kiltike, chkakʼbetik yil junuk teksto ti chalbe skʼoplal kʼu yelan jkuxlejaltik mi lik sventainutik li Ajvalilal yuʼun Diose». Vaʼun la jtakutik jun ants ti lek chaʼie, la jkʼelbe Apokalipsis 21:3 xchiʼuk 4. Jaʼ toe, ¡liyal ta lum! Jaʼ ta skoj ti mu nopemuk toʼox xkaʼi li kʼixin osile. Ta melel xkaltike, muʼyuk onoʼox bu linop yuʼun li stsatsal xkʼixnal kʼakʼale.

Ta tsʼakale laj kichʼkutik takel batel ta jteklum Campos (Río de Janeiro). Li avie oy xa 15 tsobobbail. Pe kʼalal likʼotkutik tee muʼyuk toʼox, kʼajomal  toʼox uni jun grupo ti nom to bu oye xchiʼuk jpʼej na ti bu chnakiik li misioneroetike. Li ta na taje jaʼ toʼox te nakal chanvoʼ ermanaetik ti jaʼik li Esther Tracy, Ramona Bauer, Luiza Schwarz xchiʼuk Lorraine Brookes (Wallen, ta skoj li sjol sbi smalale). Li te ta nae la jta xchukʼel kʼuʼil ek xchiʼuk ti xbat jsaʼ tal siʼe. Oy jun veltae, jaʼo jun lunes ta ikʼ osil kʼalal laj xa ox jchankutik Li Jkʼel osil ta toyole, lik jloʼiltakutik xchiʼuk Mari li kʼusi la jpaskutik li jun kʼakʼal echʼe. Te mochol ta siyon li Marie xchiʼuk yakʼoj lek xon sjol, vaʼun kʼalal jaʼo like, ¡te xkilet lokʼel jkot chon li ta yolon xon sjole! Batsʼi lixiʼkutik tajek, jaʼ to xkuxet laj kaʼikutik kʼalal la jmile.

Kʼalal lokʼ xa ox jun jabil ta jchankutik li portugués kʼope, lik tunkunkutik ta jkʼelvanej ta sirkuito. Litunkutik ti bu muʼyuk luse. Ta kaʼ chixanavkutik xchiʼuk ta kareta, jech xtok, ta lumtik chivaykutik. Oy jun veltae, nom to ti bu libatkutik ta cholmantale, jaʼ yuʼun ta tren libatkutik. Li uni jteklume ta vitstik to bu chʼikil, vaʼun te la jchʼamun kuni kuartokutik. Li Betele la stakbunkutik tal vaxakib sien ta lik revista sventa jcholkutik li mantale. Ep ta velta ay kichʼkutik tal ta s-ofisinail koreo li revistaetik ti ta kaja noʼox tale.

Li ta 1962, laj yichʼ akʼel li Chanob vun sventa j-abteletik yuʼun Ajvalilal yuʼun Dios li ta jeltos jteklumetik ta Brasile. Likoltavan ta yakʼel chanun ek, pe ti kʼusie jtuk noʼox libat, muʼyuk xbat li Marie. Vakib u laj kakʼ chanun ta jeltos jteklumetik, jech kʼuchaʼal ta Manaos, Belém, Fortaleza, Recife xchiʼuk ta Salvador. Kʼalal jaʼo te oyun ta Manaose, la jchapan jun asamblea ta distrito ta jun teatro yuʼun jkʼejimoletik ta ópera ti lek ojtikinbile. Pe jaʼo tsots laj yakʼ voʼ, jech oxal la skap sba ta ikʼal voʼ li kaʼalkutike, muʼyuk xa kʼusi xkuchʼkutik. Jech xtok, ta skoj ti noj ta voʼ li veʼebale, mu xa stak xiveʼkutik te. Vaʼun la jkʼopon jun bankilal soltaro, laj kalbe smelolal li kʼusi yakal chkʼot ta pasele. Laj yakʼ ta ilel slekil yoʼonton, yuʼun laj yakʼ kaʼalkutik jaʼ to ti kʼuxi tsuts li asambleae. Jech xtok, laj yalbe mantal junantik soltaroetik ti akʼo xlichʼanik chib mukʼtikil karpaetik sventa jaʼuk te smeltsanik li veʼlile xchiʼuk ti jaʼuk te xiveʼkutike.

Ti jayib u libat ta chanubtasvaneje, li Marie la xchol mantal ti bu chchonolajik li krixchanoetik ti likemik tal ta Portugale. Pe mi jsetʼuk skʼanik cholbel mantal li krixchanoetik taje, yuʼun jaʼ noʼox te oyik ta Brasil sventa spasik kanal takʼin. Ta skoj taje, chibaj li Marie xchiʼuk xi laj yalbe li ermanoetike: «Pe mi jsetʼ xibat ta naklej maʼ ta Portugale». Pe mu jaluk bate, laj kichʼkutik jlik karta. Kʼalal la jkʼelkutike, ¡chʼayal to kʼot yoʼonton li Marie! Yuʼun jaʼ te chal ti akʼo xbat tunkunkutik li ta Portugale, ti mu xakʼik xichʼ cholel mantal tee. Akʼo mi jech, la jchʼunkutik, vaʼun libatkutik li ta Portugale.

Likʼotkutik ta Lisboa (Portugal) ta agosto ta 1964. Li polisiaetik ti ta mukul ch-abtejike laj yakʼbeik tajek svokol li ermanoetike. Jaʼ yuʼun, laj kalkutik ti muʼyuk ta jkʼoponkutik ta anil li ermanoetik mi likʼotkutike. Ta slikebale la jchʼamunkutik jun  kuarto, pe kʼalal li-akʼbat li jvisakutike la jchʼamunkutik jun na ti mas xa mukʼ jutuke. Kʼalal echʼ xa ox voʼob ue, la jkʼoponkutik li ermanoetik ta Betele. Kʼalal libatkutik ta tsobajel ta sba velta xchiʼuk li ermanoetik tee, solel limuyubajkutik tajek.

Ta skoj ti mu xakʼik jpasbekutik yabtel Jeova li ta Portugale, muʼyuk xa laj yichʼ tunesel li Salonetik sventa Tsobobbaile, ta sna xa noʼox ermanoetik ch-echʼ li tsobajeletike. Jech xtok, nopolik noʼox chkʼelbat snaik yuʼun polisiaetik li ermanoetike. Maʼuk noʼox, yuʼun ta sienal xa noʼox ermanoetik laj yichʼik ikʼel batel ta stojolal j-abteletik sventa xalik li kʼusi chjakʼbatike. Ch-ilbajinatik tajek sventa xlokʼ ta yeik sbi li buchʼutik tsbeiltasik li tsobobbaile. Jaʼ yuʼun, sventa xchabi sbaik li ermanoetike muʼyuk xa la stunes li sjol sbiike. Naka xa noʼox ta sbi tskʼopon sbaik.

Li kʼusi mas tsots skʼoplal chkaʼikutike jaʼ ti oyuk sveʼelik ta mantal li ermanoetike, yuʼun jnaʼojkutik ti jaʼ jech chkuch yuʼunike. Li Marie la stsʼiba ta makina junantik mantal li ta revista Li Jkʼel osil ta toyole xchiʼuk yan vunetik. Lek tajek li svunal ti bu tstsʼibae, taje jaʼ chtun-o sventa jlokʼeskutik yan kopiaetik yoʼ xkakʼbekutik li ermanoetike.

Li ta junio ta 1966, laj kichʼkutik takel ta ikʼel li ta snail chapanobbail ta Lisboae, tsots tajek li kʼusi kʼot ta pasele. Yuʼun laj yichʼ nopbel smulik li 49 ermanoetik ta tsobobbail Feijoe. Laj yalik ti mulil la ta stojolal ajvalil ti tstsob sbaik li ta sna jun ermanoe. Sventa jchapan li ermanoetike voʼon la jpas jba ta jchapanvanej ti ta jnopbe smulik li ermanoetike xchiʼuk ti ep kʼusitik ta jakʼbeike. Pe jnaʼojkutik xa onoʼox ti chichʼaykutike. Melel onoʼox un, jech kʼot ta pasel. La stikʼik ta chukel li 49 ermanoetik xchiʼuk ermanaetike. Albatik ti ch-ochik ta chukel 45 kʼakʼal o mase, pe oy yantik xtoke albatik ti mas to jale, voʼob u xchiʼuk j-oʼlol ochik ta chukel. Pe ta skoj ti jech kʼot ta pasele laj yichʼ pukbel-o skʼoplal li lekil aʼyeje. Kʼalal jaʼo chkichʼkutik chapanele, li j-abogadokutike laj yalbe skʼoplal li kʼusi laj yal li Gamaliel ta Vivliae (Ech. 5:33-39). Jech xtok, li kʼusi kʼot ta pasele lokʼ ta television, ta radio o ta yan kʼusitik. Batsʼi limuyubajkutik tajek kʼalal lik yichʼ estudio li j-abogadokutike xchiʼuk ti lik batuk ta tsobajele.

Li ta disiembre ta 1966, la jbain skʼelel li Betele. Jal tajek laj yichʼ kuʼun sventa jkʼel li kʼusitik skʼan chapanel ta stojolal li ajvalile. Laj kakʼkutik tajek persa sventa jpakbekutik skʼoplal li stestigotak Jeova ta Portugale, sventa xuʼuk xichʼik ta mukʼ li Jeovae (Filip. 1:7). Vaʼun li ta 18 yuʼun disiembre ta 1974 laj yakʼ jderechokutik ta spasbel yabtel Jeova li ajvalile. Li ermano Nathan Knorr xchiʼuk li Frederick Franz ti ta smeʼ nail abtelal oyike talik sventa jtsob jbakutik ta Oporto xchiʼuk ta Lisboa. Taje jaʼ sventa ximuyubajkutik ti jech kʼot ta pasele. Stuk xa noʼox jech li tsobajel echʼe, la jtsob jbakutik 46,870 ta skotol.

Koliyal ti koltavan li Jeovae, epaj batel li cholmantal ta junantik lum ti joyol ta nab ti portugués  skʼopike. Jech kʼuchaʼal ta Azores, Cabo Verde, Madeira xchiʼuk ta Santo Tomé y Príncipe. Ta skoj taje mu xa noʼox baluk ti kʼu smukʼul li Betele. Jech oxal laj yichʼ vaʼanel yan ti mas xa mukʼe. Vaʼun li ta 23 yuʼun avril ta 1988 laj yichʼ akʼel ta stojolal Jeova li Betele, jaʼ la sjelubtas diskurso li ermano Milton Henschele. Ayik 20 misioneroetik ti te ay tunikuk li ta Portugale. La jtsob jbakutik 45,522 ta skotol li ta tsobajel taje.

Ti kʼu xa sjalil echʼem tal jkuxlejalkutike ep tajek kʼusi jchanojbekutik li ermanoetik ti tukʼ yakʼoj sbaike. Jech kʼuchaʼal liʼe, oy kʼusi tsots skʼoplal la jchan yuʼun li ermano Theodore Jaracz kʼalal ay jchiʼin ta svulaʼanel jun Betele. Jaʼo oy kʼusi tsots chkʼot ta pasel li ta Betel taje. Li ermanoetik ti chtunik li ta Komite sventa Betele chopol tajek chaʼi sbaik ti muʼyuk chapajem yuʼunik li kʼop taje, akʼo mi yakʼojik xa onoʼox persa xchapanel. Jaʼ yuʼun li ermano Jaracze xi la spatbe yoʼonton li ermanoetik taje: «Li avie jaʼ xa kakʼtik akʼo abtejuk li chʼul espiritue». Yan ermano ti oy kʼusi laj yakʼ jchankutik xchiʼuk ti mu xchʼay-o ta jolkutike, jaʼ li ermano Franze. Taje jaʼo kʼalal li-aykutik ta Brooklyn xchiʼuk li Marie, jmoj la jkʼanbekutik xchiʼuk yan ermanoetik ti akʼo yalbunkutik mantal li ermano Franze, vaʼun xi laj yalbunkutike: «Mu xaviktaik li jvokʼ s-organisasion Jeova liʼ ta Balumile, akʼo mi oy kʼusitik xkʼot ta pasel. Jaʼ noʼox stuk ti yakal tspas li kʼusi laj yal komel li Jesuse: xcholel li lekil aʼyej ta sventa li Ajvalilal yuʼun Diose».

Li smantal ermano Franz taje jaʼ li kʼusi ximuyubaj jpasojkutik tal xchiʼuk li Marie. Jech xtok ep kʼusi jkʼupinojkutik ti bu li-aykutik ta svulaʼanel li jeltos Beteletik ta spʼejel Balumile. La jkʼupinkutik tajek yojtikinel li ermanoetik ti jeltos sjabilalike xchiʼuk ti xi chkalbekutike: «Mu me xchʼay xavaʼi ti ep tajek sbalil avabtel chil li Jeovae. Jechuk-o xatun batel ta stojolal».

Muyuk xkaʼikutik kʼuxi echʼ tal li kʼakʼale, yuʼun li avie mas xa ta 80 jabilalkutik. Jech xtok, ip xa noʼox chaʼi li Marie (2 Kor. 12:9). Oy to yan kʼusi jnuptanojkutik tal xtok. Pe li prevaetik taje stsatsubtasoj mas li xchʼunel koʼontonkutike xchiʼuk mas to jpʼel ta koʼonton chitunkutik ta stojolal li Jeovae. Kʼalal ta jnopbekutik skʼoplal ti kʼu yelan tunemunkutik tal ta stojolal li Diose, chkakʼkutik venta ti ep ta tos ti kʼu yelan yakʼojbunkutik ta ilel li slekil yutsil yoʼontone. *