1, 2. 1) ¿Kʼusi ti yantik xa x-epaj li avie? 2) ¿Kʼusi ta jtakʼtik li ta xchanobil liʼe?

XI CHAL jun ermana ti likem ta sural Europae: «Muʼyuk kʼusitik tukʼ laj kil kʼalal kʼoxun toʼoxe, jaʼ yuʼun kʼalal mukʼun xa oxe la jpʼaj li kʼusitik sventa politika li ta jlumale, la jpas kʼusitik ti muʼyuk lek chilik li yantike xchiʼuk oy kʼuuk sjalil ti la jnovioin jun terroristae». Jun ermano ti te likem ta sural Africae, muʼyuk toʼox chopol chil ek li saʼkʼop o li majbail kʼalal maʼuk toʼox stestigo Jeovae, xi chale: «Ta jnop toʼox ti jaʼ mas tsots skʼoplal li jtsʼunbale, jaʼ yuʼun la jtsak jbi ta jun partido sventa politika. Li partido taje chchanubtasunkutik ti skʼan jmilkutik ta lansa li buchʼutik maʼuk koʼol jpartidokutike akʼo mi koʼol li jlumalkutike». Xi chal yan ermana ti te nakal ta Europa centrale: «Chopol tajek chkil toʼox xchiʼuk jpʼajoj li buchʼutik yan-o slumalike o ti yan-o srelijionike».

² Li sloʼil oxvoʼ ermanoetik laj xa kaltike chakʼ ta ilel: ti yantik xa x-epaj li buchʼutik mu skʼanik pasel ta mantale, ti oy epal krixchano xchʼakoj sbaik ta skoj li politikae xchiʼuk ti muʼyuk xa mas ichʼbil ta mukʼ li buchʼutik yan-o slumalike. Jech kʼuchaʼal yaloj xa onoʼox li Vivliae, li krixchanoetik «ta slajebal xa kʼakʼale [...] mi jsetʼuk oy ta yoʼontonik tspas ta jmoj skʼopik» (2 Tim. 3:1, 3). Pe li  yajtsʼaklomutik Kristo avie, ¿kʼusi xuʼ jpastik yoʼ jmojuk noʼox oyutike? Xuʼ jchanbetik stalelal li Jesuse, yuʼun kʼalal ay ta balumile oy toʼox tajek kʼop ta skoj li politikae. Jaʼ yuʼun li ta xchanobil liʼe ta jtakʼtik oxib sjakʼobiltak: ¿Kʼuxi laj yakʼ ta ilel Jesus ti muʼyuk la spas ta jmoj skʼop xchiʼuk li buchʼutik skontrainojik li ajvalile? ¿Kʼuxi laj yakʼ ta ilel ti mu stakʼ stikʼ sbaik ta politika li yajtuneltak Diose? Xchiʼuk, ¿kʼuxi laj yakʼ kiltik ti mu stakʼ jtikʼ jbatik ta kʼope?

3, 4. 1) ¿Kʼusi oy ta yoʼontonik stael li judaetik ta skʼakʼalil Jesuse? 2) ¿Kʼusi la snopik ek li yajtsʼaklomtak Jesus ta skoj li kʼusi chalik li judaetike?

³ Li Jesuse la xcholbe mantal epal judaetik ti oy tajek ta yoʼontonik ti mu spasatik ta mantal yuʼun li Romae, jaʼ yuʼun oy jtsop krixchanoetik ti zelotes sbiike, jaʼ tstijbeik yoʼonton li judaetik ta spʼajel li ajvalile. Epal zeloteetike jaʼ tstijluik batel li jloʼlavanej Judas ti jaʼ jgalilea vinike, yuʼun skuyoj sba ti tsots skʼoplale xchiʼuk ti jaʼ la li mesiase. Li j-al-loʼil Josefo ti jaʼ juda vinike xi laj yalbe skʼoplal li Judase: «Toj chopol chil ti te stsʼikojik li judaetik kʼalal chkʼanbat spatanik yuʼun li jromaetike, jaʼ yuʼun la stijbe yoʼonton yoʼ stoy sbaik». Ta skoj taje, yichʼ-o milel yuʼun jromaetik li Judase (Ech. 5:37). Yoʼ staik li kʼusi oy ta yoʼontonik junantik jzeloteetike, lik majvanikuk xchiʼuk la slikesik kʼopetik.

⁴ Skotol li judaetike oy tajek ta yoʼontonik ti xvul li Mesiase, yuʼun snopojik ti chkʼot ta jun bankilal politiko sventa xkoltaatik lokʼel ta skʼob li jromaetike xchiʼuk ti xchaʼta yav yuʼun li slumal judaetike (Luk. 2:38; 3:15). Ep buchʼu la snopik ti tsvaʼan jun ajvalilal ta Israel li Mesiase xchiʼuk ti chikʼ sutel ta slumalik li epal miyon judaetik ti spukoj sbaik batele. Jun veltae, li Juan J-akʼ-ichʼvoʼe xi la sjakʼbe li Jesuse: «¿Mi voʼot li Buchʼu chtale, o mi yan-o buchʼu ta jmalakutik?» (Mat. 11:2, 3). Li Juane oy van ta yoʼonton snaʼel mi jaʼ tspas Jesus li kʼusi smalaojik tajek li judaetike. Kʼalal chaʼkuxiem xa ox li Jesuse, la sta ta be chaʼvoʼ yajchankʼoptak ti chbatik ta Emause, vaʼun te lik yalik ti muʼyuk la spas Mesias li kʼusi snopojik oxe (kʼelo Lukas 24:21). Ta mas jelavele, xi jakʼbat yuʼun yajtakboltak li Jesuse: «Kajval, ¿mi yuʼun yakal xa chchaʼta yav avuʼun li ajvalilal ta Israel avie?» (Ech. 1:6).

5. 1) ¿Kʼu yuʼun tskʼanik li jgalileaetik ti chkʼot ta ajvalil yuʼunik li Jesuse? 2) ¿Kʼuxi tukʼibtasatik yuʼun li Jesuse?

⁵ Li jgalileaetike oy tajek ta yoʼontonik ti xkʼot ta ajvalil yuʼunik li Jesuse, taje jaʼ ta skoj li kʼusi yabinojik ta stojolale. Stao tajek chilik ti xkʼot ta ajvalil yuʼunike: yuʼun lek snaʼ xchanubtasvan, snaʼ xpoxtavan xchiʼuk xuʼ yuʼun smakʼlinel li krixchanoetike. Kʼalal laj xa ox smakʼlin jutuk mu voʼmil viniketik li Jesuse, «laj yakʼ venta [...] ti chtal xa tsakatuk sventa chchotanat ta ajvalile», jaʼ yuʼun «la skʼej sba batel stuk ta vits yan velta» (Juan 6:10-15). Ta yokʼomal kʼalal mas xa ox van jun yoʼonton li krixchanoetike, li Jesuse bat ta jot nab Galilea, vaʼun lik yalbe li krixchanoetik ti tal ta balumil yoʼ skoltaan ta mantale, maʼuk tal yakʼbe li kʼusi jtunel yuʼunik ta xkuxlejalike, jaʼ yuʼun xi laj yalanbee: «Abtejanik, pe maʼuk sventa chasaʼik li veʼlil ti snaʼ xlaje, jaʼ ta sventa li veʼlil ti te oy-o sventa kuxlejal sbatel osile» (Juan 6:25-27).

6. ¿Kʼuxi laj yakʼ ta ilel Jesus ti maʼuk sventa balumil li Ajvalil yuʼune? (Kʼelo li lokʼol ta slikebale).

⁶ Kʼalal jutuk xa ox skʼan xcham li Jesuse, laj yakʼ venta ti oy junantik yajtsʼaklomtake yalojik mi tslikes jun ajvalilal ta Jerusalen li Jesuse. Jaʼ yuʼun sventa skoltaan ta yaʼibel smelolal ti mu jechuk tspase, lik yalanbe li lokʼolkʼop ta sventa li minaetike, la skoʼoltas  sba ta «jun vinik ti ochem ta ajvalilal yutsʼ yalale» xchiʼuk ti persa skʼan jal xbat ta xanbale (Luk. 19:11-13, 15). Ta yan velta xtoke, li Jesuse jamal laj yakʼbe snaʼ li j-abteletik ta Roma ti muʼyuk ta stikʼ sba li ta politikae. Jun veltae, xi jakʼbat yuʼun li ajvalil Ponsio Pilatoe: «¿Mi voʼot Ajvalilot yuʼun li judaetike?» (Juan 18:33). Ti kʼusi mas tsvul-o yoʼonton Pilato kʼalal jaʼo ochem ta yabtele, jaʼ mi xlik stoy sbaik ta stojolal li jnaklejetike. Jaʼ yuʼun xuʼ van xiʼem jutuk mi stijbe yoʼonton krixchanoetik li Jesus yoʼ stoy sbaike. Pe xi la stakʼ li Jesuse: «Maʼuk sventa balumil li Ajvalilal kuʼune» (Juan 18:36). Ta skoj ti ta vinajel Ch-ajvalilaje, muʼyuk la stikʼ sba ta politika. Jaʼ yuʼun, jamal laj yal ti jaʼ tal ‹yalbe skʼoplal li kʼusi melele› (kʼelo Juan 18:37).

7. ¿Kʼu yuʼun xuʼ van vokol chkaʼitik ti mu jnopbetik skʼoplal li kʼusitik sventa politikae?

⁷ Li Jesuse jpʼel ta yoʼonton ti kʼusi mas tsots skʼoplal tskʼan tspase. Li voʼotik eke muʼyuk ta jpas ta jmoj jkʼoptik xchiʼuk li buchʼutik tskʼan chchʼak sbaik ta stojolal junuk ajvalile, mi jaʼuk ta jnopbetik skʼoplal kʼalal jnaʼojtik lek kʼusi jaʼ li kabteltike. Xuʼ van vokol jutuk ta pasel taje. Xi chal jun jkʼelvanej ta sirkuitoe: «Li krixchanoetik ti bu ta jcholkutik mantale yantik xa xjel stalelalik, junantike jaʼ yakʼoj tajek ta yoʼontonik li slumalike xchiʼuk oy junantike tsnopik ti jaʼ la lek chbat xkuxlejalik mi chchʼak sbaik ta stojolal li ajvalile. Akʼo mi jech, li ermanoetike jmoj oyik ta skoj ti yakʼoj ta yoʼontonik xcholel batel li aʼyejetik ta sventa li Ajvalilal yuʼun Diose. Spatoj tajek yoʼontonik ti jaʼ noʼox xuʼ xichʼ talel jun oʼontonal xchiʼuk ti jaʼ tslajes jvokoltik li Ajvalilal yuʼun Diose».

8. ¿Kʼusitik muʼyuk tukʼ chichʼ pasbel li judaetik ta baʼyel sigloe?

⁸ Kʼalal muʼyuk tukʼ kʼusi chichʼ pasele, jaʼ srasonal ti chlik-o skʼop li krixchanoetik xchiʼuk ti tstikʼ-o sbaik ta politikae. Jaʼ jech kʼot ta pasel li ta skʼakʼalil Jesuse. Yuʼun li Judas ti jaʼ jgalilea vinike, la slikes jun toybail ta skoj ti lokʼ mantal yuʼun ajvalil ta Roma sventa akʼo stojik patanetik li krixchanoetike, ti te skʼoplalik ek li yajtsʼaklomtak Jesuse. Toj ep kʼusi skʼan stojik, yuʼun skʼan stojbeik spatanil li yosilike, li snaike xchiʼuk yan kʼusitik. Pe maʼuk noʼox, yuʼun ta skoj ti muʼyuk tukʼ ch-abtejik li jtsobpatanetike, mas vokol chaʼiik stojel patan li krixchanoetike. Bateltik xtoke, li jtsobpatanetike chakʼbeik michʼom kʼabal o tsmanik ta takʼin li j-abteletik sventa ch-akʼbat mas tsots yabtelik xchiʼuk ti spasik-o ta jkʼuleje. Jun jtsobpatan ta Jeriko ti pas ta jkʼulej ta skoj ti chelkʼanbe stakʼin li jnaklejetike, jaʼ li Sakeoe (Luk. 19:2, 8). Pe ti  melel xkaltike, maʼuk noʼox stuk ti jech la spase.

9, 10. 1) ¿Kʼusi la spasik li yajkontratak Jesus yoʼ stikʼ sba li ta politikae? 2) ¿Kʼusi chakʼ jchantik ti kʼu yelan la stakʼ li Jesuse? (Kʼelo li lokʼol ta slikebale).

⁹ Jun veltae, laj yichʼ akʼel ta preva yuʼun yajkontratak li Jesus yoʼ skʼelik kʼusi tsnop ta sventa li stojel patane, jaʼ xkaltik, li jun denario ti persa skʼan stojik skotol li jnaklejetik ta Romae (kʼelo Mateo 22:16-18). Chopol tajek chaʼiik kʼalal chakʼik jun denario li judaetike, yuʼun chakʼik ta ilel ti pasbilik ta mantal yuʼun li jromaetike. Oy chaʼtos kʼusi oy ta yoʼontonik stael li ‹sviniktak Erodese›, yuʼun mi chal Jesus ti mu persauk xichʼ tojel li patane, xuʼ xichʼ akʼbel smulin ti tslikes jun toybail ta stojolal li ajvalil ta Romae, yan mi chal ti persa skʼan xichʼ tojele, jaʼ svinajeb ti tstikʼ sba ta politika xchiʼuk xuʼ van x-iktaat komel yuʼun li yajtsʼaklomtake.

¹⁰ Pe toj pʼij ti kʼu yelan la stakʼ li Jesuse, yuʼun xi laj yale: «Tojbeik Sesar li kʼusitik jaʼ yuʼun Sesare, yan li kʼusitik jaʼ yuʼun Diose tojbeik Dios» (Mat. 22:21). Toj lek kʼusi laj yakʼ kiltik li Jesuse, yuʼun snaʼoj lek ti oy jtsobpatanetik ti muʼyuk tukʼ tspas li yabtelike, akʼo mi jech, li stuke snaʼoj ti jaʼ noʼox li Ajvalilal yuʼun Dios xuʼ slajesbe svokol li krixchanoetike. Akʼo mi lek yilel kʼusi tspasik li jpolitikoetik avie, pe skʼan mu jtikʼ jbatik jsetʼuk li ta politikae. Li yajtsʼaklomutik Kristoe, jaʼ baʼyel ta jsaʼtik li Ajvalilal yuʼun Dios xchiʼuk li stukʼilale, jaʼ yuʼun muʼyuk ta jtikʼ jbatik ta yalbel skʼoplal mi lek o mi muʼyuk lek li kʼusitik spasike (Mat. 6:33).

11. ¿Kʼusi skʼan jpastik kʼalal oy kʼusi muʼyuk tukʼ chkichʼtik pasbele?

¹¹ Epal yajtuneltak Jeova avie yiktaojik xa li kʼusitik sventa politikae. Xi chal jun ermana ta Gran Bretañae: «Kʼalal tsuts kuʼun li chanun sventa Sociología ta universidade jel tajek li jnopbene. Ta skoj ti ikʼ li skoloral jbekʼtalkutike, ep kʼusitik muʼyuk tukʼ chkichʼkutik pasbel, jaʼ yuʼun ta jkʼan tajek ta jpak jkʼoplalkutik. Akʼo mi ep ta velta la jpaskutik kanal, pe muʼyuk ximuyubaj. Muʼyuk toʼox kakʼoj venta ti jaʼ to chchʼay li pʼajbail mi la jlokʼes ta koʼontonkutike, yuʼun maʼuk ta skoj ti jelel li jtsʼunbalkutike. Kʼalal lik jchan li Vivliae, laj kakʼ venta ti skʼan jlokʼes ta koʼonton li pʼajbaile. Li buchʼu la skoltaune jaʼ jun ermana ti sak stsʼunbale. Avie yakal chitun ta jun tsobobbail ta senya kʼop xchiʼuk chitun ta prekursora regular. Kakʼojbe tajek yipal yoʼ jkolta skotol li krixchanoetike».

12. ¿Buchʼu skʼoplal li levadura laj yal Jesus ti skʼan skʼel-o sbaik li yajchankʼoptake?

¹² Li relijionetik ta skʼakʼalil Jesuse batsʼi skapoj sbaik li ta politikae. Xi chal jlik livro ti jaʼ sbi La vida cotidiana en Palestina en tiempo de Jesús: «Li relijionetik yuʼun judaetike xchʼakoj sbaik ta jujuvokʼ jech kʼuchaʼal li partidoetik sventa politika avie». Jaʼ yuʼun li Jesuse xi la spʼijubtas li yajchankʼoptake: «Vikʼiluk me lek asatik; kʼelo me abaik ta skoj slevadurail jfariseoetik xchiʼuk ta skoj slevadurail li Erodese» (Mar. 8:15). Kʼalal laj yalbe skʼoplal Erodes li Jesuse jaʼ van yakal chalbe skʼoplal li sviniktak ti jmoj kʼusi tsnopike. Yan xtoke, jaʼ li fariseoetik ti koʼol sjolik xchiʼuk li buchʼutik oy ta yoʼontonik chchʼak sbaik ta stojolal li ajvalile. Li ta S-evanjelio Mateoe te chakʼ ta ilel ti laj to yalbe skʼoplal jsaduseoetik li Jesuse, pe li stukike lek noʼox chaʼiik ti tspasatik ta mantal yuʼun jromaetik ta skoj ti lek kʼusi xuʼ staik li ta politikae. Jaʼ yuʼun li Jesuse jamal laj yalbe yajchankʼoptak ti akʼo skʼel sbaik ta «slevadurail» li oxvokʼ krixchanoetik taje, jaʼ xkaltik, li kʼusitik chakʼik ta chanele (Mat. 16:6, 12). Kʼalal jech laj yal li Jesuse, mu toʼox jaluk yechʼel ti tskʼan ox chtikʼat ta ajvalil yuʼun li jgalileaetike.

13, 14. 1) ¿Kʼusi chkʼot ta pasel kʼalal tstikʼ sba ta politika li relijione? 2) Kʼalal muʼyuk tukʼ kʼusi chkichʼtik pasbele, ¿kʼu yuʼun maʼuk srasonal sventa jtikʼ-o jbatik ta kʼope? (Kʼelo li lokʼol ta slikebale).

 ¹³ Toj anil chlik kʼop kʼalal tstikʼ sba ta politika li relijione. Jaʼ yuʼun li Jesuse laj yalbe yajchankʼoptak ti akʼo mu jechuk spasik eke. Ta skoj ti jelel kʼusi laj yakʼ ta chanel li Jesuse, li bankilal paleetik xchiʼuk li jfariseoetike laj yilik kʼuchaʼal jun jkontrainvanej sventa politika xchiʼuk ta relijion. Jaʼ yuʼun la spas ta jmoj skʼopik yoʼ smilik li Jesuse, yuʼun tsnopik ti xuʼ van xpojbat li yabtelike, xi chalike: «Mi te noʼox jkʼelojtike chakʼ xchʼunel yoʼonton skotolik ta stojolal, vaʼun chtal spoj kaviltik xchiʼuk jlumaltik li jromaetike» (Juan 11:48). Ta skoj taje, li bankilal pale Kaifase la stijbe yoʼonton yantik yoʼ xichʼ milel li Jesuse (Juan 11:49-53; 18:14).

¹⁴ Li Kaifase la stak batel soltaroetik ta akʼobaltik yoʼ xbat stsakik li Jesuse. Pe taje snaʼoj xa onoʼox li Jesuse, jaʼ yuʼun li ta slajeb velta veʼ ta bat kʼakʼal xchiʼuk li yajtakboltake laj yalanbe ti akʼo stsakik batel chibuk yespadaike. Ti jech la spase jaʼ sventa oyuk kʼusi xakʼbe xchanik (Luk. 22:36-38). Kʼalal tstsake xa ox batel li Jesuse, li Pedroe toj chopol laj yil, jaʼ yuʼun la stsak lokʼel yespada xchiʼuk la xtuchʼbe xchikin li jun soltaroe (Juan 18:10). Pe xi albat yuʼun li Jesuse: «Tikʼo ochel ta sna li avespadae, yuʼun skotol li buchʼu chakʼ espadae, ta espada chlaj ek» (Mat. 26:52, 53). Kʼalal jech laj yakʼ ta chanel li Jesuse xkoʼolaj tajek kʼalal laj yal ta s-orasion ti muʼyuk te skʼoplalik ta balumil li yajchankʼoptake (kʼelo Juan 17:16). Yuʼun tskʼan ti jaʼuk xakʼbeik xchapan Jeova li kʼusitik muʼyuk tukʼ chichʼ pasele.

15, 16. 1) ¿Kʼuxi koltabilik yuʼun Vivlia li yajtuneltak Jeova yoʼ mu saʼik kʼope? 2) ¿Kʼusi jelel chil Jeova li avi kʼakʼale?

¹⁵ Li ermanoetik ti laj kalbetik skʼoplal li ta slikebale staojbeik sbalil ek li kʼusi laj yakʼ ta chanel li Jesuse xchiʼuk sjeloj stalelalik, yuʼun tskʼan chchanbeik stalelal li Jesuse. Xi chal li ermana ti likem ta sural Europae: «Toj ep chakʼ jvokoltik li saʼel kʼope, yuʼun jutuk mu skotoluk velta oy buchʼu chcham ta skoj taje xchiʼuk muʼyuk noʼox sbalil chaʼiik li xkuxlejalike. Pe ximuyubaj tajek ti la jchan ta Vivlia ti jaʼ noʼox Jeova xuʼ xichʼ tal tukʼilal li ta balumile. Taje jaʼ jech kalojbe li krixchanoetik leʼ xa tal ta 25 jabile». Li ermano ti likem ta sural Africae muʼyuk xa tstunes lansaetik, avie jaʼ tstunes «li espada chakʼ chʼul espiritue, jaʼ xkaltik, li skʼop Diose» (Efes. 6:17). Ta xcholbe mantal skotol krixchanoetik ta sventa li jun oʼontonale, akʼo mi jelel stsʼunbalik. Yan li ermana ti likem ta Europa centrale chal ti kʼalal pas ta stestigo Jeovae nupun xchiʼuk jun ermano ti yan-o stsʼunbal xchiʼuk ti spʼajoj toʼoxe.

¹⁶ ¡Toj lek kʼalal ta jel li jtalelaltike! Li Vivliae tskoʼoltas ta nab ti tsyukʼilan sba li krixchanoetik avie (Is. 17:12; 57:20, 21; Apok. 13:1). Li krixchanoetike ta xakʼik ti oyuk chʼakbail ta skoj politika xchiʼuk jeltos paskʼopetik ti chʼabal srasonale. Yan li yajtunelutik Jeovae ta jsaʼtik li jun oʼontonal xchiʼuk ti jmojuk noʼox oyutike. Jech, li Jeovae xmuyubaj tajek kʼalal chil ti mu xijkoʼolaj xchiʼuk li krixchanoetik ti xchʼakoj sbaik li ta balumile (kʼelo Sofonías 3:17).

17. 1) ¿Kʼusitik xuʼ jpastik yoʼ jmojuk tsobolutike? 2) ¿Kʼusi ta jkʼeltik li ta yan xchanobile?

¹⁷ Li ta xchanobil liʼe la jchantik oxtos kʼutik yelan xuʼ xijkoltavan yoʼ jmojuk noʼox oyutike. Baʼyel, skʼan jpat koʼontontik ti jaʼ noʼox xuʼ xchapan kʼusitik muʼyuk tukʼ chichʼ pasel li Ajvalilal yuʼun Diose. Xchibal, ti mu jtikʼ jbatik jsetʼuk li ta kʼusitik sventa politikae. Yoxibal, ti jpʼajtik li saʼkʼop o li majbaile. Akʼo mi jech, li pʼajbaile xuʼ van chakʼ ta vokol ti jmoj tsobolutike. Jaʼ yuʼun li ta yan xchanobile ta jkʼeltik kʼuxi xuʼ jtsaltik li kʼusitik chopol ta jnoptik ta anil ta stojolal yantik jech kʼuchaʼal la spasik li baʼyel yajtsʼaklomtak Kristoe.