1. ¿Kʼu yuʼun mu lekuk kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li Kaine, xchiʼuk kʼusi kʼot ta pasel ta skoj taje?

XI ALBAT yuʼun Jeova li Kaine: «Me chajel li cʼusi chanope, mu xastsalot li scʼacʼal avoʼntone [...] voʼot xuʼ chatsal ti me chacʼane». Taje toj tsots skʼoplal li kʼusi skʼan snope. Yuʼun mi la stsal li skʼakʼal yoʼontone lek kʼusi chkʼot ta pasel ta stojolal, yan mi jaʼ laj yakʼ tsalatuk yuʼun li skʼakʼal yoʼontone chopol kʼusi chkʼot ta stojolal. Li Vivliae chal ti muʼyuk lek kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li Kaine. Jaʼ yuʼun, la smil li yitsʼin ti Abel sbie xchiʼuk muʼyuk xa lek laj yil sbaik xchiʼuk li Jeovae, ti jaʼ li Jpasvanej yuʼune (Gén. 4:3-16).

2. ¿Kʼu yuʼun toj tsots skʼoplal ti lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntike?

² Ti kʼu sjalil kuxulutike persa onoʼox oy kʼusi skʼan ta jnop ta jpastik. Bakʼintike tsots tajek skʼoplal, pe oy yantik xtoke mu toj masuk tsots skʼoplal. Akʼo mi jech, jutuk mu skotoluk li kʼusi chkʼot ta nopel kuʼuntike xuʼ me xjel tajek yuʼun li jkuxlejaltike. Jaʼ yuʼun mi jnaʼtik lek snopel li kʼusi ta jkʼantike xuʼ me jun noʼox koʼonton xijkuxiutik, pe mi mu jnaʼtik snopele muʼyuk me lek kʼusi chkʼot ta jtojolaltik xchiʼuk ta me xkil tajek jvokoltik (Prov. 14:8).

3. 1) ¿Kʼusi tskoltautik sventa lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntik? 2) ¿Kʼusi sjakʼobiltak ta jtakʼtik?

³ ¿Kʼusi tskoltautik sventa lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntik?  Jaʼ ti jpat koʼontontik ta stojolal Diose. Skʼan jchʼuntik lek ta melel ti oy tajek ta yoʼonton tskoltautike xchiʼuk ti chakʼbutik li jpʼijiltik chtun kuʼuntike. Li kʼusi yan tskoltautike jaʼ ti jpat koʼontontik ta stojolal li Skʼop Diose xchiʼuk ti jpat koʼontontik ta stojolal li tojobtasel chakʼbutike (kʼelo Santiago 1:5-8). Mi mas la jtsatsubtastik ti kʼu yelan chkil jbatik xchiʼuk li Jeovae xchiʼuk mi mas to ta jkʼantik li Skʼope, jaʼ me tskoltautik yoʼ jchʼuntik ti jaʼ sventa jlekilaltik skotol li kʼusi chalbutike. Taje jaʼ me tstij koʼontontik yoʼ baʼyel jsaʼtik li beiltasel yakʼojbutik ta Skʼop kʼalal skʼan to jnop li kʼusi ta jpastike. Pe, ¿kʼuxi onoʼox xuʼ lek xbat ta nopel kuʼuntik li kʼusi ta jnop ta jpastike? A ti mi oy xa kʼusi kʼotem ta nopel kuʼuntike, ¿mi jaʼ van skʼan xal ti mu xa stakʼ jeltike?

4. ¿Kʼusi tsots skʼoplal la snop li Adane, xchiʼuk kʼusi kʼot ta pasel ta skoj taje?

⁴ Voʼne xa onoʼox slikel tal ti oy kʼusitik tsots skʼoplal skʼan ta jnop ta jpastike. Jech kʼuchaʼal liʼe, oy kʼusi tsots skʼoplal la snop li Adane, mi jaʼ chchʼunbe smantal li Diose o mi jaʼ chchʼunbe li yajnil ti Eva sbie. Muʼyuk bu lek li kʼusi kʼot ta nopel yuʼune, yuʼun manya ti kʼu yelan loʼlaat yuʼun li yajnile. Ta skoj li kʼusi kʼot ta nopel yuʼune chopol tajek li kʼusi kʼot ta stojolale. Nutsat lokʼel yuʼun Jeova li ta nichimaltik Edene, ta tsʼakale cham. Pe taje maʼuk noʼox, yuʼun ta to jtatik ta makiel ek li kʼusi chopol kʼot ta nopel yuʼune.

5. ¿Kʼu yuʼun skʼan jtunestik li jmotontik ti xuʼ jnop jtuktike?

⁵ Xi chalik junantik krixchanoetike: «Jaʼ mas lek jkuxlejaltik jechuk ti muʼyukuk ta jnop kʼusi ta jpastike». ¿Mi jaʼ van jech chkaltik ek? Veno, skʼan jvules ta joltik ti mu jechuk kʼuchaʼal robot la spasutik li Jeovae, ti jechuke mu jnaʼtik snopel xchiʼuk mi jaʼuk xuʼ jtʼujtik li kʼusi ta jkʼantike. Pe mu jechuk, yuʼun li Diose yakʼojbutik Vivlia sventa xchanubtasutik ta snopel lek. Jech xtok, tskʼan ti akʼo jtunestik li jmotontik yakʼojbutike, ti xuʼ jnop jtuktik li kʼusi ta jkʼan ta jpastike. Taje jaʼ skʼan xal xtok ti tsots skʼoplal li kʼusi jbainojtike, ¿kʼu yuʼun? Jnopbetik skʼoplal li skʼelobiltak ta yan parafoetik chtale.

6, 7. 1) ¿Kʼusi skʼan snopik li j-israeletike? (Kʼelo li lokʼol ta slikebale). 2) ¿Kʼu yuʼun toj vokol laj yaʼiik snopel li kʼusi skʼan spasike?

⁶ Kalbetik skʼoplal li j-israeletike. Kʼalal te xa ox nakalik li ta Albil Balumile oy kʼusi tsots skʼoplal skʼan snopik, mi jaʼ chichʼik ta mukʼ li Jeovae o mi jaʼ li jecheʼ diosetike (kʼelo Josué 24:15). Xuʼ van mu masuk tsots skʼoplal laj yilik li kʼusi skʼan snopik taje, pe ta melele te tsakal tajek skʼoplal li xkuxlejalike, yuʼun xuʼ xkuxiik o xuʼ xchamik. Pe ti kʼu sjalil la sbeiltas j-israeletik li jchapanvanejetike muʼyuk lek kʼusitik la snop la spasik li j-israeletike. Muʼyuk xa laj yichʼik ta mukʼ li Jeovae, jaʼ lik yichʼik ta mukʼ li jecheʼ diosetike (Juec. 2:3, 11-23). Ta mas tsʼakal li ta skʼakʼalil j-alkʼop Eliase, skʼan snopik kʼusi skʼan spasik xtok, xi albatike: «Me jaʼ cuxul Dios li Mucʼul Diose, jaʼ xavichʼic ta mucʼ. Yan me jaʼ cuxul li Baale, jaʼ xavichʼic ta mucʼ» (1 Rey. 18:21). Xuʼ van xi chkaltike: «Taje kʼun ta nopel». Yuʼun jnaʼojtik ti jaʼ onoʼox mas lek ti xkichʼtik ta mukʼ li Jeovae. Li buchʼu pʼije mu onoʼox skʼan xichʼ ta mukʼ li jun chamem diose. Akʼo mi jech, li j-israeletike vokol tajek chaʼiik yoʼ snopik li kʼusi skʼan spasike, yuʼun xi chal li Vivliae: ‹Chib yoʼontonik›. Pe li Eliase lek tajek li kʼusi la spase yuʼun la stijbe yoʼonton j-israeletik ti jaʼ akʼo xichʼik ta mukʼ li melel Diose, ti jaʼ li Jeovae.

⁷ Pe ¿kʼu yuʼun toj vokol laj yaʼiik snopel kʼusi skʼan spasik li j-israeletike? Oy chib srasonal. Baʼyel, yuʼun muʼyuk xchʼunel yoʼontonik ta stojolal Jeova xchiʼuk mi jaʼuk skʼan xchikintabeik li kʼusi ch-albatike. Muʼyuk spatoj yoʼontonik ta stojolal xchiʼuk muʼyuk la xchʼakbeik yorail sventa xojtikinik li Diose xchiʼuk li pʼijil tojobtaseletik yuʼune. Ti lajuk xchʼakbeik yorail spasel jeche la xchanik lek snopel ti jechuke (Sal. 25:12). Xchibal, yuʼun  laj yakʼ ti akʼo xloʼlaatik yuʼun li jyanlumetike. Maʼuk noʼox, yuʼun jaʼ laj yakʼbeik ti jaʼ akʼo snop jyanlumetik li kʼusi skʼan spasike. Ta skoj taje lik xchanbeik stalelal li krixchanoetik taje, yuʼun lik yichʼbeik ta mukʼ li jecheʼ diosetik yuʼunike. Li kʼusi kʼot ta pasel taje yaloj xa onoʼox Jeova ti xuʼ jech chkʼot ta stojolalike (Éx. 23:2).

8. ¿Kʼusi tsots skʼoplal chakʼ jchantik li kʼusi kʼot ta stojolal li j-israeletike?

⁸ Li kʼusi kʼot ta stojolal li j-israeletike oy kʼusi chakʼ jchantik, jaʼ ti skʼan xkakʼ akʼo sbeiltasutik Skʼop Dios mi ta jkʼan lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntike. Jech xtok, li Galatas 6:5 xi chalbutike: «Ta jujuntal chabainik li kʼusi chapas atukike». Taje chakʼ ta aʼiel ti mu lekuk ti jaʼ chkakʼbetik akʼo snop yantik li kʼusi skʼan jpastike, yuʼun voʼotik oy ta jbatik. Skʼan xkojtikintik lek li kʼusi lek chil xchiʼuk li kʼusi mu lekuk chil li Diose, vaʼun jaʼ jech chkakʼ ta jkuxlejaltik.

9. ¿Kʼu yuʼun mu lekuk mi jaʼ chkakʼbetik snop yantik li kʼusi ta jkʼan ta jpastike?

⁹ Pe xuʼ van jaʼ xlik kakʼbetik snop yantik li kʼusi ta jkʼan ta jpastike, ¿kʼu van yuʼun ti jech chkʼot ta pasele? Jaʼ ta skoj li sujel ta jtatik yuʼun yantik yoʼ jaʼuk jpastik li kʼusi mu lekuke (Prov. 1:10, 15). Pe mi jaʼ chkakʼtik akʼo snop yantik li kʼusi ta jkʼan ta jpastike xuʼ me oy kʼusi chopol xkʼot ta pasel ta jtojolaltik. Voʼotik oy ta jbatik snopel li kʼusi ta jkʼan ta jpastike, taje jaʼ tskoltautik ta snopel li jol koʼontontik ti jchanubtasojtik ta Vivliae. Pe mi yan buchʼu chkakʼ akʼo snop ta jtojolaltik li kʼusi ta jpastike, jaʼ me skʼan xal ti yuʼun jaʼ chkakʼtik akʼo sbeiltasik li jkuxlejaltike. Mi jech la jpastike xuʼ me xkil ep jvokoltik.

10. ¿Kʼusi albatik yuʼun jtakbol Pablo li yajtsʼaklomtak Kristo ta Galasiae?

¹⁰ Li jtakbol Pabloe laj yalbe mantal yajtsʼaklomtak Kristo ta Galasia ti mu xakʼbeik akʼo snop yantik li kʼusi skʼan spasike (kʼelo Galatas 4:17). Yuʼun oy junantik yajtsʼaklomtak Kristo li ta Galasiae jaʼ chalbeik yantik li kʼusi skʼan spasike, ¿kʼu yuʼun? Jaʼ ta skoj ti tskʼanik ti jaʼ akʼo spasik ermanoetik li kʼusi chal stukike, maʼuk li kʼusi chal jtakboletike. Solel xtoyet tajek chaʼi sbaik xchiʼuk muʼyuk chichʼik ta mukʼ ti xuʼ snop stukik li ermanoetike.

11. ¿Kʼuxi xuʼ jkoltatik yantik kʼalal oy kʼusi tsnop tspasike?

 ¹¹ Jaʼ jun slekil kʼelobil kuʼuntik li jtakbol Pabloe. Yuʼun laj yichʼ ta mukʼ ti xuʼ snop stukik kʼusi tskʼanik li ermanoetike (kʼelo 2 Korintios 1:24). Li moletik avie skʼan me xchanbeik stalelal Pablo kʼalal tstojobtasik junuk ermano kʼalal skʼan snop kʼusi tspase. Ta sjunul yoʼonton chakʼbeik yil li kʼusi chal Vivliae. Pe skʼan me pʼijikuk tajek yoʼ mu jaʼuk snopik li kʼusi skʼan spas li ermanoe. Yuʼun snaʼik ti jaʼ chil svokol mi muʼyuk lek bat ta nopel yuʼune. ¿Kʼusi chakʼ jchantik taje? Jaʼ ti xuʼ xkakʼbetik yil beiltaseletik ta Vivlia ta sventa li kʼusi yakal tsnuptane. Pe jaʼ me oy sderechoik xchiʼuk jaʼ me oy ta sbaik ti snop stukik li kʼusi tspasike. Mi lek kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunike ta me stabeik sbalil. Jech oxal chaʼa, mi jsetʼuk me jnoptik ti voʼotik oy kabtel chkaʼitik sventa jnoptik li kʼusi skʼan spas junuk kermanotike.

12, 13. ¿Kʼu yuʼun mu lekuk ti jaʼo jnop kʼusi ta jpastik kʼalal chij-ilinutike o kʼalal chibajem koʼontontike?

¹² Li epal krixchanoetik avie jaʼ tspasik li kʼusi chal yoʼontonik kʼalal oy kʼusi tsnop tspasike. Pe taje toj xibal me sba. Li Vivliae jamal chalbutik ti mu jaʼuk jpastik li kʼusi chal koʼontontike o ti kʼu yelan chkaʼi jbatike, yuʼun jpasmulilutik (Prov. 28:26, TNM). Mu stakʼ jpat koʼontontik yuʼun li koʼontontike, jaʼ ta skoj li kʼusi chal Vivlia liʼe: «Toj chopol, jaʼ noʼox ven jloʼlavanej ta scotol» (Jer. 17:9). Jech xtok, li Vivliae chalbe skʼoplal epal krixchanoetik ti chopol kʼusi kʼot ta stojolalik ta skoj ti jaʼ la xchʼunik li kʼusi chal yoʼontonike (1 Rey. 11:9, TNM; Jer. 3:17; 13:10, Ch). Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi van xuʼ xkʼot ta jtojolaltik mi jaʼ ta jchʼuntik kʼusi chal koʼontontik kʼalal oy kʼusi ta jnop ta jpastike?

¹³ Toj tsots skʼoplal li koʼontontike, yuʼun xi chal li Vivliae: «Skʼan xakʼan ta sjunul avoʼonton li Jeova Dios avuʼune. [...] Skʼan me xakʼan achiʼil jech kʼuchaʼal akʼanoj aba atuke» (Mat. 22:37-39). Pe skʼan me pʼijutik xtok, yuʼun kʼuchaʼal chal li tekstoetik ta yan parafo echʼe toj xibal sba mi jaʼ chkakʼ stsal jnopbentik xchiʼuk ti jaʼ spasutik ta mantal li koʼontontike. Jech kʼuchaʼal liʼe, mi jaʼo chij-ilinutik kʼalal ta jnop kʼusi ta jpastike, xuʼ van mu lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntik (Prov. 14:17; 29:22). Jech xtok, xuʼ van mu lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntik mi jaʼo chibajem koʼontontike (Núm. 32:6-12; Prov. 24:10). Skʼan jaʼ xkakʼ akʼo smosoin jnopbentik li smantal Diose (Rom. 7:25). Jech oxal chaʼa, kʼalal oy kʼusi ta jnop ta jpastike mu me xkakʼ stsalutik ti kʼu yelan chkaʼi jbatike.

14. ¿Kʼu yuʼun jnaʼojtik lek ti xuʼ jeltik bakʼintik li kʼusi jnopojtike?

¹⁴ Jkotoltik onoʼox skʼan jnoptik li kʼusi ta jpastike. Akʼo mi jech, li buchʼu snaʼ xrasonaje xuʼ van snopbe to skʼoplal yan velta li kʼusi snopoj xa oxe, vaʼun tskʼel mi jaʼ van lek ti sjele. Kalbetik avaʼi skʼoplal li Jeovae, ti jaʼ li buchʼu lek ta chanbel stalelale. Xi laj yal ta sventa li jnaklejetik ta Ninive li ta skʼakʼalil Jonase: «Cʼalal laj yil Dios li cʼusi la spasique, ti la sutes yoʼntonic ta sventa li cʼusitic chopol tspasique, jech lic lecubuc yoʼnton ta stojolic, muc spasbe o li cʼusi snopoj xaʼox tspasbee» (Jon. 3:10). Li Jeovae la sjel li kʼusi toʼox snopoj tspas kʼalal laj yil ti la sjel stalelalik xchiʼuk ti la skomtsanik spasel kʼusitik chopol li jnaklejetik ta Ninivee. Jaʼ jech laj yakʼ ta ilel ti xaʼibe lek smelolal, ti bikʼit chakʼ sba xchiʼuk ti kʼuxutik tajek ta yoʼontone. Yuʼun mu jechuk kʼuchaʼal li krixchanoetik ti anil nopbil noʼox tspasik li kʼusi tskʼanike xchiʼuk ti jaʼo tsnop kʼusi tspasik kʼalal kapem sjolike.

15. ¿Kʼu van yuʼun ti skʼan jeltik li kʼusi jnopoj xa ox ta jpastike?

¹⁵ Kʼalal oy kʼusi chjel ta jkuxlejaltike xuʼ van jaʼ lek ti jeltik li kʼusi jnopoj xa ox ta jpastike. Jvules ta joltik ti oy onoʼox jech spasoj li  Jeova eke (1 Rey. 21:20, 21, 27-29; 2 Rey. 20:1-5). Xuʼ van xtok ti skʼan jeltik kʼusi skʼan jpastik kʼalal mas to chkaʼibetik smelolal jtosuk aʼyeje. Jech kʼuchaʼal kʼot ta stojolal li ajvalil Davide. Li ajvalile snopoj xa ox kʼusi tspasbe li smom Saul ti Mefi-boset sbie, taje jaʼ ta skoj ti jutbat smul li Mefi-bosete. Pe kʼalal laj yaʼi lek li kʼusi kʼot ta pasele la sjel li kʼusi snopoj xa ox tspase (2 Sam. 16:3, 4; 19:24-29). Jaʼ jech skʼan jpastik bakʼintik li voʼotik eke.

16. 1) ¿Kʼusitik skʼan jtsaktik ta venta kʼalal oy kʼusi ta jnop ta jpastike? 2) ¿Kʼu yuʼun skʼan jeltik bakʼintik li kʼusi jnopoj ta jpastike, xchiʼuk kʼu yelan jtalelaltik skʼan xkakʼtik ta ilel kʼalal jech ta jpastike?

¹⁶ Xi chalbutik Vivlia kʼalal oy kʼusi ta jnop ta jpastike: «Me vovil pasbil noʼox ta anile muʼyuc stu chcʼot» (Prov. 21:5). Tsots tajek skʼoplal ti jchʼakbetik yorail sventa jnoptik li kʼusi ta jpastike. Kʼalal jech ta jpastike lek me kʼusi chkʼot ta nopel kuʼuntik (1 Tes. 5:21). Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal skʼan to snop kʼusi tspas li joliletik ta utsʼ alalile skʼan xchʼakbeik yorail sventa saʼik li beiltaseletik ta Vivliae xchiʼuk li ta jvuntike. Jech xtok, tsots me skʼoplal ti xchikintabeik kʼusi tsnop li yutsʼ yalalike. Jvules ta joltik ti xi albat yuʼun Jeovae li Abraane: «Paso scotol cʼusi chascʼanbot li Sarae» (Gén. 21:9-12). Jech xtok, li moletik ta tsobobbaile toj tsots me skʼoplal ti xchʼakbeik yorail ti xchanunajike. Jaʼ yuʼun, tsjel kʼusi tspasik kʼalal chilik ti oy jun achʼ mantale, muʼyuk chiʼik mi muʼyuk xa bu chichʼik-o ichʼel ta mukʼ ta skoj taje. Jech oxal chaʼa, li moletik ti snaʼ xrasonajik xchiʼuk ti bikʼit yakʼoj sbaike ta sjunul me yoʼonton tsjel ti kʼu yelan tsnopike xchiʼuk li kʼusi snopoj tspasik mi jech tskʼan chilike. Toj lek ti jechuk jchanbetik stalelalike, yuʼun jaʼ tskoltautik yoʼ junuk noʼox koʼontontik xchiʼuk ti jmojuk noʼox oyutik li ta tsobobbaile (Ech. 6:1-4).

17. ¿Kʼusi tskoltautik sventa lekuk li kʼusitik chkʼot ta nopel kuʼuntike?

¹⁷ Oy kʼusitik ta jnop ta jpastik ti toj tsots tajek skʼoplale. Jech kʼuchaʼal kʼalal ta jnop mi chijnupune xchiʼuk ti buchʼu chijnupun xchiʼuke. Jech xtok, toj tsots skʼoplal kʼalal ta jnoptik ti bakʼin chlik tunkutik ta tsʼakal orae. Kʼalal skʼan to xlik jnoptik taje, skʼan me jnopbetik lek skʼoplal xchiʼuk ti jkʼanbetik Jeova ti akʼo sbeiltasutike. Taje xuʼ me jal xichʼ kuʼuntik. Pe mi ta jkʼan ti lekuk kʼusi xbat ta nopel kuʼuntike skʼan me jpat koʼontontik ta stojolal li Jeovae, ti jchikintatik li tojobtasel xchiʼuk li beiltasel chakʼbutike (Prov. 1:5). Li Jeovae jaʼ noʼox te ta Skʼop chakʼbutik li lekil tojobtaseletike. Jaʼ yuʼun, tsots me skʼoplal ti jchanbetik li Skʼope xchiʼuk ti jkʼanbetik ti akʼo xi sbeiltasutike. Yuʼun li stuke xuʼ me xakʼbutik li lekil talelaletik ti chtun kuʼuntike yoʼ lekuk xbat ta pasel li kʼusitik jnopojtik ti jaʼ jech kʼuchaʼal oy ta yoʼontone. Jaʼ yuʼun, xiuk jakʼbe jbatik kʼalal skʼan to jnopbetik skʼoplal li kʼusi ta jkʼan ta jpastike: «¿Mi chakʼ ta ilel ti jkʼanoj Jeova li kʼusi jnopoj ta jpase? ¿Mi jun van yoʼontonik xchiʼuk mi chmuyubaj-o li kutsʼ kalale? Jech xtok, ¿mi chakʼ ta ilel ti oy smalael kuʼune xchiʼuk ti chikʼanvane?».

18. ¿Kʼu yuʼun tskʼan Jeova ti akʼo jnop jtuktik li kʼusi ta jpastike?

¹⁸ Muʼyuk bu tsujutik sventa jkʼantik o sventa xijtunutik ta stojolal li Jeovae. Moʼoj, yuʼun yakʼoj ti akʼo jnop jtuktik li kʼusi ta jkʼantike. Tstsak ta venta li jderechotik ti oy ta jbatik snopel mi chijtun ta stojolal o mi moʼoj (Jos. 24:15; Ecl. 5:4). Pe li kʼusi tskʼane jaʼ ti akʼo kʼotuk ta pasel kuʼuntik li kʼusi ta jnoptike xchiʼuk ti jaʼuk jech jpastik jech kʼuchaʼal chal li Skʼope. Jech oxal chaʼa, mi jpatoj koʼontontik ta stojolal li tojobtaseletik chal Jeovae xchiʼuk mi chkakʼ ta jkuxlejaltik li beiltasel chakʼbutike, lek me kʼusitik chkʼot ta nopel kuʼuntik. Maʼuk noʼox, yuʼun chkakʼtik ta ilel xtok ti xnop noʼox kuʼuntik li kʼusi ta jkʼantike xchiʼuk ti jpʼel-o ta koʼonton jech ta jpastik li kʼusi chkʼot ta nopel kuʼuntike (Sant. 1:5-8; 4:8).