Jchanbetik li Noe, Daniel xchiʼuk Job ti oy xchʼunel yoʼontonik xchiʼuk ti lek snaʼ xchʼunik mantale
«Ti jaʼuc te nacajtic li Noé, li Daniel, xchiʼuc li Jobe, jaʼ noʼox ta jcolta li oxibic leʼe, yuʼun tucʼ yoʼntonic ta jtojol» (EZEQ. 14:14).
KʼEJOJ: sn 6, sn 54
1, 2. 1) ¿Kʼu yuʼun xuʼ skoltautik li kʼusi la snuptan ta xkuxlejalik li Noe, Daniel xchiʼuk Jobe? 2) ¿Kʼusi yakal tsnuptan Ezequiel kʼalal la stsʼiba li teksto ta Vivlia ti yichʼoj talel li ta slikebal xchanobil liʼe?
¿MI YAKAL chanuptan vokolil ta takʼin, mi stsakojot chamel, mi yakal chavichʼ kontrainel o mi oy kʼusi yan yakal chanuptan? ¿Mi vokol chavaʼi bateltik ti xamuyubajuk noʼox kʼalal chapasbe yabtel li Diose? Mi jaʼ jeche, xuʼ me skoltaot li kʼusitik la snuptan ta xkuxlejalik li Noe, Daniel xchiʼuk Jobe. Yuʼun li kʼusi kʼot ta stojolalike xkoʼolaj tajek li kʼusi ta jnuptantik avie xchiʼuk bakʼintike laj yakʼ ta vokol xkuxlejalik. Pe tukʼ laj yakʼ sbaik ta stojolal Jeova akʼo mi vokol li kʼusi kʼot ta xkuxlejalike. Jech oxal, li Jeovae laj yal ti jaʼik slekil kʼelobil sventa xchʼunel mantal xchiʼuk xchʼunel oʼontonal li viniketik taje (kʼelo Ezequiel 14:12-14).
2 ¿Kʼusi ora la stsʼiba Ezequiel li teksto ta Vivlia ti yichʼoj talel li ta slikebal xchanobil liʼe? Te ta Babilonia la stsʼiba ta sjabilal 612 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike. * Jaʼo kʼalal skʼantik toʼox xichʼ jinesel li Jerusalen ta sjabilal 607 (Ezeq. 1:1; 8:1). Li ta Jerusalene junantik noʼox ti laj yichʼik senyailik xkaltik sventa xkolike xchiʼuk ti jech laj yakʼ ta ilel stalelik kʼuchaʼal li Noe, Daniel xchiʼuk Jobe (Ezeq. 9:1-5). Taje te tsakal skʼoplalik li Jeremias, Baruc, Ébed-mélec xchiʼuk li jrecabetique.
3. ¿Kʼusi ta jkʼeltik batel li ta xchanobil liʼe?
3 ¿Buchʼutik noʼox chichʼ senyailik sventa kuxul xkomik kʼalal mi laj yichʼ lajesel li chopol balumil liʼe? Jaʼik noʼox li buchʼutik tukʼ ch-ilatik yuʼun Jeova jech kʼuchaʼal li Noe, Daniel xchiʼuk Jobe (Apok. 7:9, 14). Jech oxal, jkʼeltik batel kʼu yuʼun chal Jeova ti lek ta chanbel stalelalik li tukʼil viniketik taje. Baʼyuke ta jchanbetik skʼoplal ta jujuntal li kʼusi la snuptanike. Laje ta jkʼeltik kʼuxi xuʼ jchanbetik li xchʼunel yoʼontonike xchiʼuk ti lek snaʼ xchʼunik mantale.
LI NOEE MAS TA BALUNEB SIEN JABIL LA XCHʼUN MANTAL XCHIʼUK TI OY LEK XCHʼUNEL YOʼONTONE
4, 5. 1) ¿Kʼusitik vokolil la snuptan li Noee? 2) ¿Kʼu yuʼun toj labal sba chkiltik ti kʼu sjalil tsʼik yuʼune?
4 Li vokoliletik la snuptane. Toj echʼ noʼox namajemik ta stojolal Dios li krixchanoetik ta skʼakʼalil Enok ti jaʼ snamtal mukʼtot li Noee. Jech xtok, oy «kʼusitik chopol ta aʼiel» chalik ta stojolal li Jeovae (Jud. 14, 15). Ta kʼunkʼun epaj li choplejale, yuʼun li ta skʼakʼalil Noee oy chopol anjeletik ti la skʼatajes sbaik ta krixchanoetike, laj yikʼik antsetik xchiʼuk ayan xnichʼnabik ti chopolik tajeke xchiʼuk ti muʼyuk xkʼuxul yoʼontonike. Jaʼ jech noj «ta mulil li banamile» (Gén. 6:2-4, 11, 12). Li Vivliae chal ti toj jelel stalelal echʼ li Noee. Jech lek ilat yuʼun li Jeovae, «jaʼ noʼox stuc oy ta yoʼnton tspas cʼusi tscʼan Dios ta scotol» li krixchanoetike xchiʼuk «lec laj yil sbaic xchiʼuc li Diose» (Gén. 6:8, 9).
5 Jkʼeltik batel kʼusi skʼan xal ti jech laj yichʼ albel li Noee. Pe baʼyel kalbetik skʼoplal liʼe: kʼalal skʼan toʼox xtal li Nojelal ta voʼe, ¿kʼu sjalil ti jech tukʼ-o tun ta stojolal Jeova li ta chopol balumil taje? Jutuk mu vakib sien jabil, maʼuk noʼox jech sjalil kʼuchaʼal chkuxi li jun krixchano avi ti 70 o 80 jabile (Gén. 7:11). Jech xtok, li voʼotike oy bu stakʼ jtsob jbatik sventa xijtsatsub ta mantal, pe li stuke chʼabal toʼox junuk stsobobbail ti xuʼ xkoltaat ta mantale. Yikʼaluk van muʼyuk koltaat xtok yuʼun li xchiʼiltak ta vokʼele. *
6. ¿Kʼuxi laj yakʼ ta ilel ti tsots yoʼonton li Noee?
6 Muʼyuk bu xi la snop li Noee: «Te akʼo lajikuk li yantike. Jaʼ noʼox venta ti lek chilun Jeova li voʼone». Jaʼ yuʼun xi albat skʼoplal yuʼun li Vivliae: «La xcholbe skʼoplal li tukʼilale» (2 Ped. 2:5). Xi laj yalbe skʼoplal ek li jtakbol Pabloe: «Ta skoj li xchʼunel yoʼontone vinaj ti oy smul li krixchanoetike» (Evr. 11:7). Kʼuchaʼal chkiltike, la xchol mantal li Noee. Kʼalal jech la spase, laj yichʼ labanel, laj yichʼ kontrainel xchiʼuk xuʼ van laj yichʼ sibtasel o majel. Akʼo mi jech, muʼyuk la xiʼta li krixchanoetike (Prov. 29:25). Yuʼun akʼbat stsatsal yoʼonton yuʼun li Jeovae.
7. ¿Kʼusitik la snuptan Noe kʼalal lik smeltsan li arkae?
7 Kʼalal mas xa ox ta voʼob sien jabil tspas talel li kʼusi tskʼan Dios li Noee, albat ti akʼo smeltsan jun arka sventa xkol li krixchanoetike xchiʼuk li chonbolometike (Gén. 5:32; 6:14). Vokol van tajek laj yaʼi ti tspas jun mukʼta arkae, yuʼun snaʼoj ti tsta mas labanele xchiʼuk ti chichʼ kontrainele. Akʼo mi jech, la xchʼun mantal xchiʼuk laj yakʼ ta ilel ti oy xchʼunel yoʼontone. Jaʼ yuʼun, «la spas scotol jech cʼu chaʼal iʼalbat yuʼun» li Jeovae (Gén. 6:22).
8. ¿Kʼuxi laj yakʼ ta ilel Noe ti spatoj yoʼonton ta stojolal Jeova ti ch-akʼbat onoʼox li kʼusi jtunel yuʼune?
8 Kʼalal skʼan toʼox xtal li Nojelal ta voʼe, skʼan tsots tajek x-abtej li krixchanoetik sventa sta li kʼusi tslajesike. Jech oxal, li Noee vokol van laj yaʼi ta smakʼlinel li yajnil xchiʼuk li xnichʼnabtake (Gén. 5:28, 29). Pe jaʼ laj yakʼ ta yoʼonton spasbel yabtel li Jeovae, maʼuk laj yakʼ ta yoʼonton li kʼusitik tskʼan stuke. Maʼuk noʼox, yuʼun li arkae te van 40 o 50 jabil laj yichʼ sventa stsuts yuʼun, ti vaʼ sjalile jaʼ laj yakʼ ta yoʼonton li kʼusitik ta sventa mantale. Kʼalal echʼem xa ox li Nojelal ta voʼe jech-o la spas batel 350 jabil (Gén. 9:28). Mu ta naʼeteluk ti jaʼ jun slekil kʼelobil ta sventa li xchʼunel mantal xchiʼuk li xchʼunel oʼontonale.
9, 10. 1) ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik li xchʼunel yoʼonton Noe xchiʼuk ti snaʼ xchʼun mantale? 2) ¿Kʼusi tspas ta jtojolaltik Jeova mi ta jchʼunbetik li smantaltake?
9 ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik li xchʼunel yoʼonton Noe xchiʼuk ti lek snaʼ xchʼun mantale? Jaʼ ti mu jtikʼ jbatik ta spasel li kʼusi tspas sbalumil Satanase, ti jpakbetik skʼoplal li tukʼilal yuʼun Jeovae xchiʼuk ti baʼyeluk jsaʼtik li Ajvalilale (Mat. 6:33; Juan 15:19). Kʼalal jech ta jpastike muʼyuk lek chilutik li krixchanoetike. Jech kʼuchaʼal liʼe, li buchʼutik tspukbeik skʼoplal aʼyejetik ta television, ta radio o ta yan kʼusie chchopol kʼoptautik kʼalal jpʼel ta koʼonton ta jchʼuntik li smantaltak Dios ta sventa li nupunele xchiʼuk ti muʼyuk chijmulivaje (kʼelo Malaquías 3:17, 18, Ch). * Pe muʼyuk chijxiʼ-o yuʼun li krixchanoetike, jaʼ ta jxiʼtatik li Jeova jech kʼuchaʼal la spas li Noee, yuʼun jnaʼojtik lek ti xuʼ xakʼbutik jkuxlejaltik ta sbatel osile (Luk. 12:4, 5).
10 Skʼan xi jakʼbe jbatik ta jujuntale: «¿Mi ta jpasbe-o yabtel Jeova akʼo mi tslabanikun o chchopol kʼoptaikun li krixchanoetike? Kʼalal vokol ta tael bakʼintik li kʼusi chtun kuʼune, ¿mi jpatoj koʼonton ta stojolal Jeova ti ta onoʼox xakʼbune?». Mi oy xchʼunel koʼontontik xchiʼuk mi jnaʼ jchʼuntik mantal jech kʼuchaʼal li Noee, xuʼ jchʼuntik ta melel ti chchabiutik li Jeovae (Filip. 4:6, 7).
LI DANIELE LAJ YAKʼ TA ILEL TI OY XCHʼUNEL YOʼONTON XCHIʼUK TI SNAʼ XCHʼUN MANTALE
11. ¿Kʼusi tsatsal vokolil la snuptanik ta Babilonia li Daniel xchiʼuk li oxvoʼ xchiʼiltake? (Kʼelo li lokʼol ta slikebale).
11 Li vokoliletik la snuptane. Li Daniele te chukbil batel ta Babilonia, ti jaʼ jun jteklum ti noj ta jecheʼ diosetik xchiʼuk ta espiritismoe. Li jbabiloniaetik xtoke muʼyuk lek chilik xchiʼuk tslabanik li judaetike xchiʼuk li Sdiosik ti jaʼ li Jeovae (Sal. 137:1, 3). Taje toj kʼux laj yaʼi li Daniel xchiʼuk li yan tukʼil judaetike. Li krixchanoetik xtoke te satik ta stojolal li Daniel xchiʼuk li oxvoʼ xchiʼiltake, jaʼ li Ananias, Misael xchiʼuk Azariase, yuʼun snaʼojik ti yakal xa ox chichʼik chapanel sventa xlik tunikuk ta stojolal li ajvalile xchiʼuk jaʼ ch-albatik kʼusi veʼlilal stakʼ slajesik. Taje laj yil-o svokol li Daniele, yuʼun mu skʼan «soques sba ta scoj li sveʼel yuchʼum ajvalile» (Dan. 1:5-8, 14-17).
12. 1) ¿Kʼusi lekil talelal oy yuʼun li Daniele? 2) ¿Kʼu yelan albat skʼoplal yuʼun li Jeovae?
12 Oy to kʼusi vokol la snuptan li Daniele. Yuʼun toj echʼem spʼijil xchiʼuk la sta matanaletik ti stuk noʼox jeche (Dan. 1:19, 20). Ta skoj taje xuʼ ox xlik stoy sba ti jechuke xchiʼuk ti snaʼ xa tajek chaʼie. Pe mu jechuk la spas, bikʼit laj yakʼ sba xchiʼuk jamal laj yal ti jaʼ koliyal Jeova li kʼusitik lek chkʼot ta pasel yuʼune (Dan. 2:30). Li Jeovae spatoj tajek yoʼonton ta stojolal li Daniele, yuʼun laj yal ti toj lek ta chanbel stalelal jech kʼuchaʼal li Noe xchiʼuk li Jobe akʼo mi kerem toʼox tajek. ¿Kʼu yuʼun ti jech laj yale? Yuʼun li Daniele ta sjunul xkuxlejal laj yakʼ ta ilel ti oy xchʼunel yoʼontone xchiʼuk ti snaʼ xchʼun mantale. Kʼalal tetik xa ox van sien sjabilale, xi albat yuʼun jun anjele: «Daniel, toj lec cʼanbilot» yuʼun li Jeovae (Dan. 10:11).
13. ¿Kʼuxi la skolta Daniel li yan judaetike?
13 Ta skoj ti lek ilat yuʼun Jeova li Daniele laj yichʼ tsots yabtel li ta Babiloniae xchiʼuk li ta Medopersiae (Dan. 1:21; 6:1, 2). ¿Kʼu yuʼun ti jech laj yakʼ kʼotuk ta pasel li Jeovae? Xuʼ van jaʼ sventa skolta-o xchiʼiltak li Daniele. Jech kʼuchaʼal la spas ta Ejipto li Josee xchiʼuk li kʼusi la spasik ta Persia li Ester xchiʼuk Mardoqueoe (Dan. 2:48). * Jnoptik xa noʼox avaʼi kʼu to yepal patbat yoʼontonik kʼalal jech koltaatik yuʼun Jeova li Ezequiel xchiʼuk li yan judaetik ti te chukbilike.
Li Jeovae toj ep sbalil chil li buchʼutik tukʼ chakʼ sbaike. (Kʼelo parafo 14, 15).
14, 15. 1) ¿Kʼuxi xkoʼolaj jkuxlejaltik xchiʼuk li Daniele? 2) ¿Kʼusi stakʼ xchanbeik stot smeʼ Daniel li totil meʼiletik avie?
14 ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik li xchʼunel yoʼonton Daniel xchiʼuk ti lek snaʼ xchʼun mantale? Avie sokem xa tajek li kuxlejale, noj ta mulivajel xchiʼuk ta jecheʼ chanubtaseletik ta skoj li Mukʼta Babilonia ti jaʼ skʼoplal skotol li jecheʼ relijionetik ta spʼejel balumile, ti jaʼ ‹sna li pukujetike› (Apok. 18:2). Pe jelelutik tajek li voʼotike, xijkoʼolaj ta jyanlumetik; jech oxal, muʼyuk lek chilutik li krixchanoetike (Mar. 13:13). Nopajkutik mas ta stojolal Jeova jech kʼuchaʼal la spas li Daniele. Mi ta jpat koʼontontik ta stojolal li Diose, mi bikʼit chkakʼ jbatike xchiʼuk mi jnaʼ jchʼuntik mantale, chijkʼot ta skʼulejal o ep jbalil chilutik li Jeovae (Hageo 2:7).
15 ¿Mi oy van kʼusi stakʼ xchanbeik stot smeʼ Daniel li totil meʼiletik avie? ¡Oy ta melel! Yuʼun akʼo mi kʼox toʼox li Daniele xchiʼuk akʼo mi oy tajek choplejal li ta Judae, lik skʼan li Jeovae. Taje mu xkʼot ta pasel ta jech noʼox, jaʼ svinajeb ti lek chanubtasbil yuʼun li stot smeʼe (Prov. 22:6). Jamal xvinaj xtok ti skʼanojik Jeova li stot smeʼe, yuʼun li biil Daniele jaʼ skʼan xal: «Jaʼ Jchapanvanej Kuʼun li Diose». Jaʼ yuʼun chaʼa, totil meʼiletik, mu xalubtsajik ta xchanubtasel li avol anichʼonike xchiʼuk oyuk smalael avuʼunik (Efes. 6:4). Jmoj xapasik orasion, albo Jeova ti akʼo skoltaan ta sventa li kʼusitik chtun yuʼunike. Mi la avakʼbeik yipal sventa xatikʼbeik ta yoʼonton anichʼnabik li mantale, ta me xakʼboxuk bendision li Jeovae (Sal. 37:5).
LI JOBE OY XCHʼUNEL YOʼONTON XCHIʼUK LA XCHʼUN MANTAL KʼALAL JKʼULEJE XCHIʼUK KʼALAL PAS TA POVREE
16, 17. ¿Kʼusitik vokolil la snuptan li Jobe?
16 Li vokoliletik la snuptane. Li Jobe toj ep kʼusitik jel ta xkuxlejal. Yuʼun jaʼ toʼox «stuc ven jcʼulej te ta sloqʼueb cʼacʼal yoʼ bu nacalique» (Job 1:3). Lek ojtikinbil xchiʼuk lek ichʼbil ta mukʼ (Job 29:7-16). Akʼo mi jech, muʼyuk la snop ti mas xa xtojob kʼuchaʼal li yantike o ti mu persauk skʼanbe koltael li Diose. Li Jeovae laj yal ti jaʼ ‹yajtunele›, «ti lec tucʼ yoʼntone, ti lec cʼusitic tspase, ti lec [ch-ichʼat] ta muqʼue, xchiʼuc ti svocʼoj sba o ta sventa li cʼusi chopole» (Job 1:8).
17 Pe ta anil noʼox jel li xkuxlejale. Yuʼun laj skotol li kʼusitik oy yuʼune xchiʼuk chcham xa ox yaʼi ta at-oʼonton. Jnaʼojtik lek ti jaʼ ta smul Satanas li kʼusi kʼot ta stojolale xchiʼuk ti la sjutbe smul ti jaʼ noʼox la chichʼ ta mukʼ Dios ta skoj ti oy kʼusitik x-ayan yuʼune (kʼelo Job 1:9, 10). Li Jeovae maʼuk tajimol laj yaʼi li kʼusi laj yal Satanase. Jech oxal, laj yakʼ ti akʼo xakʼ ta ilel Job ti tukʼ chakʼ sbae xchiʼuk ti ta batsʼi melel jaʼ tskʼan chtun-o ta stojolale.
18. 1) ¿Kʼusi labal sba chavilbe li Jobe? 2) ¿Kʼusi chakʼ kiltik Jeova ti kʼu yelan la xkʼuxubin li Jobe?
18 Li Satanase tsots tajek laj yakʼbe svokol li Jobe xchiʼuk laj yakʼ ti akʼo xlik snop ti jaʼ ch-akʼbat svokol yilel yuʼun li Diose (Job 1:13-21). Ta mas tsʼakale tal patbatuk yoʼonton yuʼun oxvoʼ yamigotak ta alel, pe jaʼ noʼox tal yutik xchiʼuk laj yalbeik ti sta-o la ti jech tspasbat yuʼun li Diose (Job 2:11; 22:1, 5-10). Tukʼ-o laj yakʼ sba li Jobe akʼo mi oy onoʼox bakʼintik ti muʼyuk smelolal li kʼusi laj yale. Li Jeovae laj yaʼibe smelolal li xkʼuxul svokole xchiʼuk snaʼoj ti yakal chat yoʼontone (Job 6:1-3). Te ta sjol xtok ti muʼyuk bu valopatinat komel yuʼun li yajtunele akʼo mi jipat ta lum xkaltik yuʼun li Satanase xchiʼuk ti jutbat smul xchiʼuk ti oy kʼusitik chopol albate. Jech oxal, kʼalal echʼ skotol li preva la snuptane, li Jeovae chib to velta yepal laj yakʼbe li kʼusitik oy toʼox yuʼune xchiʼuk laj yakʼ ti akʼo xkuxi to batel 140 jabile (Sant. 5:11). Jech-o tukʼ tun ta stojolal Jeova ti kʼu to sjalil kuxie. ¿Kʼuxi jnaʼojtik ti jaʼ jeche? Yuʼun kʼalal la stsʼiba Ezequiel li teksto ta Vivlia ta slikebal xchanobil liʼe, oy xa ox ta sienal jabil xchamel.
19, 20. 1) ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik li xchʼunel yoʼonton Job xchiʼuk ti snaʼ xchʼun mantale? 2) ¿Kʼuxi xuʼ xkakʼbetik ta ilel xkʼuxul koʼontontik yantik jech kʼuchaʼal tspas li Jeovae?
19 ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik li xchʼunel yoʼonton Job xchiʼuk ti lek snaʼ xchʼun mantale? Kʼusuk noʼox jnuptan li ta jkuxlejaltike skʼan ti jaʼuk jpat koʼontontik ta stojolal li Jeovae, ti masuk tsots skʼoplal xkiltike xchiʼuk ti jchʼunbetik ta sjunul koʼontontik li smantale. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li voʼotike ep xa kʼusi jnaʼojtik ta stojolal li Satanase xchiʼuk «xkojtikinbetik lek li smanyae» (2 Kor. 2:11). Koliyal li kʼusi chal ta slivroal Jobe jnaʼojtik xa kʼu yuʼun ti chakʼ to oyuk vokolil li Jeovae. Jech xtok, koliyal li albil kʼop laj yal Daniele xkaʼibetik xa smelolal ti jaʼ oy ta sba Jesukristo li Ajvalilal yuʼun Dios ti tspas mantal ta spʼejel balumile (Dan. 7:13, 14). Xchiʼuk ti jutuk xa skʼan slajes ta j-echʼel li vokoliletike.
20 ¿Kʼusi to mas chakʼ jchantik li sloʼilal Jobe? Jaʼ ti oyuk xkʼuxul koʼontontik ta stojolal li kermanotik ti chil svokolike. Bateltike xuʼ van oy kʼusi chalik ti muʼyuk smelolal jech kʼuchaʼal la spas li Jobe (Ecl. 7:7). Mu me kʼusi chopol xkaltik ta stojolalik, kakʼtik ta ilel jpʼijiltik xchiʼuk kakʼtik persa yaʼibel smelolal ti kʼu yelan chaʼi sbaike. Mi jech la jpastike, yakal me ta jchanbetik stalelal li Jtotik Jeovae, yuʼun li stuke oy xkʼuxul yoʼonton xchiʼuk snaʼ xkʼanvan (Sal. 103:8).
JAʼ CHAKʼ JTSATSALTIK LI JEOVAE
21. ¿Kʼusi chvul-o ta joltik li kʼusi chal 1 Pedro 5:10 ta sventa li kʼusi la snuptanik Noe, Daniel xchiʼuk Jobe?
21 Akʼo mi jelel kʼusi la snuptanik xchiʼuk jelajtik yorail kuxiik li Noe, Daniel xchiʼuk Jobe, koʼol kuch yuʼunik li vokoliletike. Chvul-o ta joltik li kʼusi laj yal jtakbol Pedro ta sventa li kʼusi la snuptanike, xi laj yale: «Mi laj xa ox avil avokolik kʼuk sjalile, li Dios ti jaʼ chakʼ skotol li slekil yutsil oʼontonale [...] jaʼ tstsutses stuk li chanubtasel chavichʼike. Jaʼ tskoltaoxuk sventa tukʼuk-o oyoxuk, jaʼ tskoltaoxuk sventa tsotsukoxuk-o» (1 Ped. 5:10).
22. ¿Kʼusi ta jchantik li ta yan xchanobil chtale?
22 Li kʼusi chal 1 Pedro 5:10 te me tsakal skʼoplal ek li steklumal Dios ta jkʼakʼaliltike. Li Jeovae jamal yaloj ti tskoltautik sventa tukʼ xkakʼ jbatike xchiʼuk ti oyuk jtsatsaltike. Jkotoltik ta jkʼantik ti akʼo stsatsubtasutik li Jeovae xchiʼuk ti tukʼuk-o xkakʼ jbatike. Jaʼ yuʼun, jchanbetik me li Noe, Daniel xchiʼuk Job ti oy xchʼunel yoʼontonik xchiʼuk ti la xchʼunik mantale. ¿Kʼusi ta jchantik li ta yan xchanobil chtale? Te ta jchantik ti xojtikinik ta melel li Jeovae, ti jaʼ koltaatik-o sventa tukʼ xakʼ sbaike xchiʼuk ti laj yaʼibeik lek smelolal li kʼusi tskʼan Jeova ti akʼo spasike (Prov. 28:5). Taje xuʼ me jech jpastik ek.
^ par. 2 Li Ezequiele jaʼo laj yichʼ chukel batel ta Babilonia li ta sjabilal 617 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike. Li kʼusi chal ta Ezequiel 8:1 kʼalal ta 19:14, jaʼo la stsʼiba kʼalal ‹svakibal xa ox jabil› te chukbil ta Babiloniae, jaʼ xkaltik li ta sjabilal 612.
^ par. 5 Li stot Noe ti Lamek sbie yichʼoj ta mukʼ li Diose, pe jaʼo cham kʼalal skʼan toʼox van voʼob jabil xtal li Nojelal ta voʼe. Akʼo mi kuxulik toʼox van li smeʼ xchiʼuk li xchiʼiltak ta vokʼele, pe muʼyuk kuxul komik kʼalal tal li Nojelal ta voʼe.
^ par. 9 «Ti Dios ti scotol xuʼ yuʼune, xi ta xale: ‹Yacalun ta xchapanel jun cʼacʼal ti xuʼ ta xchaʼsutic talel yoʼ ta xcʼotic ta jteclumale. Jech cʼu chaʼal junuc totil ti ta xcʼuxubaj yoʼnton yuʼun ti xnichʼon ti yacʼoj sba ta tunel yuʼune, jaʼ jech ta xʼayan syail xcʼuxul coʼnton yuʼunic ec. Vaʼiunbi, ta xlic avilic xtoc ti mu xcoʼolaj ta qʼuelel xchiʼuc ti buchʼu leque xchiʼuc ti buchʼu chopole, xchiʼuc ti buchʼutic ta snijan xchiman sbaic ta yichʼel ta mucʼ ti Diose xchiʼuc ti buchʼu mu snijan xchiman sbaique›» (Xchʼul Cʼop ti Jtotic Diose, ta skʼop Chamula).
