¿MI XANAʼ skʼelel li Vivlia ta evreo kʼope? Yikʼaluk van mu xanaʼ. Mase muʼyuk van bu aviloj jlikuk Vivlia ta evreo kʼop. Manchuk mi jech, kʼalal chkaʼibetik skʼoplal li pʼijil vinik Elias Hutter ti kuxi ta siglo 16 xchiʼuk ti chkojtikinbetik li chaʼlik Svivlia la spas ta evreo kʼope, jaʼ me tskoltautik ta xkʼuxubinel mas li Jvivliatike.

Li Elias Huttere vokʼ ta 1553 ta jun bikʼit jteklum ta Görlitz, taje jaʼ te nopol xkom li ta Alemania ti te stsʼakinoj sba ta Polonia xchiʼuk li ta República Checae. Jaʼ te la xchan li kʼopetik ta Oriente li ta universidad Luterana ta Jenae. Kʼalal 24 toʼox sjabilale kʼot ta jchanubtasvanej ta evreo ta Leipzig. La slikes achʼ chanubtaseletik xchiʼuk la slikes jun chanobvun ta Núremberg, ti jaʼ te chchanik evreo, griego, latín xchiʼuk alemán li jchanunetik ta chanib noʼox jabile. Muʼyuk bu yan chanobvun o junuk universidad ti jech chchanubtasvan kʼuchaʼal taje.

Li ta 1587, li Huttere la spas jlik Vivlia ta evreo ti ojtikinbil kʼuchaʼal Pokoʼ Testamentoe. Xi sbi laj yakʼbee: Derekh ha-Kodesh, ti jaʼ te laj yichʼ lokʼesel ta Isaías 35:8 ti xi chale: «Chʼul be». Xi laj yalbeik skʼoplal ta skoj ti alakʼ sba xcholet tsʼibabile: «Jamal xvinaj ti jun to yutsil ti kʼu yelan tsʼibabil li Vivliae». Pe li kʼusi mas toj lek ta sventa li Vivlia taje jaʼ ti toj jtunel sventa xichʼ chanel-o evreo kʼope.

Sventa xkaʼibetik lek smelolal kʼu yuʼun toj lek li Vivlia ta evreo la spas li Eliase, baʼyuk jnopbetik skʼoplal chaʼtos vokolil tsnuptan li buchʼutik tskʼan tskʼelik li Vivlia ta evreoe. Baʼyel: jelel li letraetik ta evreoe xchiʼuk ta batsʼikʼob chlik yichʼ chanel. Xchibal: jaʼ ti oy stsʼak ta slikeb xchiʼuk ta slajeb li jujupʼel kʼop ta evreoe, bakʼintike mu xa xkiltik bu chkom li jpʼel kʼope. Jech kʼuchaʼal li jpʼel evreo kʼop liʼe: נפשׁ (ti néfesch chichʼ alele), ti jaʼ skʼan xal «yip kuxlejal». Li ta Ezequiel 18:4 yichʼoj ta slikeb evreo kʼop liʼe: ה (ha), taje jaʼ skʼan xal «li». Xi tsʼibabil ta skotole: הנפשׁ (hannéfesch), jaʼ xkaltik, «li yip kuxlejale». Kʼalal mu jnaʼtike, jelel tajek chkiltik li chaʼpʼel evreo kʼop liʼe: הנפשׁ (hannéfesch) xchiʼuk li נפשׁ (néfesch).

 Li Huttere oy kʼusi labal sba la stunes kʼalal la spas imprimir sventa tskolta li yajchanuntake. La stunes letraetik ta evreo, jlome lek ikʼ la stsʼiba, li yane muʼyuk. Kʼalal la spas imprimire jaʼ mas lek xvinaj o mas mukʼtik sletrail la spas li jujupʼel kʼop ta evreoe, jaʼ mu jechuk la spasbe li stsʼak ta slikeb o ta slajeb jujupʼel kʼope. Ti vaʼ yelan jelel kʼu yelan la stsʼibae jaʼ koltavan sventa xakʼik venta jchanunetik li jujupʼel kʼop ta evreoe xchiʼuk jaʼ chkoltaatik sventa xchanik. Li ta Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras (con referencias) ta españole, jaʼ jech la spas li ta tsʼibetik ta yok vune. Li kʼuxi ta alel ta evreoe jaʼ mas lek xvinaj o mas mukʼtik, yan li stsʼak ta slikebale xchiʼuk li ta slajebe jaʼ lek noʼox sba tsʼibabil. Li bu mas ikʼik xvinaj li ta lokʼol ta akʼole jaʼ chakʼ ta ilel li kʼusi la spas li Hutter ta Ezequiel 18:4 xchiʼuk li kʼusi chal li Biblia con referencias li ta tsʼib ta yok vune.

Li Huttere la spas jlik Vivlia ta 12 jeltos kʼopetik ti ojtikinbil kʼuchaʼal Achʼ Testamentoe. Taje te laj yichʼ lokʼesel ta Núremberg ta sjabilal 1599, taje yichʼoj ojtikinel kʼuchaʼal Políglota de Núremberg. Li kʼusi ox tskʼan tspas xtoke jaʼ ti te tstikʼ ta evreo kʼop li Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Kristoe. Laj yal ti «akʼo mi toj ep xlaj stakʼin» ta saʼele, laj yakʼ venta ti xuʼ van muʼyuk sbalile. * Jaʼ yuʼun, jaʼ laj yakʼ ta yoʼonton spasel stuk li Achʼ Testamento ta evreo kʼope. Ta skoj ti laj yakʼbe tajek yipal spasel li abtelal taje, tsuts noʼox yuʼun ta jun jabil.

Kʼalal la sjelubtas ta evreo kʼop li Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Kristo li Huttere, ¿mi lek ta melel li kʼu yelan la sjelubtase? Li ta 1891 li ojtikinbil Franz Delitzsch ti chalbe skʼoplal li evreo kʼope, xi chale: «Ti kʼu yelan la sjelubtas ta evreo kʼope jaʼ te chakʼ ta ilel ti lek xaʼibe smelolal ti kʼu toʼox yelan chkʼopojik li yajtsʼaklomtak Kristoe, yuʼun ep ta velta la stunes kʼopetik ti lek sta-oe».

Muʼyuk bu pas-o ta jkʼulej li Huttere, yuʼun muʼyuk bu ep la xchon li Vivliaetik la spase. Pe toj jtunel li yabtele. Jech kʼuchaʼal liʼe, li William Robertson xchiʼuk li Richard Caddick, la xchaʼkʼelik li kʼusi la spas Huttere, vaʼun la spasik imprimir yan velta ta 1661 xchiʼuk ta 1798. Kʼalal la sjelubtas ta evreo li tsʼibetik ta griego kʼope, la stunesbe li sbi Jeova ti bu chalbe skʼoplal li ta Tsʼibetik ta Evreo o ti tsnop ti jaʼ te chalbe skʼoplal li sbi Jeovae, mu jaʼuk la stunes Kýrios (Kajvaltik) xchiʼuk Theós (Dios). Ti kʼu yuʼun toj lek ti chkalbetik skʼoplale, jaʼ ta skoj ti te chalbe li sbi Jeovae, akʼo mi oy ep jelubtasbil li Achʼ Testamentoe muʼyuk chalbe sbi li Diose. Taje jaʼ yan sprevail ti skʼan tunesel li sbi Dios ta Tsʼibetik ta Griego Kʼope.

Mi laj avilbe yan velta li sbi Dios ti jaʼ li Jeova li ta Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Kristo o mi laj akʼel li tsʼib ta yok vun li ta Biblia con referencias, teuk me ta ajol li kʼusi la spas li Elias Hutter xchiʼuk ti lek tajek ti kʼu yelan la sjelubtas ta evreo li Vivliae.