1. ¿Kʼusi kʼot ta pasel kʼalal laj yichʼ lajesel li Jerusalene?

LI TA sjabilal 607 kʼalal muʼyuk toʼox bu talem Kristoe, li ajvalil ta Babilonia xchiʼuk li yajsoltarotake bat stsak ta kʼop li jteklum Jerusalene. Xi chal li Vivliae: «[La] smilic ta espada scotol li chʼium queremetic yuʼunic te oyic ta chʼulnae. Me jutuc muʼyuc xa tsʼicumal; cʼalal ta querem ta tseb, ta moletic, ta syojoviltac vul smilic [...]. Jech noxtoc la xchiqʼuic comel li chʼulnae; la sjinesic comel li coralton yuʼun Jerusalene. Laj yacʼbeic comel scʼacʼal li pasubmantaletic yuʼunique, xchiʼuc laj yulesic o comel li cʼusitic toyolic stojole» (2 Crón. 36:17, 19).

2. ¿Kʼusi laj yichʼik albel yuʼun Jeova li judaetike xchiʼuk kʼusi chkʼot ta pasel ta stojolalik?

² Muʼyuk labal laj yaʼiik judaetik ti laj yichʼ lajesel li Jerusalene. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li j-alkʼopetik yuʼun Diose yalojik xa onoʼox ti chichʼik tsakel ta kʼop yuʼun jbabiloniaetik mi mu xchʼunik-o li mantale. Ta skoj taje ep chlajik ta milel xchiʼuk li yantike chichʼik ikʼel batel ta Babilonia (Jer. 15:2). ¿Kʼu van yelan li xkuxlejalik ta Babilonie? ¿Mi jech van kuxiik li yajtsʼaklomtak Kristo jech kʼuchaʼal kuxiik li judaetik kʼalal ochemik toʼox ta skʼob Babiloniae? Mi jeche, ¿bakʼin kʼot ta pasel?

3. ¿Kʼuxi ti mu xkoʼolaj-o ti kʼu yelan kuxiik li judaetik ta Babilonia xchiʼuk li j-israeletik ta Ejiptoe?

³ Li Jeovae laj yalbe ti mu masuk xakʼ ta yoʼontonik xchiʼuk ti lekuk noʼox xkuxlejalik kʼalal mi laj yichʼik ikʼel batel ta Babilonia li judaetike. Xi laj yalbe ta stojolal li Jeremiase: «Pasic lec anaic, te xanaquiic, tsʼunic lec jsatinom teʼetic avuʼunic, loʼanic li sate». Xi to laj yal xtoke: «Pasic me cʼusi jaʼ sventa slequilal li lum yoʼ bu la jtacoxuc batele. Cʼopanicun ta sventa li lume, yuʼun li slequilale jaʼ avuʼunic chcʼot» (Jer. 29:5, 7). Li judaetik ti la xchʼunbeik smantal Jeovae jun onoʼox yoʼontonik jutuk kuxiik li ta Babiloniae. Yuʼun akʼbat spasik li kʼusi tskʼan stukike xchiʼuk xuʼ xbatik li ta sjunul yosilal Babiloniae. Li vaʼ kʼakʼale jaʼ toʼox mas tsots skʼoplal ta sventa pʼolmajebal li Babiloniae. Oy voʼneal vunetik chal ti kʼotik ta mukʼta jchonolajeletik xchiʼuk ti la xchanik spasel kʼusitik kʼupilik sba li jlom judaetike. Junantike pasik-o ta jkʼulej. Jech oxal, ti kʼu yelan kuxiik ta Babilonia li judaetike mu xkoʼolaj kʼuchaʼal kuxiik ta Ejipto li j-israeletik ti laj yichʼik tajek ilbajinele, ti te xa ox van jayibuk sien jabil echʼeme (kʼelo Éxodo 2:23-25).

4. 1) ¿Buchʼutik ta jecheʼ noʼox laj yil svokolik? 2) ¿Kʼu yuʼun mu spas yuʼunik lek ti kʼu yelan chal li Smantal Diose?

⁴ Jlom judaetik ti tukʼ yakʼoj sbaik ta stojolal Jeovae laj yichʼik ikʼel batel ta Babilonia akʼo mi muʼyuk kʼusi chopol spasojik. Jech xtok laj yil svokolik jech kʼuchaʼal laj yil svokolik li steklumal Israele. Melel onoʼox ti oy ep kʼusitik yuʼunik li judaetik sventa xkuxiike. Pe, ¿kʼuxi xuʼ xichʼik ta mukʼ li Jeovae? Li templo xchiʼuk li skajleb matanale laj yichʼ xa ox jinesel xchiʼuk muʼyuk xa ox lek chapal ch-abtejik li paleetike. Akʼo mi jech, li jlom judaetik ti tukʼ yakʼoj sbaike laj yichʼik ta mukʼ Jeova ti bu kʼalal xuʼ yuʼunik sventa xchʼunbeik-o Smantal li Diose. Jech kʼuchaʼal Daniel, Sadrac, Mesac xchiʼuk Abednegoe muʼyuk la slajesik li veʼliletik ti chal Smantal Dios ti mu stakʼ slajesike. Xchiʼuk chal Vivlia xtok ti nopoltik noʼox tskʼopon Dios li Daniele (Dan. 1: 8; 6:10). Akʼo mi jech, li tukʼil judaetike mu onoʼox spas yuʼunik lek ti kʼu yelan chal li Smantal Diose. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun pasbilik ta mantal yuʼun jun ajvalil ti maʼuk chichʼ ta mukʼ li Jeovae.

5. 1) ¿Kʼusi laj onoʼox yalbe yajtuneltak li Diose? 2) ¿Kʼu yuʼun mu stakʼ chʼunel yaʼel li kʼusi laj yal li Diose?

⁵ ¿Mi chkʼot van yorail chichʼik ta mukʼ yan velta Jeova li j-israeletik jech kʼuchaʼal chal li Mantaletike? Li vaʼ kʼakʼale mu stakʼ chʼunel mi jech chkʼot ta pasel, yuʼun li jbabiloniaetike muʼyuk onoʼox tskoltaik lokʼel li buchʼutik chchukike. Pe li Jeovae laj onoʼox yalbe yajtuneltak ti tslokʼes li ta Babiloniae. Vaʼun jaʼ jech kʼot ta pasel ta melel, jech onoʼox kʼuchaʼal chkʼot ta pasel skotol li kʼusi chal Diose (Is. 55:11).

6, 7. ¿Kʼu yuʼun skʼan jeltik ti kʼu toʼox yelan kaʼiojbetik smelolal ti bakʼin och ta skʼob Mukʼta Babilonia li steklumal Diose?

⁶ ¿Mi oy van jech yichʼojik chukel xkaltik ek li yajtsʼaklomtak Kristo jech kʼuchaʼal laj yichʼik chukel batel ta Babilonia ta voʼnee? Li Jkʼel osil ta toyole oy xa ta sjayibal jabil yaloj tal ti lik ochikuk ta skʼob Babilonia ta sjabilal 1918 li yajtsʼaklomtak Kristoe xchiʼuk ti kolik la lokʼel ta sjabilal 1919. Pe li ta xchanobil liʼe xchiʼuk li ta yane jaʼ chkalbetik smelolal kʼu yuʼun persa skʼan jeltik ti kʼu yelan albil toʼox smelolale.

⁷ Jvules ta joltik ti Mukʼta Babiloniae jaʼ skʼoplal skotol li jecheʼ relijionetik ta spʼejel Balumile. Pe, ¿mi jech ti och ta skʼob mukʼta Babilonia li steklumal Dios ta 1918? Moʼoj.  Yuʼun li buchʼutik tʼujbil chbatik ta vinajele laj xa onoʼox xchʼak sbaik lokʼel tal li ta jecheʼ relijion kʼalal skʼan toʼox tajek xlik li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile. Melel onoʼox ti laj yichʼik kontrainel li ta 1918. Pe li buchʼu kontrainvanike jaʼ li jpolitikoetike, maʼuk li jecheʼ relijione. Jaʼ yuʼun, jaʼ te chkakʼtik-o venta ti maʼuk ta 1918 ochik ta skʼob mukʼta Babilonia li steklumal Diose.

8. ¿Kʼusi kʼot ta pasel kʼalal cham li jtakboletike? (Kʼelo li lokʼol ta slikebale).

⁸ Li ta Pentekostes ta sjabilal 33, oy jaymiluk krixchanoetik ochik ta yajtsʼaklomtak Kristo xchiʼuk laj yichʼik chʼul espiritu. Li krixchanoetike taje xi chichʼ albel skʼoplalike: «Jun tʼujbil nitilulal, paleoxuk ti chatunik kʼuchaʼal ajvaliletike, jaʼoxuk jun chʼul lum, jaʼoxuk jun jteklum ti jaʼ yuʼun Dios chakʼotike» (kʼelo 1 Pedro 2:9, 10). Kʼalal kuxulik toʼox li jtakboletike lek la xchabiik li tsobobbailetike. Pe kʼalal chamike, oy jlom viniketik lik chanubtasvanikuk ta jecheʼ chanubtaseletik, taje jaʼ sventa xnamajik batel ta sventa li kʼusi melele. Li viniketik taje lek tajek chaʼiik ti kʼu yelan chchanubtasvanik li jfilosofoetik Aristóteles xchiʼuk Platone. Jaʼ yuʼun jech lik chanubtasvanikuk, maʼuk ti kʼu yelan chal li Skʼop Diose (Ech. 20:30; 2 Tes. 2:6-8). Ep li buchʼutik taje jaʼik toʼox jkʼelvanejetik xchiʼuk oy toʼox kʼusitik sbainojik ti tsots skʼoplal ta tsobobbailetike. Pe ta kʼunkʼun lik kʼotikuk ta jnitvanejetik ta relijion, akʼo mi yaloj Jesus ti skʼan yermanouk xil sbaike (Mat. 23:8).

9. ¿Kʼuxi lik skolta sbaik li relijion katolika xchiʼuk li ajvalil ta Romae xchiʼuk kʼusi kʼot ta pasel?

⁹ Li ta sjabilal 313 ta jkʼakʼaliltike, jaʼo ch-ajvalilaj ta sjunul yosilal Roma li Constantino ti maʼuk jchʼunolajele. Li Constantinoe la spasbe lek svunal li srelijion yajtsʼaklomtak Kristo ti svalopatinojik mantale. Kʼalal jech kʼot ta pasel taje, li relijion Katolika xchiʼuk li ajvalil ta Romae lik skolta sbaik talel. Jun skʼelobil taje, jaʼo kʼalal la stsob epal jbabeetik ta relijion li Constantinoe. Li tsobajel taje, Concilio de Nicea laj yakʼbeik sbi. Kʼalal laj li tsobajel taje, li Constantinoe la snuts lokʼel jun pale ti Arrio sbie, ta skoj ti muʼyuk la xchʼam li chanubtasel ti jaʼ Dios li Jesuse. Ta mas tsʼakal li ajvalil ta Roma ti Teodosio sbie, la spas ta jun relijion ti tsots skʼoplal li relijion Katolikae. Li j-aloʼiletike chalik ti lik xchʼunik Kristo li jromaetike, taje jaʼo kʼot ta pasel li ta skʼakʼalil Teodosioe. Pe li kʼusi melele, jaʼ ti xchʼunojik xa ox jecheʼ chanubtasel li yajtsʼaklomtak Kristo ti svalopatinojik mantale xchiʼuk te xa ox kapal skʼoplalik li ta Mukʼta Babiloniae. Akʼo mi jech, oy onoʼox junantik tukʼil yajtsʼaklomtak Kristo ti xkoʼolajik kʼuchaʼal li trigo laj yalbe skʼoplal Jesuse. Li stukike laj yakʼik tajek persa sventa xichʼik ta mukʼ li Diose, akʼo mi jutuk tajek li buchʼu ch-aʼibatike (kʼelo Mateo 13:24, 25, 37-39). Ta melel, oyik ta skʼob Mukʼta Babilonia li tukʼil yajtsʼaklomtak Kristoe.

10. ¿Kʼu yuʼun muʼyuk la xchʼamik jlom krixchanoetik li kʼusi chakʼik ta chanel ta relijionetike?

¹⁰ Epal krixchanoetik li ta slikebaltik tal siglo ta jkʼakʼaliltike, xuʼ toʼox xchanik Vivlia ta griego o ta latín kʼop. Jaʼ yuʼun xuʼ toʼox skoʼoltasik li kʼusi chakʼ ta chanel li relijionetik xchiʼuk li kʼusi chal Vivliae. Jech oxal, kʼalal laj yakʼik venta junantik ti mu jechuk chal ta Vivlia li kʼusi chakʼik ta chanel li relijionetike muʼyuk la xchʼamik. Pe toj xibal sba kʼalal chalbeik batel yantik li kʼusi chchanike, yuʼun mi jech tspasike xuʼ xichʼik-o milel.

11. Li jnitvanejetik ta relijione, ¿kʼusi la spasik sventa mu xchan Svivliaik li krixchanoetike?

¹¹ Pe ta tsʼakale muʼyuk xa lik kʼopojikuk ta griego o ta latín kʼop li krixchanoetike. Jech  xtok, li jnitvanejetik ta relijione muʼyuk xakʼik ti sjelubtasik ta skʼop stukik Vivlia li krixchanoetike. Jaʼ yuʼun jaʼ noʼox xuʼ xchanik Vivlia li jnitvanejetik ta relijion ti lek chanunajemike. Oy junantik paleetik xtoke mu snaʼik lek stsʼibael mi jaʼuk skʼelel vun li ta griego o ta latín kʼope. Mi oy buchʼu mu skʼan xchʼam li kʼusi chakʼik ta chanel ta relijione chakʼbeik kastigo. Jaʼ yuʼun li buchʼutik tʼujbil chbatik ta vinajel ti tukʼ yakʼoj sbaike, ta mukul la tstsob sbaik ta jujutsop, pe li yantike mi jsetʼuk stakʼ stsob sbaik. Jech kʼuchaʼal kʼot ta stojolalik li judaetik ti chukbilik batel ta Babilonia ta voʼnee jaʼ jech kʼot ta stojolalik li buchʼutik tʼujbilik chbatik ta vinajel ti «paleoxuk» xi skʼoplalike, yuʼun mu xuʼ lek chapal xichʼik ta mukʼ li Diose. Taje jaʼ ta skoj ti jaʼ oy ta skʼob krixchanoetik li Mukʼta Babiloniae.

12, 13. ¿Kʼusi chib srasonal sventa oyuk spatobil yoʼontonik li yajtsʼaklomtak Kristoe?

¹² ¿Mi tavan xkolik li melel yajtsʼaklomtak Kristo sventa xichʼik ta mukʼ Dios yan velta jech kʼuchaʼal tskʼane? Tana. Oy chaʼtos kʼu yuʼun xuʼ spat-o yoʼontonik. Li baʼyele jaʼ li kʼusi kʼot ta pasel li ta sjabilaltik 1450, yuʼun laj yichʼ pasel li imprenta ti stakʼ cholbel sletraile, jaʼ jun makina ti tspas imprimir livroetike. Kʼalal muʼyuk toʼox pasbil li imprentae, ta kʼabal toʼox chichʼ pasel kopiar li Vivliae, li abtelal taje toj tsots ta pasel. Akʼo mi lek xtojob li jun krixchanoe lajuneb u chichʼ yuʼun sventa spas kopiar sliklej li Vivliae. Jech noxtok, ta snukulil chonbolom o ta yan kʼusitik chichʼ pasel kopiar, jaʼ yuʼun toj jutuk toʼox li Vivliae xchiʼuk toj toyol toʼox stojol. Pe ta skoj ti oy xa ox li imprenta  xchiʼuk li vunetike li jun krixchano ti lek xtojobe xuʼ van spas imprimir mas ta 1,300 pajina ta kʼakʼal.

¹³ Li xchibal ti kʼusi xuʼ spat-o yoʼontonike jaʼ ti laj yichʼ jelubtasel ta yantik kʼop li Skʼop Diose. Junantik viniketik ti tsots yoʼontonike la sjelubtasik ta skʼop krixchanoetik li Vivlia ta sjabilaltik 1500, akʼo mi snaʼojik ti xuʼ xlajik ta milele. Ilinik tajek li jbabeetik ta relijione. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun chiʼik mi lik skʼelik li Vivliae xchiʼuk ti xi xlik sjakʼike: «¿Bu jotukal chal Vivlia ti oy purgatorioe? ¿Bu jotukal chal Vivlia ti skʼan xichʼ tojel pale sventa xakʼ junuk mixa sventa li buchʼu chchame? ¿Bu chal Vivlia ta sventa li kardenal xchiʼuk li papaetike?». Li relijionetike jaʼ chakʼik ta chanel jutuk mu skotoluk li kʼusi chanubtasvanik li jfilosofoetik Aristóteles xchiʼuk Platón ti kuxiik kʼalal skʼan toʼox xtal li Jesuse. Li jbabeetik ta relijione ch-ilinik tajek ta skoj ti mu xchʼam krixchanoetik li kʼusi chchanubtasvanike. Jaʼ yuʼun la stakik ta milel epal viniketik xchiʼuk antsetik. Li kʼusi tskʼanike jaʼ ti mu skʼelik Vivlia li krixchanoetike xchiʼuk ti mu kʼusi sjakʼike. Jechtik onoʼox kʼot ta pasel. Akʼo mi jech, oy onoʼox krixchanoetik ti tsots yoʼontonike xchiʼuk ti muʼyuk xakʼ sbaik ta pasel ta mantal ta stojolal li Mukʼta Babiloniae. Laj yakʼik venta li kʼusi melel ta sventa li Skʼop Diose xchiʼuk oy-o ta yoʼontonik chchanik batel mas. Ta melel, jutuk xa ox skʼan xlokʼik li ta jecheʼ relijione.

14. 1) ¿Kʼusi la spasik li buchʼutik oy ta yoʼonton chchanik Vivliae? 2) ¿Kʼuxi la sta melel ta Vivlia li ermano Russelle?

¹⁴ Epal krixchanoetike oy tajek ta yoʼonton tskʼelik xchiʼuk chchanik li Vivliae. Jech xtok, oy ta yoʼontonik ti xalbeik batel yantik li kʼusitik chchanike. Mu skʼanik ti jaʼuk x-albatik yuʼun jbabeetik ta relijion li kʼusi skʼan xchʼunike. Jech oxal, oy jayibuk jatavik batel ta yantik lum jech kʼuchaʼal ta Estados Unidos, sventa te xchanik li Vivliae. Li ta lum taje jaʼ toʼox te nakal li Charles Taze Russelle. Vaʼun li ta 1870 lik xchanbeik lek skʼoplal xchiʼuk jayibuk xchiʼiltak li kʼusi chal Vivliae. Li kʼusi oy ta yoʼonton ta slikebal li ermano Russelle, jaʼ ti sta junuk relijion ti chakʼ ta chanel li kʼusi chal Vivliae. La skoʼoltas li kʼusi chakʼik ta chanel li relijionetik ti xchʼunojik Kristoe xchiʼuk li relijionetik ti mu xchʼunik Kristoe. Pe ta anil noʼox laj yakʼ venta ti mu junuk relijion jech chchanubtasvan kʼuchaʼal chal li Skʼop Diose. Jun veltae la xchiʼin ta loʼil jayibuk jnitvanejetik ta jeltos relijion ta sventa li kʼusi xchanojik ta Vivlia xchiʼuk li xchiʼiltake. Li kʼusi oy ox ta yoʼonton li ermano Russelle jaʼ ti xchʼunik kʼusi melel li jnitvanejetike xchiʼuk ti xakʼbeik xchan li yajchʼunolajelike. Pe mi jsetʼuk la xchʼamik. Jaʼ yuʼun li Jchanolajeletik ta Vivliae laj yaʼibeik smelolal ti mu xuʼ jmoj xichʼik ta mukʼ Dios xchiʼuk li buchʼutik te kapal skʼoplalik li ta jecheʼ relijione (kʼelo 2 Korintios 6:14).

15. 1) ¿Bakʼin ochik ta skʼob Mukʼta Babilonia li yajtsʼaklomtak Kristoe? 2) ¿Kʼusi chkalbetik skʼoplal li ta yan xchanobile?

¹⁵ Li ta xchanobil liʼe la jkʼelbetik skʼoplal ti ochik ta skʼob Mukʼta Babilonia li melel yajtsʼaklomtak Kristo kʼalal mu toʼox jaluk xchamel li slajeb jtakbole. Pe oy to kʼusitik skʼan jtakʼtik: ¿Kʼu yuʼun chkaltik ti lik kolikuk tal jutuk ta skʼob Mukʼta Babilonia li yajtsʼaklomtak Kristo ti tʼujbil chbatik ta vinajel kʼalal skʼan toʼox li sjabilal 1914? ¿Mi melel van ti muʼyuk bu jun yoʼonton Jeova ta stojolal yajtuneltak ta skoj ti mu epuk la xcholik mantal li ta Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile? ¿Mi oy van ermanoetik la stikʼ sbaik ta politika xchiʼuk ti muʼyuk xa lek ilatik yuʼun Jeova li vaʼ kʼakʼale? Jech xtok, mi ochik ta skʼob Mukʼta Babilonia yajtsʼaklomtak Kristo kʼalal cham li jtakboletike, ¿bakʼin kolik lokʼel? Veno, li ta yan xchanobile jaʼ te chkalbetik skʼoplal li kʼusitik labalik sba taje.